TEORIA ROZWOJU DOJRZAŁOŚCI INTERPERSONALNEJ I SYSTEM DIAGNOSTYCZNY „I-LEVEL CLASSIFICATION"

C.E. Sullivan i M.Q. Grant (1957) przyjęli założenie, akceptowane dość powszechnie przez psychologów klinicznych i społecznych, że rozwój człowieka jest osiąganiem prze stosunkach niego coraz wyższych poziomów dojrzałości w stosunkach interpersonalnych. Zjawisko to wiąże się ze wzrostem poczucia tożsamości „ja" w miarę nabywania przez człowieka doświadczeń społecznych — różnicowanych i integrowanych odpowiednio na poszczególnych etapach rozwoju oraz jego zaburzeń.

Przedstawiamy zatem w sposób bardziej uporządkowany niż do­tychczas główne założenia teorii, aby następnie omówić wynikający z niej model diagnozy i zaleceń postdiagnostycznych.

— Organizm ludzki od chwili narodzin wchodzi w nieustanny kontakt ze swym otoczeniem. Kontakt ten pozwala mu na redukcję napięć fizjologicznych, zaspokojenie potrzeb zgodnie z posiadanym poten­cjałem biologicznym (popędowo-emocjonalnym).

— Bezpośrednim efektem wchodzenia w kontakt ze światem zewnętrz­nym jest proces różnicowania dochodzących zeń bodźców oraz rea­gowanie na nie.

— Zróżnicowane elementy pierwotnego doświadczenia życiowego (bodźce i reakcje) podlegają uporządkowaniu i selekcji w procesie ich integrowania.

Następstwem równoległego różnicowania oraz integrowania doświad­czeń życiowych (zorganizowanych bodźców i reakcji) jest pojawienie się u jednostki elementarnych struktur poznawczych, emocjonalnych oraz zachowaniowych.

— Każde nowe doświadczenie jest wchłaniane i kształtowane przez struktury już istniejące, wpływając tym samym na ich wewnętrzną modyfikację.

- W toku różnicowania oraz integrowania doświadczeń jednostka uzyskuje poznawczą reprezentację (obraz) świata, samej siebie oraz innych ludzi, a także wzajemnych stosunków, jakie między nimi zachodzą.

- Wyróżnia się siedem stadiów rozwojowych ze względu na osiągnięty przez jednostkę poziom dojrzałości do kontaktów interpersonalnych. Każdy poziom dojrzałości jest scharakteryzowany przez centralny problem adaptacyjny (trudność do pokonania), jaki jednostka jest zmuszona rozwiązać, aby dokonać postępu w swym psychospołecznym rozwoju. Kolejność i nazwy tych poziomów podane są niżej, a następnie dokładniej scharakteryzowane w dalszej części opracowania.

- Jednostka zatrzymująca się na danym etapie (wczesnym stadium, np. pierwszym, drugim, trzecim, czwartym) jest nieuchronnie skazana na różne trudności adaptacyjne — zarówno w sensie indywidualnym, jak i społecznym.

- Źródłem zaburzeń w przystosowaniu jest niedostateczne różnicowanie bodźców (doświadczeń życiowych) oraz ich wadliwa integracja, tj. zafałszowanie w obrazie świata, samego siebie oraz innych ludzi i w konsekwencji - wadliwe ustosunkowania emocjonalno-instrumentalne wobec nich.

Charakterystyka poziomów integracji

POZIOM PIERWSZY

Wrodzony potencjał biologiczny (dojrzewanie fizjologiczne systemu nerwowego) pozwala jednostce na dokonywanie rozróżnień między własnym ciałem a otoczeniem fizycznym zaspokajającym jej potrzeby.

To pierwotne różnicowanie bodźców i sygnałów pochodzących głównie z otoczenia, ale także i z własnego ciała (poprzez interioreceptory) umożliwia jej poznawanie własnego ciała i pola własnej percepcji.

Nowe doświadczenia zostają scalone w postaci prymitywnych struktur poznawczych i emocjonalnych, regulujących jej zachowanie w kontakcie z otoczeniem zewnętrznym.

Jednostka zatrzymująca się na pierwszym poziomie rozwoju nie jest w stanie dokonywać wspomnianych rozróżnień oraz integrować nowych doświadczeń.

