Relacje semantyczne

Leksem – minimalna jednostka znacząca i autonomiczna – zawsze coś znaczy, stanowi zbiór konkretnych realizacji w tekście, odpowiada 1 wartości znaczeniowej; jest nośnikiem znaczenia.

Pomiędzy leksemami zachodzą liczne relacje znaczeniowe, relacje między znaczeniami w obrębie wyrazu wieloznacznego oraz relacje pomiędzy cechami w obrębie pojedynczego jednoznacznego wyrazu. W tym przypadku znaczenie należy rozumieć jako relację słowo (język) - rzeczywistość (fragment świata zewnętrznego, pozasłownego), która związana jest z ludzkim subiektywnym sposobem myślenia, rozumienia świata.

Wyrazy wchodzą ze sobą w różne relacje:

1. bliskości znaczeniowej (zamek, klucz, pokój),

2. przeciwieństwa znaczeniowego (czarny – biały, dobry – zły),

3. nadrzędności,

4. podrzędności.

Relacje w polu znaczeniowym:

1. Synonimia
2. Antonimia
3. Komplementarność
4. Konwersja
5. Hiponimia/ hiperonimia
6. Meronimia
7. Wieloznaczność
a) Homonimia
b) Polisemia

Synonimia (równoznaczność, bliskoznaczność)

Relacja najmniej przydatna, pozwala na precyzję, ale nie jest niezbędna.

Klasyfikacja synonimów:

1. Ze względu na budowę

- Równoznaczność- wyrazy oznaczające to samo, ale używane na różnych obszarach, np.

brać udział – uczestniczyć
petronelka - biedronka

ale - lecz
modrak – chaber

pełnić funkcję-odgrywać rolę

prezent – podarunek

Wyrazy równoznaczne powstają na dwa sposoby:

1. wyraz rodzimy i zapożyczenie (lub odwrotnie chronologicznie)

2. sposób słowotwórczy – synonimy wspólnordzeniowe (tą metodą można też tworzyć wyrazy bliskoznaczne)

np. strona – stronica, zamilknąć – umilknąć, przestraszyć – nastraszyć (różnica tylko formalna)

- Bliskoznaczność

Synonimy znaczeniowe

· Oznaczają zbliżoną treść, ale różnią się obecnością treści dodatkowych lub proporcjami poszczególnych znaczeń:

nieść – taszczyć

· Oznaczają tę samą treść, ale różną intensywność:

spory- wielki- olbrzymi- ogromny- kolosalny- gigantyczny

bitwa – batalia

Synonimy stylistyczne

· Wyrazy oznaczające w zasadzie to samo, ale należące do różnych stylów języka (synonimy stylowe)

gotować-pichcić

odejść-spływać-zmiatać

dożywotni – dozgonny

bo – ponieważ

małżonka – żona

· Wyrazy w zasadzie oznaczające to samo, ale w różnym czasie (synonimy chronologiczne)

aeroplan – samolot

zeszyt- kajet

kobieta-niewiasta

· Wyrazy w zasadzie oznaczające to samo, ale o różnym nacechowaniu ekspresywnym, odznaczające się subiektywną postawą wobec treści wyrazu (synonimy emocjonalne)

baba –babsztyl

sławny - sławetny

2) Ze względu na budowę

Wspólnordzeniowe (spokrewnione ze sobą pod względem słowotwórczym):
straszny- straszliwy, buciska- buciory, mędrek- mądrala

Różnordzeniowe (nie należą do jednej rodziny wyrazowej)
burza- zawierucha- nawałnica, awantura- burda- kłótnia, lśniący- błyszczący

Synonimy frazeologiczne
pijany jak bela- upity jak świnia- urżnięty w trupa,
krew kogoś zalewa- diabli kogoś biorą- dostaje białej gorączki,
podpierać się nosem- lecieć z nóg,
boki zrywać- suszyć zęby- sikać ze śmiechu,
zrobić kogoś w balona (w bambuko)- wpuścić kogoś w kanał ( w maliny),
policzyć komuś zęby- dać komuś w czapę

Antonimia

Prawdziwymi antonimami są pary stopniowalnych przymiotników (i przysłówków odprzymiotnikowych).

Człony przeciwstawienia nie są równorzędne, jeden jest nacechowany, a drugi nie.
np. wysoki – niski
długi – krótki
wąski – szeroki

Nacechowany jest człon nazywający cechę o natężeniu większym, niż przeciętna – dotyczy to wszystkich przymiotników parametrycznych (nazywających rozmiar, temperaturę, ilość).

Antonimiczność nie musi się odnosić do cech definicyjnych, mogą to też być cechy konotacyjne.
np. trafić- spudłować
męski – żeński

Płeć jest cechą definicyjną, jednak ze względu na stereotyp przymiotniki przyjmują cechy koronacyjne (np. bardziej / mniej męski mężczyzna) i stają się stopniowalne.

Podobnie przymiotniki relacyjne: konotacyjność umożliwia stopniowanie
np. matczyny, ojcowski

Leksemy z prefiksem nie- nie zawsze są antonimami.
np. wysoki – niewysoki, to nie jest czyste przeciwstawienie antonimiczne.

