NAUKA O PAŃSTWIE 3.03.2010

GENEZA PAŃSTWA

Geneza państwa jako realnie istniejącego bytu społecznego, np. historia państwa polskiego

Geneza idei państwa

Państwo je podstawowym pojęciem polityczno prawnym za pomocą, którego opisywany jest model życia pewnej wspólnoty.

Pojęcie państwa ulegało na przestrzeni dziejów licznym transformacjom.
w okresie starożytności państwo było odróżniane przez zasadę sprawiedliwości – państwo społecznością opierającą się o sprawiedliwość, tą zasadą powinna się kierować władza, dzięki czemu społeczeństwo miało wykazywać troskę o dobro wspólne.
Najstarsza definicja państwa została przedstawione przez Arystotelesa – państwo wspólnotą równych, która ma na celu możliwe doskonałe życie.

Św. Augustyn - państwo to gromada pozostająca pozostającą w sprawiedliwości, co odróżnia ją od band – klasyczne państwo – kładziono nacisk na wartości etyczne w funkcjonowaniu państwa – wychowawca obywatel w cnocie, czyli trwałej skłonności do czynienia dobra

W okresie renesansu Jean Bodin 1530 -1596 – myśliciel polityczny, który jest autorem podstawowego dzieła „6 ksiąg o Rzeczypospolitej”. Zwrócił uwagę na pewne aspekty polityczne i prawne jako najistotniejsze. Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym co jest dla nich wspólne z władza suwerenną na czele. Rodzi się koncepcja suwerenności, idea suwerennego państwa

1648 – pokój westfalski – Europa powestfalska, pokój nowożytny

1806 – upadek autorytetu cesarza, granica

Pojawiają się nowe koncepcje państwa, które odcinają się od przeszłości.

Definicja marksistowska - państwo jako forma [panowania klasowego

Liberalizm i pozytywizm.
Liberalizm Georg Jellinek – państwo to pewien twór polityczny, na które się składają terytorium, ludność i władza suwerenna – trój elementowa definicja, państwo zaczyna być traktowane jako pewien mechanizm. Państwo zaczyna być wyodrębnione od społeczeństwa

Po II WŚ nastąpiło pewne odbicie – uwidacznia się proces odwrotu separacji państwa od pojęć etycznych. Stara się uwikłać etycznie definicję państwa. Następuje rozwój koncepcji praw człowieka – trafiają jako prawa podmiotowe do praw międzynarodowych, następuje ich umiędzynarodowienie w Europie ok. 1950r

W latach 1966 – dwa pakty praw cywilno-politycznych i socjalno-kulturalnych

Soft law – nie wiąże państw, ale ma ogromną faktyczną siłę oddziaływania

Def. Jellinka – uważa się, że jeśli organizm posiada terytorium, ludność i władzę to można go uznać za państwo. Ale istnieją podmioty, które mają te 3 pojęcia, ale nie mają atrybutu suwerenności i w związku z tym nie są państwami. W związku z tym do jego definicji trzeba dodać aspekt suwerenności

Suwerenność – absolutna niezależność państwa, ma ona aspekt wewnętrzny i zewnętrzny, to znaczy prawna niemożność narzucenia państwu woli.

• Aspekt wewnętrzny suwerenności – państwo decyduje o wszystkich kwestach prowadzonej przez siebie polityki wewnętrznej i zagranicznej. Jeśli nie ma żadnych innych podmiotów, jakiś wpływowych korporacji

• Aspekt zewnętrzny suwerenności – władza państwa nie jest w żaden sposób ograniczona na rzecz państwa ościennego

Jean Bodin powiedział, że albo państwo jest suwerenne albo nie.

Takie ujęcie państwa jest aspektem historycznym.

HISTORIA PAŃSTWA

Państwo jest pojęciem historycznym. Nie jest więc bytem, który istniał zawsze i wszędzie, a przynajmniej nie istniał w takiej postaci jak się ją dzisiaj definiuje, np. def Jellinka.

Świat starożytny poznał instytucje państwa dość późno, dopiero w okresie Aten i Grecji, czyli ok. VI w p .n .e. W przypadku Rzymu można mówić o wykształceniu instytucji państwa dopiero po VI w. Podstawową jednostką polityczną świata starożytnego była organizacja plemienna albo państwo – miasto polis grecka.

476 – rozpada się instytucja państwa. Mówimy o powstawaniu państwa wandalów, gotów czy franków, ale nie są to państwa w rozumieniu współczesnym – są to państwa feudalne, a feudalizm odrzucał suwerenność. W feudalizmie króla miał władzę tylko nad kilkoma wasalami, a inne osoby, które się pojawiały nie miały tej władzy. Każdy feudał prowadził własną politykę wewnętrzną i zagraniczną nad suzerenem – największy zwierzchnik feudalny. Suzeren mógł być lennikiem osoby, która była jego wasalem w innej części kraju.