Następstwem fiksacji na pierwszym etapie rozwoju psychospołecznego jest:

- nieumiejętność zaspokajania własnych potrzeb ze względu na błędy, w wykorzystaniu informacji o świecie, samej sobie i innych ludziach;

— frustracja większości potrzeb prowadząca do zgeneralizowanych reakcji lękowych (nie uświadomionych); kumulacja lęków prowadzi do typowego dla reakcji nerwicowych „ogłupienia neurotycznego" oraz zablokowania dróg wyjścia z impasu, w jakim się znajduje; jednostka zafiksowana na pierwszym poziomie czuje się, więc zagu-biona, zagrożona, gdyż nie rozumie zbyt skomplikowanego dla niej świata zewnętrznego i wewnętrznego;

- ograniczenie możliwości rozumienia znaczenia czasu i przestrzeni w zaspokajaniu potrzeb; jednostka wykazuje w związku z tym niski próg tolerancji na chwilową nawet frustrację potrzeb, nie potrafił odroczyć (odłożyć) zaspokojenia potrzeby, wymagając natychmiastowego jej zaspokojenia.

Jednostka zafiksowana na pierwszym etapie rozwoju dojrzałości nie jest w stanie skutecznie odróżniać fikcji od rzeczywistości. Żyje w świecie mitów, fantazji i złudzeń.

Nie potrafi produktywnie uczyć się nowych form zachowania ani też zrozumieć poglądów i uczuć innych ludzi. Nie może wyobrazić sobie, że inni ludzie mogą mieć odmienne poglądy niż ona sama.

Jednostka nieprzekraczająca pierwszego poziomu integracji z reguły staje się nieprzystosowana, gdyż nieadekwatnie reaguje na bodźce pochodzące ze świata fizycznego i społecznego. Jej zachowania są trudne do przewidzenia. Jej wejście w konflikt z moralnością, obyczajem lub prawem jest wręcz automatyczne.

Skrajną formą zaburzonego przystosowania na pierwszym poziomie dojrzałości interpersonalnej są reakcje psychotyczne, z reguły wykluczające sensowne interakcje społeczne.

Poziom drugi

Jednostka na drugim poziomie rozwoju dojrzałości jest w pełni świadoma różnic, jakie zachodzą między nią i jej otoczeniem. Dokonuje wiec kolejnych rozróżnień między elementami otoczenia (ożywione, nieożywione, ruchome, nieruchome) oraz osobami.

Zauważa ona, że osoby, w odróżnieniu od przedmiotów, są w stanie zaspokajać jej najważniejsze potrzeby. Nie potrafi jeszcze jednak przewidywać zachowań osób, choć wie, że jest od nich uzależniona.

W sytuacjach frustracyjnych (niezaspokojenia potrzeb) obarcza wir osoby ją frustrujące. Niepowodzenia i porażki składa na karb czynników leżących poza nią.

Innych ludzi traktuje jako teren nieograniczonej eksploatacji, ujmując ich w kategoriach „środków" zaspokajających jej potrzeby. Właśnie drugim poziomie dojrzałości pojawia się (wykształca się) potrzeba wejścia w silne związki emocjonalne, zależnościowe od innych osób. Wielokrotna frustracja tej potrzeby prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, a w następstwie — do biernego oporu lub agresji antyspołecznej i jaw­nych konfliktów z otoczeniem społecznym.

W oczekiwaniu na pełne zaspokojenie swych potrzeb przez ludzi z najbliższego otoczenia społecznego próbuje ich opanowywać i wywie­rać na nich nacisk prymitywnymi sposobami, co przeważnie się nie uda­je. W związku z doznawanymi niepowodzeniami w kontaktach z osoba­mi, od których jest uzależniona, przeżywa silny lęk. Czując się zawie­dziona i odrzucona, skierowuje swą agresję na otoczenie zewnętrzne. Nie do zniesienia jest myśl, iż inni mogą funkcjonować niezależnie od niej, autonomicznie, nie licząc się z jej potrzebami.

Każde ograniczenie nakładane przez reguły społeczne dotyczące po­stępowania jest przez nią traktowane jako rodzaj symbolicznej odmowy i wrogości społeczeństwa w stosunku do niej.

Nieumiejętność dobierania właściwych środków zaspokojenia po­trzeb emocjonalnych prowadzi do konfliktów z prawem, moralnością lub obyczajem.

