REALIZM PRAWNICZY, PSYCHOLOGIZM PRAWNIKCZY,
Koncepcje, które ujmują prawo nie jako zespół wyrażeń językowych, ale jako fakt czy zjawisko rzeczywiste, realne (psychiczne bądź społeczne).
W ramach koncepcji realistycznych wyróżniamy:
1) koncepcje psychologiczne - prawo jest zjawiskiem psychicznym,
2) socjologiczne - prawo jest faktem społecznym.
Psychologiczna teoria prawa
Psychologizmem teorii praw było stanowisko szukające realnego desygnatu nazwy praw, wsród zjawisk psychicznych. Takie ujęcie występowało np. w ramach realizmu skandynawskiego (Axel Hägestom).
Najbardziej rozbudowaną koncepcję psychologiczną przedstawił Leon Petrażycki.
Dzieła: „Wstęp do nauki polityki prawa”, „Teoria prawa i państwa”.
Punktem wyjścia Petrażyckiego w aspekcie filozoficznym był empiryzm. Filozofia prawa oddać miała realne zjawiska prawne. Za takie uważał przeżycia psychiczne. Stąd bazą teoretyczną dla rozważań teoretyczno-prawnych mają być wg Petrażyckiego ustalenia psychologii.
Petrażycki odrzucał tradycyjny podział zjawisk psychicznych na:
przeżycia poznawcze (tylko pasywne),
uczuciowe (aktywne)
wolicjonalne (aktywne).
Obok przeżyć wyróżniał on przeżycia emocjonalne, czyli emocje. Ich specyfiką jest to, że odmiennie niż wcześniej wskazane są jednocześnie przeżyciami pasywnymi i aktywnymi, czyli doznawczo-popędowymi. Przykładem emocji jest emocja głodu.
Specyficzną odmianą emocji są takie, które polegają na przeżyciu powinności określonego postępowania. Emocje takie nazywał Petrażycki emocjami etycznymi, wskazując na ich imperatywny charakter.
Wsród emocji etycznych jako emocji imperatywnych wyróżniał:
Jednostronnie imperatywne
Imperatywno - atrybutywne.
W tych drugich poczuciu powinności określonego postępowania towarzyszy poczucie, że ktoś może ode mnie tego postępowania żądać.
W tych pierwszych nie ma takiego towarzyszącego poczucia powinności, przekonania o czyimś prawie do żądania ode mnie oczekiwanego postępowania.
Przeżycia jednostronnie imperatywne charakteryzował Petrażycki jako przeżycia moralne. Przeżycia impratywno - atrybutywne to przeżycia prawne.
Wsród tak szeroko określonych przeżyć prawnych Petrażycki wyróżniał:
prawo intuicyjne
prawo pozytywne
Ad.1.
Prawo intuicyjne to przeżycia imperatywno - atrybutywne, w których wskazanym przeżyciom nie towarzyszyło wyobrażenie źródła powinności.
Ad.2.
Prawo pozytywne to takie przeżycia imperatywno - atrybutywne, w których wskazanym przeżyciom towarzyszyło wyobrażenie faktu stanowiącego źródło powinności, np. wydanie ustawy, nakazu przez Boga, czy precedensowego orzecznia sądu.
Wśród przeżyć prawa pozytywnego wyróżniał Petrażycki takie, w których wyobrażenie źródła powinności dotyczyło działania organu państwa i nazywał je prawem oficjalnym. Utożsamiał je z prawem w rozumieniu prawniczym.
Psychologiczną teorię prawa wiązał Petrażycki z teorią rozwoju społecznego. Rozwój społeczny widział on jako postęp, w szczególności w sferze psychicznej i moralnej, że ludzie stają się coraz lepsi.
Oryginalną myślą Petrażyckiego była idea polityki prawa. To on jako pierwszy w skali światowej stwierdził, że prawo może być rozpatrywane jako środek osiągnięcia określonych celów społecznych. Politykę prawną widział on jako politykę stanowienia prawa. Cechą swoistą wersji polityki prawa Petrażyckiego jest to, że odmiennie niż inne wersje, polityka prawa jest zaangażowana aksjologicznie (nie jest neutralna). Zadaniem nauki polityki prawa jest nie wskazanie środków do jakiegokolwiek celu społecznego, lecz wskazanie środków do naukowo ustalonego celu jakim jest rozwój społeczno- moralny. W tym zakresie Petrażycki wskazywał na motywacyjną i wychowawczą rolę prawa.
Chociaż idea, że prawo jest zjawiskiem psychologicznym nie znalazła zrozumienia, to idea badania relacji między prawem a przeżyciami psychicznymi legła u podstaw psychologii i socjologii prawa i zainspirowała empiryczne badanie zjawisk związanych z prawem. Nadal żywotna jest także idea polityki prawa wg Petrażyckiego.