Monarchia patrymonialna – dzielenie państwa między synów po śmierci władcy. Państwo było traktowane jako własność prywatna monarchy, ziemia była dziedziczna zapisana w testamencie. Wola króla była wolą państwa. Państwo nie było suwerenne również dlatego, że cesarz i papież mieli prawo do obalenia monarchy. Państwo to pewne terytoria w ramach których były skomplikowane powiązania.

Dopiero pod koniec średniowiecza wyłania się państwo w nowoczesnym znaczeniu. Wtedy powstaje pojęcie korony i monarchii stanowej. Korona jest wielkim krokiem naprzód. Korona – rozumienie państwa jako instytucji oddzielnej od władcy. Upadek idei uniwersalistycznej. Upadek instytucji papiestwa i cesarstwa w sferze politycznej. Poszczególni monarchowie zaczynają ogłaszać swoją niezależność od papieża i cesarza – król jest cesarzem we własnym kraju.

Reformacja – podważa uniwersalizm papieski i cesarski. Zniknęło christianitas – wspólnota o charakterze duchowym i politycznym. Pojawili się inny wyznawcy – innowiercy. Mniejsze jednostki stawały się suwerenami. Wtedy pojawiły się pojęcia suwerenności i państwa.

Ważna postać dla rozumienia współczesnej idei państwa był Machiavelli – sformował szereg rad dla swojego księcia – jak książę powinien postępować w polityce wewnętrznej i zagranicznej, te pojęcia były czysto pragmatycznymi wskazówkami – jak likwidować opozycję, jak lawirować między innymi państwami. Postawa cyniczna. Chodziło o sprawny mechanizm – państwo mechanizmem.

Państwo po XVI wieku, głownie w XVII się emancypuje od systemów normatywnych o charakterze uniwersalnym

W oświeceniu – absolutyzm oświecony – państwo jest ponownie połączone z osobą władcy – „Państwo to ja” – emancypuje się całkowicie od tradycyjnych hamulców władz.

Państwo suwerenne rozwija się w wieku XVII i XVIII – władca w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych cieszy się władzą absolutną, która dotyczy tylko sfery politycznej. Władca mógł swobodnie decydować tylko w sferze politycznej

Absolutyzm to nie totalitaryzm

Od roku 1789 - czas kiedy doszło do ważnych przewartościowań, zaczęła się zacierać granica między państwem a społeczeństwem. Nie mówi się o suwerenności państwa tylko o suwerenności ludu – państwo zaczyna przenikać i kontrolować życie społeczne.
Kulminacją tych wydarzeń jest wiek XX – wtedy tworzą się systemy totalitarne. W okresie totalitaryzmu państwo staje się wszechmocnym, nieśmiertelnym Bogiem. Zaciera się granica między społeczeństwem, a sferą prywatną. Państwo przekształca się w monstrualne narzędzie zbrodni. Totalitaryzm budzi niechęć do państwa. Wszystkie totalitaryzmy dążyły do stworzenia uniwersalnej struktury, wyjścia poza ramy społeczeństwa narodowego.

GENEZA IDEI PAŃSTWA

Współcześnie wyróżnia się teorie

• Teistyczne – powiązanie powstania państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej. Władza państwowa albo państwo jako takie pochodzi od Boga, np. jeśli mówimy o królu z bożej łaski. *Jedna z najstarszych koncepcji – państwo jest tworem bogów, jest obecna w mitologii grackiej i rzymskiej, ułatwiała rządzenie, stwarzała postrach u ludzi, którzy obawiali się, że występując przeciw władcy narażają się bogu

*Teologia chrześcijańska – władzy stawia się cele etyczne. Nie ma władzy, która nie pochodziłaby od Boga, kto sprzeciwia się władzy sprzeciwia się porządkowi bożemu. Władza ma być narzędziem prowadzącym ku dobremu

• Patriarchalne – wywodzi władze państwową od władzy ojca nad rodziną, nad dziećmi. Patriarcha rozumiany jak ojciec ojców, ktoś kto stoi na czele wielkiej rodziny. Państwo wywodzi się z organizacji rodowej. Władza osobista i autorytety. Ojcostwo jaka zasada władzy. Jest obecna w końcu XIX i na początku XX wieku

• Patrymonialne – Karl Ludwik von Haller – uważał, że państwo wywodzi się z władztwa ziemskiego, tzn. władanie ziemią, posiadanie ziemi łączyło się z prawem karania/osądzania tego co się dzieje na tej ziemi. Z tym dominium łączy się imperium, władza publiczna.

