Krzysztof Brejza

MISH ISM, I rok, gr. II!,

nr albumu 183472

Referat

r

Pojęcie „Europa Środkowo-Wschodnia"

Na podstawie artykułu A. Czarnockiego

w: Historia - Polityka - Stosunki Międzynarodowe", Warszawa 1994.

Określenie „Europy Środkowo-Wschodniej" stanowi jedno z najważniejszych pojęć przy próbach charakterystyki najbliższego środowiska międzynarodowego Polski. W okresie „zimnej wojny", gdy Europa podlegała podziałowi na dwa przeciwstawne bloki wojskowo-polityczne, nie było miejsca dla Europy Środkowo-Wschodniej jako regionu międzynarodowego.

Jednak był to podział sztuczny - niezgodny z geografią, niezgodny z realiami cywilizacyjno-kulturowymi.

Jako pierwsi odrębność Europy Środkowo-Wschodniej dostrzegli pisarze i intelektualiści •- bowiem poza świadomością historyczną wymagało to również intuicji sięgającej pod powierzchnię ówczesnych zjawisk i procesów politycznych. W rozważaniach nad istotą pojęcia Europy Środkowo-Wschodniej uświadomić należy sobie wieloznaczność tego terminu, wieloznaczność która może budzić (wraz z zamiennym używaniem określenia Europa Środkowa) wiele nieporozumień.

Dlatego dla porządku "wyodrębnić należy dwa podstawowe znaczenia omawianego terminu geopolityczne oraz kulturowe i historyczne.

1, Europa Środkowo-Wschodnia - pojęcie geopolityczne.

Dość często geopolityczne znaczenie terminu „Europa Środkowo-Wschodnia" związane jest z rozpatrywaniem tej kwestii w przeszłości o Europie Środkowej. -- . —

H. Batowśki twierdzi, że „Europa Środkowa" jest pojęciem politycznym, odrębnym od kryteriów geograficznych. W. Nałkowski zalicza do Europy Środkowej Alpy, południowe stoki Karpat z Niziną Węgierską, Góry Francuskie z Niziną Francuską, Góry Niemieckie z Niziną Niemiecką, północne stoki Karpat z Niziną Polską. Wedle Nałkowskiego Europę Środkową cechują- „nieprawidłowe stosunki między krainami fizycznymi, rozsiedleniem narodowości i sztucznymi utworami, to jest państwami"¹.

Wraz z kształtującym się w i poł. XIX w. Nacjonalizmem niemieckim powstawała koncepcja środkowoeuropejska - „Mitteleuropa" - której postać doktryny nadał F. Naumann. Wedle niego Niemcy powinni stworzyć na obszarach położonych na wschód i południowy wschód od swoich granic wielki gospodarczo-polityczny związek państw (pod niemiecką

Zarys geografii powszechnej (rozumowej). Warszawa

hegemonią). Chodziło tu głównie o obszar leżący pomiędzy Niemcami a Rosją- określany pojęciem tzw. „Zwischeneuropa".

W opozycji do „Mitteleuropy" T. Masaryk określił E. Środkową pojęciem: szczególnej strefy małych narodów, rozciągającej się od Przylądka Północnego po Przylądek Matapan, obejmującej obszar zasiedlenia Lapończyków, Szwedów, Norwegów, Duńczyków, Finów, Estończyków, Łotyszów, Litwinów, Polaków, Łużyczan, Czechów, Słowaków, Węgrów, Serbo-Chorwatów, Słoweńców, Rumunów, Bułgarów, Albańczyków, Turków i Greków"²

Z kolei J. Chlebowczyk jako ,,wschodnią Europę Środkową" określa europejskie tereny od Bałtyku do Adriatyku, Morzą Egejskiego i Czarnego - „od zwartego etnicznie obszaru niemieckiego i austroniemieckiego na zachodzie do rosyjskiego na wschodzie" Warto zauważyć, iz obok terminu "wschodnia Europa Środkowa" Chlebowczyk używa również pojęcia „Europa Środkowo-Wschodnia" uważając je jednak za mniej precyzyjne

Amerykańscy historycy P F. Sugar oraz D.W. Traedgold wyodrębnili obszar Europy Środkowo-Wschodniej nie tylko na podstawie kryterium geopolitycznego , ale również z użyciem kryterium historycznego. Granice tej części Europy oparli oni na zachodnich wpływach języka niemieckiego i włoskiego, na wschodzie zaś na zmieniającym się obszarze Rusi Kijowskiej, Cesarstwa Rosyjskiego i ZSRR.