Typową formą nieprzystosowania społecznego na drugim poziomie rozwoju dojrzałości interpersonalnej jest aspołeczność lub antyspołeczność, pojawiająca się w następstwie frustracji potrzeb emocjonalnych i nieadekwatnego postrzegania właściwości osób, od których jednostka jest uzależniona.

Aspołeczny sposób reagowania jednostki na frustrację potrzeb wiąże się z preferowaniem oporu jako techniki adaptacyjnej, antyspołeczny — z wybieraniem przez jednostkę ataku jako formy radzenia sobie z pro­blemami emocjonalnymi.

Poziom trzeci

Jednostka na trzecim poziomie rozwoju dojrzałości interpersonalnej postrzega nie tylko rzeczy i osoby, ale także fakt wzajemnej ich zależno­ści. Ponadto coraz wyraźniej dostrzega zależność między sobą a pozo­stałymi osobami.

Jednostka uczy się w toku kolejnych doświadczeń bardziej etycznych sposobów wpływania na innych. Zauważa, iż zachowaniami innych osób kierują pewne względnie stałe reguły postępowania, których znajo­mość pomaga w manipulowaniu sytuacją i osobami celem zaspokojenia własnych potrzeb.

Głównym pragnieniem jednostki na trzecim poziomie rozwoju doj­rzałości jest znalezienie tych reguł, które początkowo wydawały się jej przypadkowe. Jest przekonana, że jeśli nie ma wyraźnie określonych reguł rządzących interakcjami ludzkimi ani też wyraźnych norm określających jej zachowania — nie powinno być także sankcji karzących sto­sowanych wobec niej przez inne osoby.

Normalnie rozwijająca się jednostka, wychowywana w atmosferze ciepła i miłości, uczy się, na zasadzie prób i błędów lub naśladownictwa, granic tego, co dozwolone, a co — zabronione. Natomiast jednostka wy­chowywana zbyt rygorystycznie ma utrudnione warunki społecznego uczenia się i na wszelkie związki emocjonalne z ludźmi reaguje lękiem i poczuciem winy. Lęk ten może wzrastać, jeśli zachowania przekazywa­ne przez dorosłych są sprzeczne lub niedokładne, niejasne.

Jednostka zafiksowana na tym poziomie dojrzałości zauważając, iż niektóre z zachowań innych osób służą zaspokojeniu jej potrzeb, stara się zwiększyć własne wpływy na inne osoby. Pragnie kontrolować za­chowanie się innych, unikając za wszelką cenę kontroli własnego zacho­wania przez najbliższe środowisko społeczne.

Innym źródłem lęku, rozczarowań i braku poczucia bezpieczeństwa jest uświadamianie sobie przez jednostkę, że inne osoby są odporne na jej manipulacje lub są po prostu sprytniejsze od niej.

Osoby zafiksowane na trzecim poziomie stosują najczęściej trzy tech­niki adaptacyjne: krętactwo, zastraszanie, konformizm.

Przyczyną wadliwej adaptacji społecznej jest błędne rozumienie (nie­zrozumienie) reguł i wzorów cudzego zachowania oraz jego związków z zachowaniem własnym. Jednostka pragnie widzieć stosunki interper­sonalne w kategoriach ostrych, czarno-białych oraz skutecznie panować nad innymi ludźmi i podporządkować ich sobie bez względu na konsek­wencje etyczne lub prawne. Dominującym typem motywacji jest, więc motywacja pragmatyczna.

Jeśli osoba z trzeciego poziomu dojrzałości interpersonalnej staje się przestępcą, łatwo dostosowuje się do regulaminów zakładów zamknię­tych i dobrze funkcjonuje w środowiskach o jasno sprecyzowanych i nie­skomplikowanych zasadach. Akceptacja reguł i norm społecznych jest powierzchowna i zewnętrzna. Zatem internalizacja nakazów i oczeki­wań społecznych względem niej nie dochodzi do skutku w wymaganym zakresie.

Typowymi formami dewiantywnego przystosowania społecznego jed­nostki zatrzymanej na trzecim poziomie rozwoju dojrzałości interperso­nalnej są rozmaite odmiany uległości i konformizmu, scharakteryzowane dokładniej w dalszej części opracowania (patrz: system klasyfikacyjny).

Poziom czwarty

Jednostka przechodząc na czwarty poziom rozwoju, uświadamia sobie i akceptuje fakt, że niemożliwe jest kontrolowanie i manipulowa­nie „resztą świata" poza nią. Dostrzega zwłaszcza manipulowalność rozmaitych elementów świata fizycznego oraz osób ją otaczających. W związku z tą konstatacją czuje się stosunkowo bezradna, słaba, co prowadzi ją do poczucia niższości.