REALIZM PRAWNICZY
FUNKCJONALIZM PRAWNICZY - kierunek socjologiczny (w ramach realistycznych)
Kierunki te ujmują prawo jako fakt społeczny i w ten sposób je analizują. Amerykański realizm prawny jest modelowym przykładem kierunku socjologicznego kwalifikowany w literaturze polskiej do tzw. funkcjonalizmu.
Realizm nie był zwartą szkołą, a pewnego rodzaju ruchem naukowym. Miał charakter w dużym stopniu krytyczny. Przeciwstawiał się w tym aspekcie zarówno kierunkom formalistycznego pozytywizmu jak i koncepcjom prawa natury, które uważał za idealistyczne.
Prekursorem realizmu był Oliver Wendell Holmes (druga poł.XIX w.).
Realizm rozwinął się z początkiem XX wieku, zwłaszcza w latach 20 i 30. Był reakcją na gwałtowne przekształcenia społeczno - gospodarcze i polityczne Stanów Zjednoczonych, za którymi nie nadążał system prawny odziedziczony po angielskim systemie common law.
Podstawowe cechy realizmu:
realiści przyjmowali, że prawo jest zmienne i tworzone przez sądy,
prawo nie jest samo w sobie celem, ale środkiem do osiągnięcia pewnych celów społecznych i dlatego powinno być badane z punktu widzenia swojej skutecznści,
uważali, że społeczeństwo podlega pewnym zmianom i to szybszym niż zmiany prawa, dlatego konieczne jest także badanie, w jakiej mierze prawo odpowiada społeczeństwu,
sądzili, że badanie prawa istniejącego (de lege lata) nie powinno być mieszane z badaniem prawa, jakie powinno być ( de lege ferenda),
przepisy i pojęcia prawne powinny być wyrazem faktycznej praktyki prawniczej, jako rules od doing (reguły jak się robi), a nie tak czy inaczej pojmowanej powinności, nie mającej odzwierciedlenia w praktyce (rules of doing),
prawu zawartemu w książkach (law in books) przeciwstawiają realiści prawo w życiu czy działaniu (law in action)
realiści podkreślają, że czynnikiem wyznaczającym decyzje sądów nie są przepisy czy orzeczenia precedensowe; Uwypuklają rolę czynników traktowanych dotychczas jako akcydentalne, np. poglądów politycznych sędziego, jego uprzedzeń,
postulują zastąpienie dotychczasowych ogólnych pojęć i reguł pojęciami i regułami kazuistycznymi, uwzględniającymi zmienność sytuacji prawnych i kwalifikacji prawnych.
Najogólniej realiści twierdzili, że sędzia ma ogromną swobodę w wydawaniu decyzji, a tekst prawny i orzecznictwo jest najmniej ważnym czynnikiem, który wyznacza treść jego decyzji. Dużo ważniejsze są jego poglądy, osobowość czy uprzedzenia czy czynniki całkiem przypadkowe, jak błędy, zdenerwowanie itp.
Nazwiska: Karl Nickerson Llewellyn, Beniamin Cardozzo, John Ch. Gray.
U schyłku ruchu niektórzy realiści zrewidowali swoje poglądy, wskazując na czynniki gwarantujące, że decyzje sądów nie są całkowicie przypadkowe. Takimi czynnikami gwarantującymi konsekwencję sądów i względną jednolitość orzecznictwa sądów są:
1) system wieloinstancyjny
2) długotrwałość praktyki sędziów sądów wyższej instancji
3) poczucie sędziów bycia związanym określoną doktryną, w szczególności zasadami i pojęciami
4) istnienie akceptowanych technik doktrynalnych
5) powszechne przekonanie, że w sprawie możliwe jest tylko jedno rozstrzygnięcie
To wszystko powoduje stabilnośc i przewidywalność decyzji sądów.
Podsumowując, w ujęciu realistów prawo nie jest zbiorem reguł ogólnych, a zbiorem indywidualnych rozstrzygnięć sądów i innych organów stosujących prawo. Zadaniem nauki prawa nie jest zatem opis i wyjaśnienie owych nieistniejących reguł ogólnych, ale opis faktycznych zachowań sądów i przewidywanie przyszłych decyzji sądów. Nie chodzi przy tym o przewidywanie decyzji jednostkowych, a o przewidywanie przyszłej linii sądownictwa.
Rocsoe Pound (zm. Lata 30 XX w.)
Miał on poglądy zbliżone do realistów, choć nie tak radykalne. Nazywał swoją teorię idealizmem prawniczym. Ujmował on prawo jako środek oddziaływania na społeczeństwo. A zatem głosił zbliżoną do idei polityki prawa L.Petrażyckiego.