Zakończenie II wojny światowej przyniosło przekształcenie Europy Środkowo­wschodniej w Europę Wschodnią (będącą geopolitycznie częścią Wschodu) Termin „Europy Środkowej" pojawiał się jednak wraz z kilkoma inicjatywami projektowanych stref bezpieczeństwa, takimi jak:

„Plan Rapackiego". Polska inicjatywa, przewidująca powstanie strefy bezatomowej

oraz ograniczenie zbrojeń konwencjonalnych na terenach Polski, Czechosłowacji,

NRD i RFN

W 1973 rokowania wiedeńskie (państwa NATO oraz Układu Warszawskiego) ustaliły

obszar redukcji na terytoria: Belgii, Holandii, Luksemburga i RFN oraz

Czechosłowacji, NRD i Polski -

„Plan Jaruzelskiego". Ogłoszony w 1987 r., w którym PRL proponowała poszerzenie

obszaru rokowań wiedeńskich o Danię i Węgry - Dani byłaby pomostem łączącym E

Środkową z państwami nordyckimi, Węgry natomiast krajem środkowoeuropejskim

otwierającym drogę na Bałkany.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie „Europy Środkowej" szczególnie bliskie jest Czechom i Węgrom. W Polsce częściej używano terminu „Europy Środkowo-Wschodniej". Poza tym niemieccy politycy i historycy tradycyjnie lubią podkreślać środkowoeuropejskie położenie swojego kraju, z tym wyjątkiem, że zamiast terminu „Mitteleuropa" częściej używane jest obecnie pojęcie „Zentraleuropa" (dla umknięcia negatywnych skojarzeń historycznych terminu „Mitteleuropa").

Natomiast Rosjanom obce jest zarówno pojęcie E. Środkowa jak i E. Środkowo-Wschodnia Czesław Miłosz wspominał nawet, ze na konferencji pisarzy w Lizbonie w 1988 roku, reakcją Rosjan na zetknięcie się z terminem „Europy Środkowej" był „gniew i bezradność" Wynikało to - według Miłosza - z niechęcią do ujmowania krajów, wówczas podległych jeszcze Moskwie, jako odrębnego zespołu.⁴

Symboliczne znaczenie ma również fakt, iż wydane na zachodzie mapy zatytułowane „Europa Środkowa" pokazują w zdecydowanej przewadze obszar państw Beneluksu,

" Cyt. za T. Garton Ash. Pomimo i wbrew. Eseje o Europie Środkowej. Londyn 1990

' J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów, kwestia narodowa i procesu narodowe

we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu". Warszawa-Kraków 1983

¹ Cz. Miłosz. Rok mvsliweeo. Kraków 1991

Niemiec, Szwajcarii i Austrii, przeprowadzając cięcia na terytoriach Polski, Słowacji i

Węgier.

Powyższe przykłady skłaniają do refleksji, że dla uniknięcia nieporozumień lepiej jest używać pojęcia „Europa Środkowo-Wschodnia" niz ,,Europa Środkowa".

Można również wyodrębnić wschodnia i zachodnią Europę Środkową. Zachodnia E. Środkowa to przede wszystkim Niemcy i Austria oraz państwa Beneluksu, Szwajcaria i Lichtenstein. Jest to geopolityczna część Zachodu - stąd jej wyodrębnienie nie ma użyteczności poznawczej w nauce o stosunkach międzynarodowych. Użyteczność taką posiada natomiast termin „Europa Środków o-Wschodnia" jako szerokie określenie państw postkomunistycznych położonych pomiędzy obszarem UE a obszarem Wspólnoty Niepodległych Państw.

2. Europa Srodkowo-Wschodnia - pojęcie kulturowe i historyczne.

W latach międzywojennych toczyło się wiele debat wokół różnorakich nazw omawianej części Europy. Pojawiały się: „Europa Słowiańska, ,,Europa Wschodnia czy „Europa Środkowa".

W tym też czasie pojawił się termin „Europa Środkowo-Wschodnia"⁵. O Halecki użył dla podkreślenia odrębności E. Środkowo-Wschodniej, w oparciu o kryteria historyczne i kulturowe (nie zaś geopolityczne), określenia „ziem kresowych cywilizacji zachodniej"⁶.

Odmienność tego obszaru podkreśla J. Tomaszewski, zwracając uwagę na szereg podobieństw struktur społecznych, ekonomicznych, tradycji życia politycznego oraz położenia międzynarodowego tych państw Jednak specyfikę tych ziem Tomaszewski opiera głownie na zacofaniu w stosunku do Zachodu struktur ekonomicznych oraz społecznych - a wiec klasycznych różnicach cywilizacyjnych.

Intelektualiści E. Środkowo-Wschodniej są zgodni co do faktu jej kulturowej odrębności. Jedynie D. Kisz stwierdza, że między kulturami narodowymi E. Środkowej „istnieją większe różnice niż podobieństwa, żywsze są antagonizmy niż tendencje do zgodności" .

Odmienności te przypomniał również Milan Kundera. gdy w połowie lat osiemdziesiątych stwierdził, że o Europie Środkowej można mówić jedynie w znaczeniu kulturowym, ponieważ "tylko w świecie, który zachowuje wymiar kulturalny, Europa Środkowa może jeszcze bronić swej tożsamości i być postrzegana taką, jaką jest".