W wyniku uczenia się oraz wchodzenia w związki zależnościowe z innymi ludźmi zauważa, że poszczególne wzory zachowania się in­nych osób nie są wzajemnie izolowane, ale są powiązane w większe całości, zwane rolami społecznymi. Dostrzega, więc, że zachowanie in­nych jest określone przez przepisy ról społecznych, które mają zastoso­wanie w społecznym oraz indywidualnym funkcjonowaniu ludzi. Zaczy­na zatem identyfikować się nie tylko z prostymi wzorami zachowania odniesionymi do konkretnych sytuacji, ale poszukuje ogólniejszych pra­wideł — pozwalających przewidywać cudze i własne zachowanie w ra­mach odgrywanych przez jednostki ról społecznych, wyznaczonych przez określony system społeczny.

Wejście w pewne role społeczne (dziecka w rodzinie, kolegi, przyja­ciela, ucznia, pracownika) powoduje, iż jednostka dostrzega ich rozmaite konsekwencje psychologiczne dla samej siebie. Identyfikacja z pewnymi rolami społecznymi, przypisami jej przez system społeczny, powoduje, że niektóre z przepisów ról ograniczają znacznie możliwości zaspokaja­nia własnych potrzeb.

Za każdym, więc razem odgrywanie ról naraża jednostkę na różne sy­tuacje konfliktowe, np. konflikty między wymaganiami ról oraz jej indy­widualnymi preferencjami, nie zawsze zgodnymi z nakazami tychże ról. Odgrywanie ról, uczestnictwo w życiu społecznym sprawiają, że jednost­ka częściowo tylko interioryzuje nakazy zawarte w rolach społecznych.

Osobnik zafiksowany na czwartym poziomie rozwoju dojrzałości, często przeżywając konflikty wynikające z rozbieżności między przepisa­mi ról społecznych oraz własnymi skłonnościami, dążeniami popędowo emocjonalnymi, umacnia się w przekonaniu, że nie dorasta do standar­dów społecznych. Prowadzi to w konsekwencji do ukształtowania się w nim poczucia niższości oraz typowych reakcji neurotycznych: podej­rzliwości, wrogości, irracjonalnych niepokojów.

Osoba zafiksowana na tym poziomie rozwoju staje się nieprzystoso­wana głównie ze względu na niewłaściwy (ze względów społecznych) wybór zachowań mających na celu redukcję napięcia związanego z po­czuciem niższości. Nie mając zaspokojonej potrzeby własnej wartości, osoba taka poszukuje akceptacji swych czynów i samego siebie w środo­wiskach podkulturowych i przestępczych. Zdominowanie przez potrze­bę akceptacji zachowań prowadzi ją do eskalacji takich czynów, które uzyskują aprobatę środowiska podkulturowego. A środowisko podkulturowe (chuligańskie, przestępcze) stymuluje z reguły do zachowań sprzecznych z uznawanymi przez społeczeństwo globalne normami i wartościami. Jednak nawet wówczas, kiedy jej zachowania przynoszą jej aprobatę środowiska podkulturowego, jednostka nie czuje się w pełni zadowolona, ponieważ zinternalizowała już częściowo wartości i normy niepodkulturowej części społeczeństwa. Jest, więc na nieustannym roz­drożu między aprobatą i dezaprobatą podkulturowej presji społecznej, co pogłębia jej konflikty wewnętrzne oraz identyfikacje.

Zatrzymanie się na czwartym poziomie wyraża się przede wszyst­kim w neurotycznych formach zachowania i jest podstawą wyodrębnie­nia dwóch typów neurotyków: aktywnych i lękowych, opisanych dość dokładnie w literaturze przedmiotu.

Poziom piąty

W miarę rozwiązywania konfliktów związanych z pełnieniem przez jednostkę ról społecznych oraz w miarę coraz skuteczniejszego ucze­nia się rozwiązywania tychże konfliktów jednostka zaczyna nadawać im własne znaczenie. Jednym słowem, uczy się swoistości i niuansów w określeniu czynników mających wpływ na reakcje jej samej oraz jej otoczenia społecznego.

Staje się świadoma ciągłości doświadczeń przeżywanych przez nią w przeszłości i obecnie. Potrafi płynnie przechodzić od pełnienia jednej roli do drugiej. Jest zdolna do zrozumienia uczuć i zachowań innych osób. Postrzega ludzi z otoczenia jako istoty złożone, zmienne, którymi nie można dowolnie manipulować. Spostrzeżenie to nie jest dla niej źró­dłem niepokoju. Jest w stanie zaakceptować ludzkie słabości oraz błędy.

Osoba zafiksowana na piątym poziomie integracji potrafi oderwać się od schematów narzuconych jej przez role społeczne. Niejednoznaczność, złożoność, a czasem ewidentna sprzeczność przepisów ról społecznych wywołują u niej niepokoje i napięcia wewnętrzne. Czuje się oszukana lub „zdradzona", gdy nie potrafi odróżnić tych ról, które pozwalają jej na wyrażenie siebie, tj. swych prawdziwych uczuć i sposobów myślenia oraz działania, od tych, które mechanicznie zaakceptowała, a które krę­pują jej indywidualność.

Jeśli osoba na piątym poziomie rozwoju dojrzałości staje się dewian­tem społecznym, to raczej nie ze względu na predyspozycje osobowoś­ciowe i kontakty interpersonalne, ale ze względu na czynniki przypad­kowe. Autorzy teorii są przekonani, że osoby tego typu łatwo poddają się procesowi resocjalizacji i bardzo rzadko wchodzą w konflikt z prawem.

Poziom szósty

Charakterystycznym wskaźnikiem szóstego poziomu rozwoju doj­rzałości interpersonalnej jest integracja „tożsamości ja". Wyraża się ona precyzyjnym odróżnianiem przez jednostkę składników roli społecznej lub ich zbioru od tego, kim jest sama jednostka i jej życie wewnętrzne. Osoba, która osiągnęła ten poziom rozwoju, może być nazwana dojrzałą, gdyż zdaje sobie sprawę, że nie można żadnego człowieka ani jej samej sprowadzać do jednego wymiaru — tj. np. do wymiaru społecznego — i ujmować w kategoriach ról czy przejawianych przez nią postaw ani też zewnętrznych wskaźników jej zachowania. Zdając sobie sprawę z włas­nej nieodpowiedzialności, osoba dojrzała potrafi funkcjonować w rolach społecznych — w sposób elastyczny utrzymywać satysfakcjonujące ją i otoczenie kontakty społeczne, nie rezygnując jednak z własnej niezależ­ności i autonomii, czyli z „tożsamości".

Jest na tyle plastyczna w przystosowaniu społecznym, iż może tole­rować nawet sprzeczne role przypisane jej przez system społeczny. Po­zostaje przy całkowicie świadomej własnej „osobowej odrębności" i toż­samości biograficznej.

Osiągnięcie szóstego poziomu dojrzałości interpersonalnej wyklucza jakiekolwiek formy zachowań zaburzonych — czy to w sensie psycholo­gicznym, czy społecznym. Jednostka odczuwa jedynie czasami niepokoje związane z jej sytuacją materialną i pozycją ekonomiczną.

Zafiksowanie się na szóstym poziomie nie jest szkodliwe ani dla jednostki, ani dla grupy społecznej (lub grup społecznych), w której funkcjonuje.

Poziom siódmy

Najwyższe stadium rozwoju dojrzałości interpersonalnej przejawia się w wysokiej, ponadprzeciętnej zdolności jednostki do postrzegania i rozumienia procesów różnicowania oraz integracji, jakim podlega w to­ku swego indywidualnego rozwoju.

Wskutek coraz pełniejszego rozumienia siebie oraz innych jednostka potrafi ustosunkować się emocjonalnie do wszelkich rzeczy i zjawisk bez utraty równowagi wewnętrznej. Umie skutecznie dobierać optymalne środki i sposoby kształtowania stosunków interpersonalnych, nawet z osobami, które zafiksowały się na stosunkowo niskich poziomach roz­woju własnej dojrzałości.

Osiągnięcie tego poziomu dojrzałości jest zjawiskiem niezwykle rzad­kim, przynajmniej w amerykańsko-europejskim kręgu kulturowym.