Celem społecznego działania prawa ma być wg niego łagodznie konfliktów społecznych i szukanie kompromisu interesów.
Pound odmiennie niż realiści uwypuklał rolę takich czynników wyznaczających treść decyzji sądowych, jak brzmienie przepisów, techniki interpretacyjne, zakładane wartości, które nazywał elementem idealnym.
Polski odpowiednik realizmu.
Idee analogiczne do idei amerykańskiego realizmu prawnego głosili w polskiej teorii prawa przedstawiciele tzw. szkoły wileńskiej: Józef Zajkowski, Saba Frydman.
Zajkowski wychodząc z radykalnych założeń ontologicznych, przyjmował, że istnieją tylko rzeczy materialne (np. egzemplarze Dz.U.). Nie ma przedmiotów idealnych takich jak normy jako jednostki znaczeniowe. Prawo to indywiduwalne decyzje organów rozstrzygających, a zadaniem nauk prawnych jest przewidywanie owych decyzji.
Komunikacyjna teoria prawa.
Jej filozoficzną podstawą są idee S. Habermasa.
Szkoła frankfurcka (tzw. teoria krytyczna).
Reprezentował on filozofię antypozytywistyczną i antyscjentologiczną, formułującą zmasowaną, systematyczną krytykę społeczeństw industrialnych.
Habermas wyróżniał 2 rodzaje działań:
działania celowo racjonalne,
działania komunikacyjne.
Ad.1.
Oparte są one na technicznie użytecznej wiedzy empirycznej i zasadzie racjonalności instrumentalnej, tzn. podejmowane są dla osiągnięcia określonego celu.
Ad.2.
Polegają one na oddziaływaniu na siebie ludzi za pośrednictwem języka bądź innych symboli. Ich celem jest osiągnięcie poruzumienia i kształtowania interakcji społecznych. W przeciwieństwie do celowo racjonalnych, są one zorientowane na przestrzeganie intersubiektywnie uznanych norm społecznych. Na podstawie tych norm dokonuje się porozumienia.
W związku z powyższym Habermas wyróżnia 2 rodzaje racjonalności:
1) racjonalność instrumentalną, dotyczącą problemu skuteczości działania,
2) racjonalność komunikacyjną, dotyczącą problemu przestrzegania społecznie uznanych norm i wartości.
Racjonalnie komunikacyjnie jest to działanie, które rozrzesza wolną od przymusu i represji komunikację w stosunkach społecznych, sprzyja dyskursywnemu kształtowaniu woli społecznej, umożliwia konsensualną regulację konfliktów społecznych.
Wskazane 2 typy działań i racjonalności wyznaczają 2 wzorce kształtowania stosunków społecznych oraz różne wzorce postępów społecznych.
Działania celowo racjonalnie wyznaczają tzw. systemy, a działanie racjonalnie komunikacyjne - tzw. świat życia.
Ten pierwszy jest zorganizowany wg zasad racjonalności instrumentalnej. Należą do niego:
- gospodarka,
- biurokracja,
- polityka,
- nauka (zwł. Techniczne, ścisłe)
Ten drugi - wg zasad racjonalności komunikacyjnej. Należą do niego:
- społeczeństwo,
- kultura,
- sztuka.
Współcześnie obserwujemy proces zawłaszczenia świata życia przez świat systemów, a postęp mierzony jest miarą racjonalności instrumentalnej.
Habermas stwierdza, że mimo pierwotności świata życia wobec świata systemów, obserwuje się obecnie zjawisko skolonizowania świata życia przez system, polegające na tym, że kolejne sfery ludzkiej aktywności zaliczane dotychcza do świata życia oceniane są w kategoriach właściwych systemom, w szczególności kategorii skuteczności. Przejawem tego jest biurokratyzacja i monetaryzacja świata życia, komercjalizacja kultury, urynkowienie wychowania i oświaty.
Miarą postępu społecznego robi się zakres panowania nad przyrodą. Racjonalność instrumentalna wypiera racjonalność komunikacyjną ze świata życia.
Zdaniem Habermasa postęp techniczny nie zapewnia postępu moralnego. W pracach późniejszych Habermas zarzuca ostre przeciwstawienie systemów i świata życia, ale przyjmuje, że kryterium oceny niektórych aspektów cywilizacji nie może być racjonalność instrymentalna (np. kultura).
Wizja prawa Habermasa
Prawo może być wg niego ujmowane jako medium, środek realizacji określonych celów, w szczególności środek narzucania pewnych działań dla osiągnięcia tych celów. Tak pojęte prawo jest elementem systemów i podlega ocenie z punktu widzenia racjonalności instrumentalnej.
Prawo może być jednak także postrzegane, jako instytucja, jako ramy kształtowania porozumienia społecznego i wypracowania wspólnych rozwiązań. Wówczas jest traktowane jako element świata życia.