Kundera podkreśla także fakt znajdowania się w E Środkowej centrum muzyki europejskiej (od Haydna po Bartoka) i podkreśla rolę kulturową jaką odgrywali na tym" obszarze Żydzi. Z kolei Czesław Miłosz twierdzi, że istnienie E. Środkowej można sobie uświadomić chodząc ulicami Pragi, Wilna czy Dubrownika. Miłosz zwraca uwagę na fakt, że „uczucia i myśli jej mieszkańców muszą wystarczyć do nakreślenia linii mentalnych, które zdają się być trwalsze niz granice państw".

Miłosz stara się także wyciągnąć dojrzałe wnioski charakteryzując dziedzictwo literatury tego obszaru. Twierdzi też, że poczucie zagrożenia ze strony potężnych sąsiadów (Niemcy, Rosja, Turcja) wpłynęło pobudzająco na rozwój kultury duchowej⁸.

W swych wypowiedziach pisarze starają się określić kulturowe granice tego obszaru. Zgodni są co do tego, że kulturowa mapa Europy różni się zasadniczo z mapą polityczną.

Bardziej precyzyjne są granice E. Środkowo-Wschodniej nakreślone przez publicystów i historyków Szucs historycznym trzonem E. Środkowo-Wschodniej określa Polskę, Czechy oraz Węgry. Natomiast Tomaszewski jako wspomnianą część Europy rozumie sukcesyjne kraje monarchii Habsburgów.

Miłosz zwraca uwagę na trudności z wytyczeniem wschodniej granicy E. Srodkowej,-twierdząc, ze wioska architektura barokowa sięgała aż po Połock i Lwów J. Kłoczkowski zauważa, na podstawie badań historyków białoruskich, iż granica antropologiczno-etnograficzna między Rosją a Białorusią w sposób wyraźny pokrywa się z przedrozbiorową granicą Rzeczypospolitej.

Należy także dodać, ze do dnia dzisiejszego istnieje wyraźna różnica pomiędzy Ukrainą Wschodnią (zrusyfikowaną przez 300 lat moskiewskich rządów) i Ukrainą Zachodnią (która stała się z czasem ośrodkiem ukraińskiego ruchu narodowego).

T. Venclova do E Środkowej zaliczyła również republiki bałtyckie, z tym wyjątkiem że Łotwa i Estonia (a w mniejszym stopniu Litwa) należą równocześnie do kręgu kultury skandynawskiej

W próbie wytyczenia południowej granicy E. Środkowej T. Kisielewski zaznacza, że w przypadku krajów b. Jugosławii istnieją poważne wątpliwości (wyjątkiem wedle niego jest Słowenia) Z E Środkowej Kisielewski wyklucza zdecydowanie Rumunię, Bułgarie i Albanię, jako kraje bałkańskie z prawosławnymi lub islamskimi korzeniami kulturowymi -tworzą one odrębny region Europy Południowo-Wschodniej.

Jeśli chodzi o zachodnią granicę E. Środkowej Kisielewski twierdzi, iż nigdy nie należały do niej Niemcy (ani pod wzgl. kulturowym, ani historycznym czy gospodarczym) Opinie Niemców powołujące się na przynależność do tego obszaru mają, zdaniem Kisielewskiego, podłoże ekspansywne - ich zamiarem był jedynie podbój tych ziem.

P. Bender próbuje natomiast dociec, czy zachodnia granica E. Środkowej pokrywa się z zachodnią granicą Niemiec, czy też przez nie przebiega (do E. Środkowej próbuje zaliczyć Bawarię).

Jednak biorąc pod uwagę geografię, historię, przynależność kulturową i mentalność społeczeństwa, to państwo zachodnioniemieckie należy zdecydowanie do Europy Zachodniej,

Termin „Europa Środkowo-Wschodnia jest bardzo pomocny dla określenia specyfiki -państw postkomunistycznych, położonych pomiędzy UE i NATO oraz Rosją. Jednak dla pełnego zrozumienia tego pojęcia należy jego geopolityczny charakter uzupełnić znaczeniem kulturowym i historycznym. _-

Do Europy Środkowo-Wschodniej zdecydowanie należą Czechy, Słowacja, Polska i Węgry -■■ a więc państwa grupy wysżehradzkiej oraz Słowenia.

Poza tym ważną rolę odgrywają tzw. państwa pogranicza, na obszarach których dochodziło do krzyżowania się cywilizacji zachodniej, bizantyjskiej i islamskiej.

Poza tym warto charakterystycznym jest fakt, że koncepcja niemieckiej 'Mitteleuropy' może z czasem odradzać się w odpowiednich do dzisiejszych realiów międzynarodowych formach - np w samodzielnej (bądź upełnomocnionej przez UE) penetracji gospodarczej tego obszaru."

⁸ Cz. Miłosz. O naszej Europie. Kultura 1986

⁹ Por. J. Stefanowicz. Bezpieczeństwo w Europie lat dziewięćdziesiątych. „Sprawy) Międzynarodowe" 1991

---