• Podboju i przemocy – łączy elementy walk pomiędzy zbiorowościami etnicznymi w bardzo odległych czasach, kiedy nie mieliśmy do czynienia z państwami, tylko hordami, które zajmowały się, np. łowiectwem, uprawą. Kiedyś doszło do momentu, że jedna horda napadała na 2 hordę i powstawało niewolnictwo. Teoria Gumplowicza – pierwszy program powstania państwa – bez dominacji nie ma państwa, musiała powstać nierówność żeby państwo mogło się rozwijać. Państwo jest efektem plemiennym, jest efektem walki i podbojów. Utrwalenie pierwotnej nierówności. Bez przemocy i podboju nie doszłoby do powstania państwa. Konflikt jest siłą która napędza powstanie państwa

• Umowy społecznej – nazywana również kontraktualizmem. Genezy państwa należy szukać jako wyniku kontraktu pomiędzy jednostkami. Ta doktryna o państwie powstającym z umowy jest obecna już u sofistów (V – VI w p. n. e.). Miała uzasadniać tezę o prawnych kompetencjach człowieka. Negowali pochodzenia państwa z woli bogów. Narodziny radykalnej demokracji przeciwstawiającej się tradycyjnej władzy arystokracji. Rządzy wszystkich, wola człowieka, grupy ludzi.
  *W starożytności była przedmiotem krytyki ze strony Platona i Arystotelesa, którzy uważali, że wszystko wynika z natury człowieka. Sofiści uważali, że wszyscy jest zależne od naszej woli.
  *W czasach późnego średniowiecza doprowadziła do walki z papiestwem – Marsyliusz z Padwy – władza ludu nas władzą papieską.
  *Później była obecna w czasach reformacji – rozwój koncepcji umowy społecznej – myśliciele angielscy XVII – John Locke, Thomas Hobbes – pojawia się wola ludu jako legitymizacja władzy, radykalnej przebudowy świata. Zbudowanie silnego ośrodka władzy. Szukano legitymizacji władzy królewskiej
  Lock - uważał, że państwo pochodzi z umowy społecznej. Dwustopniowa umowa społeczna – najpierw ludność żyjąca w spokoju, harmonii postanawia, że stworzy społeczeństwo, a następnie zawiera umowę z władcą i stawia pewne warunki, jeśli zostaną one spełnione to władca zostaje przy władzy. Na tej koncepcji powstał parlamentaryzm, czyli rządy przedstawicieli ludu – chronione są prawa jednostki szczególnie własność

Hobbes – uznawany za zwolennika silnej władzy królewskiej, absolutyzmu monarszego. Władca absolutny daje pewną stabilność. Autor „Lewiatana”. Uważa, że natura człowieka jest zła, że czas przed powstaniem państwa to nie czas pokoju. Człowiek człowiekowi wilkiem. Umowa społeczna jest zawarta przez każdego człowieka z każdym innym człowiekiem – powstaje wielki lewiatan, który jest sztucznym człowiekiem, który ma służyć opiece i obronie. Nie jest możliwe wycofanie się z tej umowy. Umowa jako realna jedność wszystkich w jednej i tej samej osobie, ugoda każdego człowieka z każdym innym. Z tego wynikają bardzo szerokie uprawnienia suwerena. Suweren nie może naruszyć tej umowy, bo nie jest stroną umowy. Doktryna władzy absolutnej
Rousseau - 1712- 1788 – uznawał absolutną i nieograniczoną suwerenność ludu. Był radykalnym integralnym demokratą. Istotą umowy społecznej było oddanie radykalne. Lud ma prawo zakwestionować wszystko co zostało w danej dziedzinie powiedziane. Zwolennik bezpośredniej demokracji – uważa, że każde inne ciało przedstawicielskie jest tyranią. Lud decyduje nawet o najdrobniejszych sprawach państwa

• Marksowska teoria klasowego podziału społeczeństwa – struktura rodowa się rozpada na klasy społeczne ze względu na powstanie prywatnej własności na środki produkcji. Ukształtowały się klasy posiadaczy narzędzi środków produkcji i klasa uzależnionych od tych osób, wykonawcy produkcji. Państwo jest organizacją klasową, która służy realizacji grup społecznych dominujących – feudałów w kapitalizmie a klasy robotniczej i chłopskiej w socjaliźmie

Można te teorie podzielić na teorie

• Autonomiczne – patriarchalna, patrymonialna, umowy społecznej, teoria klasowego podziału społeczeństwa – dane społeczeństwo wytworzyło państwo, na skutek czynników wewnętrznych

• Heteronomiczne – zewnętrzne, odmienne – uznają, że instytucja państwa nie istniała od zawsze, a państwo powstało w związku z działalnością ludzi – teorie teistyczne i podboju i przemocy