Leksemy z prefiksem nie- mają funkcję eufemizowania, pozwalają uniknąć nazwania skrajnego bieguna w danej skali:
np. niegłupi, niezły, niedobry;

Komplementarność

Jednoczesne przeciwstawienie i uzupełniane, dotyczące cech definicyjnych, np.
dzień+ noc= doba
kobieta+ mężczyzna= człowiek

gdzie „kobieta” i „mężczyzna” to antonimy odnoszące się do cech konotacyjnych, będące jednocześnie w stosunku podrzędnym do leksemu „człowiek”.

Konwersja
Jest to relacja odwrócenia sensu między jednostkami językowymi, polegająca na zamianie miejsc aktantów w zdaniu, np.

X jest nauczycielem Ygreka

Y jest uczniem Iksa

Układ ten przypomina relację strona czynna – strona bierna. Jest to ta sama zasada, zrealizowana leksykalnie, zamiast składniowo (składniowo: uczy, jest uczony)

W relację konwersji wchodzą:

• rzeczowniki

W wypadku rzeczowników relacja konwersji dotyczy układu ról społecznych i rodzinnych.

np. mąż – żona, ojciec – syn;

• przyimki przestrzenne i czasowe

np. Lampa wisi nad stołem. – Stół jest pod lampą. (przestrzenne)
Stoję przed tablicą. – Tablica wisi za mną. (przestrzenne)
przed – po (czasowe)

• czasowniki

np. X kupuje coś. – Y sprzedaje coś.

dawać – otrzymywać

Antonimia, komplementarność i konwersja są przykładami przejawiania opozycyjności

Hiponimia/ hiperonimia

Opozycyjność to uporządkowanie w poziomie. Relacja zawierania się nazw:

Terminy naukowe uporządkowane są w wielopoziomowe relacje hierarchiczne:

np.: spółgłoska

twarda

dźwięczna …

W języku ogólnym do uporządkowania świata wystarcza układ trzypoziomowy, np.

1. rośliny
2. Kwiat
3. tulipan, róża

1. Zwierzę
2. Ssak
3. czworonóg

1. zwierzę
2. Pies
3.jamnik

Niższe poziomy znane są tylko specjalistom.

Wybór hieronimu jest subiektywny i warunkuje dalszy opis.

np. układ terminologii zoologicznej byłby bardziej rozbudowany:

zwierzę – strunowiec – kręgowiec – ssak – pies domowy

Kynolog rozbudowałby ten układ w dół, podając rodzaje jamników.

Uzmysławiając sobie znaczenie wyrazu podajemy tylko hiperonim i często ta wiedza jest wystarczająca,

np. Miłorząb to drzewo.

To uporządkowanie ma strukturę hierarchiczną, choć niekonsekwentną i niekompletną w języku potocznym.

np. przypływ i odpływ długo nie miały nadrzędnika, potem zapożyczono z terminologii hiperonim pływy;

mąż i żona – hiperonim współmałżonek pojawił się niedawno

ojciec i matka – hiperonim rodzic długo nie był przyjmowany;

! czarny i biały to kolory, ale kolorowy nie jest dla nich hiperonimem.

Partonimia- relacja cząstkowości (pars - część)

Partonimia także porządkuje w pionie,

np. palec – ręka; ręka – ciało; (bycie częścią czegoś w przestrzeni)

miesiąc – rok (w czasie)

Hiponimia i partonimia są do siebie podobne, obu ich dotyczy przechodniość:

jeśli A to B i B to C > A to C

X jest rodzajem Y i Y jest rodzajem Z > X jest rodzajem Z – hiponimia

X jest częścią Y i Y jest częścią Z > X jest częścią Z – partonimia

Meronimia

Jest to relacja między nazwą całości a nazwą części jakiegoś zjawiska (obiektu) w rzeczywistości

np.:

Dłoń – palec Komputer – dysk twardy

Dramat – akt Zdanie – orzeczenie

Spacer – chodzenie

• Określenie oznaczające całość to

MERONIM

(dłoń, dramat)

• Określenie wskazujące na część całości to

HOLONIM

(palec, akt)

Wieloznaczność

Leksem ma więcej niż jedno znaczenie.

1. Polisemia

a. niewłaściwa
Znaczenia jednostek mogą być łatwo wyprowadzone, gdyż są regularne językowo, np.:

`naczynie` `zawartość naczynia`

Szklanka stała na stole.
Wypiłem szklankę soku.

` przedmiot` `obraz przedmiotu`

Lew udał się do wodopoju.
Pokazał mu lwa w książce.

b. właściwa
Leksemy odnoszą się do różnych zjawisk, brak jest regularności pojawiania się nowego znaczenia, między znaczeniami wyrazów występuje jakaś cecha wspólna.

Grzbiet (u człowieka)
(część książki)

2. Homonimia

Relacja ta obejmuje pary wyrazów o jednakowej grafii i realizacji fonetycznej, np.:

Staw `zbiornik wodny` ` część kończyny`

bądź pary wyrazów o jednakowej realizacji fonetycznej, np.:

morze `zbiornik wodny`
może `jednostka językowa wyrażająca prawdopodobieństwo wystąpienia czegoś`

Wyróżnić można:

• homonimy całkowite – odmieniające się w ten sam sposób, np.:

Fuzja `rodzaj broni palnej`
`połączenie się dwóch firm w jedną`

• homonimy częściowe – ich forma pokrywa się wyłącznie w jakimś momencie deklinacji lub koniugacji, np.:

Upadek firmy to jej wina.
Wina kolekcjonują chętnie ludzie biznesu.

Źródła homonimii: