Diagnoza rynku zbóż

1. Informacja o rynku surowcowym

• Zboża są podstawową grupą roślin uprawnych w Polsce, a uprawiane są średnio na powierzchni ok. 8,8 mln ha, co stanowi ponad 65% wszystkich zasiewów.

• Wielkość zbiorów zbóż ogółem w Polsce ulega z roku na rok istotnym wahaniom, co jest rezultatem głównie zmian w plonach, a tylko w niewielkim stopniu w areale uprawy (zasiewów).

W minionym dziesięcioleciu zbiory zbóż ogółem wahały się od ok. 20 mln ton w 1992 roku (ze względu na suszę) do ok. 28 mln ton - w najlepszym dotychczas 1990 roku. W latach 1996-2000 średnie zbiory zbóż ogółem osiągnęły poziom ok. 26 mln ton, przy średniej wydajności z ha na poziomie 28,5 q i przy średnim areale uprawy 8,8 mln ha. Przy tym różnica w zbiorach między najlepszym i najgorszym rokiem wynosiła ok. 3 mln ton i była niemal wyłącznie rezultatem wahania się wysokości plonów, które w 2000 roku wynosiły średnio tylko 25,3 q/ha.

Zboża podstawowe z mieszankami zbożowymi

Szacunek zbiorów poszczególnych rodzajów zbóż w mln ton

Prognoza bilansu zbóż w sezonie 2006/2007 w tys. ton

2. Interwencja Państwa

• Interwencjonizm państwowy na rynku zbóż prowadzi Agencja Rynku Rolnego. Podstawową formą interwencji jest skup zbóż z dopłatami ARR udzielanymi bezpośrednio producentom.

• W 2001 roku w/w systemem skupu objętych było 3,5 mln ton pszenicy konsumpcyjnej oraz 0,7 mln ton żyta konsumpcyjnego.

Dok.1:

• Skup zbóż w systemie z dopłatą ARR prowadzony jest sezonowo w okresie od lipca do października. Dopłaty udzielane są producentom zbóż, którzy dokonują sprzedaży przedsiębiorcom posiadającym zawarte umowy na skup z Agencją Rynku Rolnego.

• Przedsiębiorcy skupujący zboża w ramach skupu interwencyjnego zobowiązani są do stosowania cen nie niższych niż minimalne określone w programie na dany rok, przy parametrach jakościowych określonych przez ARR.

Dok.2.:

• Przy tym systemie obowiązuje też minimalna partia dostawy wynosząca jednorazowo nie mniej niż 3 tony. W przyszłości planuje się podnieść ten próg.

• W celu niedopuszczenia do nadmiernego spiętrzenia dostaw zbóż w okresie zbiorów stosuje się wzrastający poziom dopłat bezpośrednich.

Dok.3.:

• Inną formą interwencji na rynku zbóż prowadzoną przez Agencję Rynku Rolnego jest sprzedaż zbóż konsumpcyjnych z zapasów interwencyjnych w sytuacji małej podaży zbóż lub zbyt wysokich ich cen.

3. Czynniki decydujące o cenach zbóż
   
   

O cenie zbóż na rynku decydują w największym stopniu następujące czynniki:

1. Zapasy początkowe.

2. Produkcja i podaż zbóż.

Produkcja zależy w głównej mierze od wysokości uzyskanych plonów w danym roku, a podaż od wysokości produkcji oraz od sezonu. W III kwartale każdego roku występuje sezonowe nasilenie dostaw zbóż do skupu, a ceny w tym okresie kształtują się pod wpływem przewagi podaży nad popytem. Z kolei lepsze ceny uzyskują producenci, którzy przechowali swoje zboże przez zimę i sprzedali w I lub II kwartale roku następnego.

3. Handel zagraniczny.

Wielkość obrotów w handlu zagranicznym zależy od faktycznego poziomu zbiorów krajowych, ochrony celnej granic i wysokości cen zbóż na rynkach światowych. W określonych sytuacjach, np. przy gwałtownych wzrostach cen zbóż rząd może ustanowić bezcłowy kontyngent na import zbóż.

4. Zużycie krajowe.

Zużycie krajowe determinowane jest głównie poprzez sytuacje w pogłowiu zwierząt i - wiążące się z tym - zapotrzebowanie na zboża paszowe. Popyt na zboża konsumpcyjne i na cele przemysłowe nie ulega dużym wahaniom.

5. Działania interwencyjne państwa.

Na rynku zbóż stosowane są działania mające na celu likwidację nadwyżki podaży zbóż w okresie żniw poprzez skup z dopłatami bezpośrednimi ARR dla producentów oraz ewentualnie skup bezpośredni za środki ARR w przypadku dłuższego utrzymywania się wysokiej podaży. Przy małej podaży zbóż na rynku, Agencja wystawia do sprzedaży swoje zboże i łagodzi w ten sposób wahania cenowe.
Prognozowaniem cen rynkowych podstawowych produktów rolniczych zajmuje się zespół niezależnych ekspertów, powołany przez Prezesa Agencji Rynku Rolnego.

Ceny zbóż (notowania z okresu 2-8 kwietnia 2007 r.)

Ceny na targowiskach w Polsce:

Zestawienie średnich cen ziarna importowanego z krajów UE:

• Pszenica konsumpcyjna -590 zł/tona

• Pszenica paszowa - 549,7 zł/tona

• Jęczmień paszowy -531,9 zł/tona

• Kukurydza paszowa -557,7 zł/tona

4. Konsumpcja tradycyjnych produktów zbożowych

• Rynek tradycyjnych produktów zbożowych, tj. mąki, ryżu i kasz cechuje względna stabilizacja popytu wynikająca z przyzwyczajeń i preferencji polskiego konsumenta.

• Niewielkim zmianom w wielkości spożycia towarzyszy zwiększający się udział produktów w wygodnych opakowaniach.

• Preferencje konsumentów się zmieniają stopniowo i bardzo powoli odchodzą od tradycyjnych produktów zbożowych. Dużą rolę tutaj odgrywa moda na przygotowywanie określonych posiłków i zwiększający się wolno udział żywienia poza domem w strukturze żywienia rodziny, zwłaszcza w dużych miastach i wśród młodych konsumentów.

Dok.1.:

• Analiza spożycia poszczególnych rodzajów przetworów zbożowych wskazała, że w przypadku mąki oraz kasz powolny wzrost spożycia występował w rodzinach u osób w wieku 40-50 lat, następnie spożycie spadało aż do osiągnięcia poziomów najniższych w gospodarstwach domowych, gdzie osoba podejmująca decyzję zakupów była w wieku powyżej 71 lat.

• Stosunkowo niski poziom spożycia tych produktów występował również w gospodarstwach domowych osób w wieku do 30 lat, czemu towarzyszyło duże spożycie ryżu. Analizując spożycie w zależności od wykształcenia, zauważa się spadek spożycia przetworów zbożowych wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia osoby podejmującej w gospodarstwie domowym decyzje zakupu.

Dok.2.:

• Oprócz zmian w ogólnym poziomie spożycia wystąpiły nieznaczne różnice w odniesieniu do poszczególnych przetworów zbożowych. Wraz ze wzrostem wykształcenia spadało spożycie mąki, ryżu i kasz, przy czym największy spadek nastąpił w odniesieniu do kasz i ryżu w tradycyjnych opakowaniach. Wraz ze wzrostem miesięcznego dochodu na osobę w gospodarstwie domowym następuje tendencja spadkowa w poziomie spożycia większości produktów zbożowych.

5. Przemysł zbożowo-młynarski
   
   

• Głównymi podmiotami przemysłu zbożowo-młynarskiego są młyny. Po urynkowieniu polskiej gospodarki gwałtownie spadł przemiał i udział w rynku młynów przemysłowych, a wzrósł przemiał młynów prywatnych: małych i średnich, nastawionych do czasu urynkowienia na przemiały usługowe i rynki lokalne.

• Po urynkowieniu młyny prywatne (łącznie ok. 2000 firm), rozpoczęły na szeroką skalę przemiały na cele handlowe, stwarzając silną konkurencję, szczególnie dla młynów dużych o rodowodzie PZZ. Duże rozdrobnienie i słaba siła ekonomiczna polskich młynów powodują ograniczenia rozwojowe, co przejawia się ich zapóźnieniem technicznym i technologicznym w stosunku do młynarstwa UE.

Średnia wielkość przemiału rocznie w 1 młynie

6. Kanały dystrybucji:
   
   

• Największa ilość zbóż sprzedawania jest w skupie realizowanym przez młyny, zakłady paszowe, słodownie, gorzelnie oraz hurtowników, w tym ARR. Drugim znaczącym kanałem dystrybucji zbóż jest sprzedaż targowiskowa, a trzecim giełdy towarowe.

Czy produkcja zbóż w Polsce ma przyszłość?

Na pewno tak. Polska nazywana często, wraz z Ukrainą, "spichlerzem Europy" ma idealne warunki klimatyczne i glebowe do produkcji zbóż, zwłaszcza żyta, mieszanek zbożowych i zbóż paszowych. Również pod względem ekonomicznym nie ma lepszej alternatywy. Najniższe nakłady pracy i środków produkcji zachęcają do uprawy zbóż. Często dochodzi nawet w płodozmianie niektórych gospodarstw do niebezpiecznej monokultury zbożowej. W ostatnich latach niewątpliwie najważniejszym czynnikiem wpływającym na opłacalność produkcji zbóż jest skup interwencyjny ARR. Ci szczęśliwcy, którzy "załapią" się na parametry agencyjne, mogą być zadowoleni. Reszta producentów uczestniczy w grze rynkowej, która jest swoistą ruletką. Jedno jest pewne - w dobie globalizacji i otwartych granic, niedostatek zbóż nam raczej nie grozi. Nie ma więc co się łudzić, że na przednówku ktoś zapłaci nam "jak za zboże".

System dystrybucji zbóż w Polsce:

W ramach pięciu podstawowych ogniw systemu dystrybucji na rynku zbóż można wyróżnić:

1. Ogniwo producenta zbóż, które składa się z gospodarstw skarbowych i indywidualnych. W 1995 r. aż 85% było oferowane przez nieformalne kanały dystrybucji lub było przeznaczone na samozaopatrzenie. Pozostałe 15% docierało do ogniw hurtu pierwotnego. W porównaniu z sytuacją przed rokiem 1989 zmniejszył się udział sektora państwowego. Na powyższą sytuację miały wpływ likwidacja PGR-ów zajmujących się produkcją zbóż, a także przeklasyfikowanie spółdzielni produkcyjnych z sektora publicznego do sektora prywatnego. W 1996 r. gospodarstwa indywidualne miały 88% udział w powierzchni zasiewów i 85% udział w zbiorach zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi. W ramach tego ogniwa można zaobserwować ­obok wzrostu udziału sektora prywatnego - jeszcze inne tendencje.

2. Ogniwo hurtu pierwotnego. W tym ogniwie zboże było skupowane przez 80 dealerów (96%), giełdy (2%) i bezpośrednio przez magazyny PZZ i ARR (2%). Do roku 1989 PZZ miały monopol na skup zbóż wraz ze współpracującymi spółdzielniami. Wówczas elewatory PZZ były jedynym podmiotem rynku hurtowego skupiającym dostawy, czyszczenie, suszenie, uzdatnianie i magazynowanie zbóż na polskim rynku. Ta sytuacja uległa gwałtownej zmianie. Związane to jest z powstaniem nowych instytucji zajmujących się hurtem pierwotnym: dealerów, prywatnych magazynów (składów), ARR, giełd towarowych (w tym Warszawskiej Giełdy Towarowej i Giełdy Poznańskiej). Zakupy bezpośrednie dokonywane były również przez większe zakłady przetwórcze (np. młyny) czy też targowiska (związane nieformalnym handlem zbożem). Ponadto 35 regionalnych PZZ podzieliło się na dużą liczbę mniejszych podmiotów (ponad 100), mających znaczne trudności finansowe w większości przypadków. Jednakże podmioty związane PZZ i ARR mają aż 55% udział w hurcie pierwotnym (bez uwzględnienia nieformalnych kanałów dystrybucji).

3. Ogniwo przetwórstwa zbóż. Tutaj można wyróżnić cztery sektory: młyny, mieszalnie pasz, piekarnie i makaroniarnie. W porównaniu z sytuacją sprzed 1989 r. zaznaczyły się następujące zmiany:

• znaczny spadek produkcji w przypadku przemiału zbożowego (o 52%), pieczywa (o 27%) i pasz przemysłowych (o 50%);

• najpierw spadek, a potem zwiększenie produkcji to­warów wysoko przetworzonych: makaronów i pieczywa cukierniczego;

• powstanie gęstej sieci prywatnych przetwórni, skoncentrowanych na obsłudze rynków lokalnych (np. piekarni, ciastkarni, młynów i makaroniarni);

• obniżenie stopnia koncentracji w ogniwie przetwórstwo zbóż;

• udział PZZ w programie powszechnej prywatyzacji poprzez Narodowe Fundusze Inwes­tycyjne (NFI);

• pojawienie się silnych podmiotów mogących w najbliższych latach zająć dominujące pozycje rynkowe (np. Rolimpex, Malma, PZZ Lublin);

• działania modernizacyjne związane z produkcją makaronów.

4. Ogniwo hurtu wtórnego. Jedynie w przypadku sprzedaży makaronu i mąki na cele konsumpcyjne pojawia się hurt instytucjonalny. Przed rokiem 1989 hurt wtórny był zdominowany przez Społem i PHS (wówczas Państwowy Hurt Spożywczy). Obecnie jest on związany z dużą liczbą małych, prywat­nych hurtowni. Nadal jednak PHS (Polski Handel Spożywczy) jest jedną z największych firm handlu hurtowego w Polsce.

5. Ogniwo detalu obejmowało głównie piekarnie i ciastkarnie (ok. 3,2 tys. - ma­lejąca tendencja) oraz sklepy spożywcze (137 tys. - rosnąca tendencja). W porównaniu z sytuacją przed 1989 r. można zaobserwować następujące zmiany:

• wzrost udziału sektora prywatnego (większość detalu należy do tego sektora);

• zmniejszenie stopnia koncentracji w pierwszej połowie lat 90.;

• wzrost liczby punktów sprzedaży (zwłaszcza ogólnospożywczych);

• wejście na rynek polski zagranicznych detalistów;

• rosnące znaczenie wielkopowierzchniowych punktów sprzedaży detalicznej (supermarketów i hipermarketów).

Analiza mocnych i słabych stron systemu dystrybucji w różnych krajach UE stanowi punkt odniesienia do sporządzenia listy mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń systemu dystrybucji w Polsce. Ponadto umożliwi skonstruowanie docelowego systemu dystrybucji w Polsce

OGNIWO PRODUKCJI:

Mocne strony:

Największy udział obszarów uprawnych i produkcji pszenicy (33,2%).

Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Słabe strony:

Niski poziom komercjalizacji produkcji rolnej zbóż (jedynie 23%).

Duży udział sektora publicznego w produkcji towarowej zbóż.

Niski stopień zaangażowania producentów rolnych w funkcje dystrybucyjne i przetwórcze.

Składowanie ziarna w gospodarstwach rolnych odbywa się w złych warunkach.

Słaba pozycja przetargowa producenta rolnego w relacji do innych podmiotów.

Słaba jakość genetyczna ziarna i brak na szerszą skalę działań związanych z nasiennictwem i oceną odmianową.

Duże zróżnicowanie jakości zbóż, co pociąga za sobą problemy z jakością produktów wytwarzanych ze zbóż.

Niski poziom wiedzy ekonomicznej, zwłaszcza u producentów rolnych.

OGNIWO PRZETWÓRSTWA:

Mocne strony:

Wysoka intensywność konkurowania w ogniwie produkcji makaronu (związana z walką o pozycje lidera rynkowego - Malmy i PZZ Lublin). Poprawa jakości na niektórych rynkach produktów finalnych związanych z przetwórstwem zbóż (np. makarony).

Niski stopień koncentracji i wysoka intensywność konkurowania na rynku piekarni.

Piekarnie w dominującej większości należą do sektora prywatnego.

Pozytywny wpływ CIS.

Słabe strony:

Wysoki stopień koncentracji w ogniwie młyny (65% zdolności produkcyjnych należy do PZZ). Niewielki stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych przez PZZ (około 50%), co powoduje wysokie koszty funkcjonowania.

Brak standardów jakościowych (handlowych) dla produktów przetworzonych.

OGNIWO HURTU WTÓRNEGO:

Mocne strony:

Dominują bezpośrednie dostawy do punktów sprzedaży detalicznej.

Słabe strony:

Dominują bezpośrednie dostawy do punktów sprzedaży detalicznej.

OGNIWO DETALU:

Mocne strony:

Znaczny udział w sprzedaży pieczywa sklepów specjalistycznych (piekarniczych - ok. 70%).

Wysoki stopień integracji piekarni z detalem(wiele piekarni dysponuje albo własnymi, albo firmowymi sklepami). Wysoki udział sektora prywatnego.

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania

Słabe strony:

Niewielki udział produktów markowych.Niewielki udział produktów o wydłużonej trwałości.

Wspólne mocne i słabe strony:

Mocne strony:

Pozytywny wpływ SANEPID i PIH.

Słabe strony:

Brak standardów jakościowych na wszystkich ogniwach obrotu.

Wysoki stopień zaangażowania agend rządowych w rynek zbożowy (przede wszystkim przez ARR).

Niewielki stopień przejrzystości informacyjnej (sygnały cenowe zakłócane przez liczne regulacje rządowe i działalność ARR).

Słabość systemu informacji rynkowej (rozproszenie informacji, opóźnienia w przetwarzaniu informacji, fragmentaryczność informacji itd.).

Dominują konwencjonalne kanały dystrybucji

Analiza szans i zagrożeń systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Porównując systemy dystrybucji na rynku zbóż w Polsce w krajach UE można wyróżnić szanse i zagrożenia w poszczególnych ogniwach.

OGNIWO PRODUKCJI:

Szanse:

Zwiększenie stopnia komercjalizacji produkcji zbóż.

Niski stopień wykorzystania nawozów sztucznych ("zdrowa żywność").

Zagrożenia:

Wysoki stopień uzależnienia od warunków pogodowych.

Wysoki stopień uzależniania od sytuacji na rynku mięsnym (ze względu na wysoki stopień spasania zbóż 60-65% ich zużycia).

Odchodzenie od tradycyjnej technologii żywienia zwierząt hodowlanych.

OGNIWO HURTU PIERWOTNEGO:

Szanse:

Rozpoczęcie procesu restrukturalizacji i prywatyzacji PZZ (19 PZZ włączonych do programu powszechnej prywatyzacji NR).

Rozpoczęcie budowy rynków hurtowych i giełd towarowych, co przyczyni się do powstania nowego kanału dystrybucji.

Pojawienie się opcji futures umożliwi podmiotom lepsze zarządzanie ryzykiem i zabezpieczenie przyszłych dostaw.

Przejście magazynów i elewatorów na własność innych podmiotów rynkowych

Zagrożenia:

giełd towarowych, co przyczyni się do powstania nowego kanału dystrybucji.

Pojawienie się opcji futures umożliwi podmiotom lepsze zarządzanie ryzykiem i zabezpieczenie przyszłych dostaw.

Przejście magazynów i elewatorów na własność innych podmiotów rynkowych

OGNIWO PRZETWÓRSTWA

Szanse:

Stopniowe uprzemysławianie przetwórstwa zbóż.

Poprawa wyników finansowych przemysłu zbożowo-młynarskiego.

Zagrożenia:

Niższe tempo wzrostu cen przetworów zbożowych.

Spadek zużycia przemysłowego zbóż (przede wszystkim w przemyśle spirytusowym).

OGNIWO HURTU WTÓRNEGO

Szanse:

Integracja do tyłu realizowana przez hurtowników ogólnopolskich

Zagrożenia:

Przejęcie ogniw hurtu wtórnego przez kapitał zagraniczny.

OGNIWO DETALU

Szanse:

Integracja do tyłu realizowana przez sieci detalistów

Zagrożenia:

Przejęcie ogniw detalu przez kapitał zagraniczny.

Wspólne szanse i zagrożenia:

Szanse:

Szybkie przekształcenia rynkowe polskiej gospodarki.

Dobra i trwała koniunktura gospodarcza.

Chleb jest w Polsce podstawowym produktem żywnościowym.

Stabilny poziom spożycia przetworów zbożowych.

Rozwój rynków wschodnich.

Zagrożenia:

Obecnie wysoki poziom interwencjonizmu państwowego zbyt mocno zakłóca ceny i sygnały rynkowe, co może w przyszłości zaszkodzić konkurencyjności całego sektora.

Niedostosowanie cen krajowych do światowych może zakłócić równowagę na tym rynku produktowym.

Inflacja i wysokie koszty kredytu.

Nasilenie przez UE poza taryfowych praktyk protekcjonistycznych w imporcie produktów rolnych. Niestabilność rynków wschodnich.

2.1. Znaczenie zbóż dla polskiego agrobiznesu:

Produkcja zbóż stanowi wiodącą część produkcji rolniczej w Polsce, zwła­szcza w przypadku produkcji globalnej, ponieważ w okresie 7 lat (1990-1996) miała ona następujący udział (obszar zmienności):

• w produkcji globalnej 14,5- 22,4%

• w produkcji towarowej 5,4- 9,9%

Struktura produkcji ( W 1996 r.) była następująca: pszenica - 8,6 mln ton (33,2%), żyto - 6,3 mln ton (24,3%), jęczmień - 3,3 mln ton (12,7%), owies i mieszanki - 5,3 mln ton (20,5%), pszenżyto - 2,1 mln ton (8,1 %), pozostałe ­0,3 mln ton (1,2%). ­

22