Osoby charakteryzujące się symptomami właściwymi dla siódmego etapu rozwoju zwykle są postrzegane przez tzw. przeciętnych jako „ob­ce i dziwne", gdyż zarówno ich zachowanie, jak i sposób bycia wykra­czają poza statystyczne normy funkcjonowania społecznego. Jednostki takie rażą swą oryginalności i niezrozumiałością postępowania i w pewnym sensie mogą być uznane na tle obowiązujących standardów społeczno-kulturalnych za dewiantywne w sensie pozytywnym. Teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej nie przewiduje resocjalizacji osób osią­gających siódmy poziom rozwoju dojrzałości.

Jednostka, która osiągnęła określony poziom rozwoju dojrzałości, nie może „cofać się w rozwoju", może natomiast się jedynie zatrzymać. Regresja form zachowania się nie oznacza obniżenia poziomu dojrzałości, ale jest sygnałem zaburzonych kontaktów interpersonalnych, czyli zna­czących związków jednostki z innymi ludźmi.

Podstawą teoretyczną systemu diagnostycznego, przedstawionego niżej, jest teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej, a więc jedna z te­orii rozwoju człowieka i jego zdolności do nawiązywania oraz utrzymy­wania więzi społecznych.

Biorąc pod uwagę fakt, iż cechą odróżniającą młodzież od dorosłych jest zintensyfikowany rozwój, skoncentrujemy się — przed omówieniem istoty systemu diagnostycznego — na tych propozycjach teoretycznych, które przyczyn zaburzeń w przystosowaniu człowieka upatrują w zaha­mowaniach jego rozwoju.

Oprócz ogólnej teorii rozwoju tożsamości „ja" (ego), wyodrębniającej siedem jego stadiów, opracowano spójny z nią system klasyfikacyjny podtypów zachowań dewiantywnych (Pytka 1986). „The Interpersonal Maturity Level Classification System" — to system klasyfikacyjny pozio­mów dojrzałości interpersonalnej, który — jak wspomniano — po weryfi­kacji empirycznej i niewielkich modyfikacjach funkcjonuje w praktyce diagnostycznej niektórych instytucji amerykańskich i kanadyjskich.

Autorzy stwierdzili, iż osoby sprawiające kłopoty wychowawcze z powodu wadliwego funkcjonowania społecznego znajdują się na jednym z trzech poziomów dojrzałości interpersonalnej: na poziomie lub 3 albo4. W ramach wspomnianych trzech poziomów wyodrębniono 9 rozmaitych podtypów zafiksowanych na określonym etapie rozwoju dojrzałości interpersonalnej, różniących się przejawami i formami zacho­wań dewiantywnych oraz motywacją takiego postępowania.

Są to następujące podtypy:

— poziom 2: aspołeczny agresywny, aspołeczny pasywny;

— poziom 3: niedojrzały konformista, podkulturowy konformista, manipulator (pragmatyk);

- poziom 4:neurotyk aktywny (odreagowujący, acting-out), neurotyk lękowy, zidentyfikowany z podkulturą, reaktywny w sytuacjach traumatyzujących.

Każdy podtyp dewiantywnego zachowania jest opisany w katego­riach typowych reakcji jednostki (zaliczonej do danego typu) na postrze­gany przez nią świat, innych ludzi i samą siebie. Dla każdego podtypu jest przewidziany odpowiedni zbiór zaleceń interwencyjnych (resocjali­zacyjnych). Wspomniany zbiór rozmaitych zaleceń w odniesieniu do postępowania z jednostką zaklasyfikowaną do danego podtypu w termi­nologii autorów nazywa się „planem oddziaływania". Obejmuje on wie­le rozmaitych aspektów oddziaływania, jakie należy uwzględnić w pro­cesie resocjalizacji.

W dalszej partii materiału zostanie omówionych pięć najważniej­szych elementów planu oddziaływania w odniesieniu do każdego pod­typu zachowań dewiantywnych, a mianowicie pożądane:

- cele kierunkowe oddziaływania (resocjalizującego),

- charakterystyki środowiska wychowawczego (cechy) oraz rodzaje aktywności,

- rodzaj (typ) kontroli wychowawczej,

- sposoby i zasady postępowania,

- cechy wychowawców prowadzących dany przypadek lub grupę osób zafiksowanych w rozwoju dojrzałości interpersonalnej na danym etapie.

Bardziej dokładny opis poszczególnych podtypów oraz zaleceń wy­chowawczo-interwencyjnych został przedstawiony poniżej.

Charakterystyka drugiego poziomu dojrzałości. Integracja różnic między elementami otoczenia: osobami i rzeczami

Podtypy: aspołeczny — agresywny

aspołeczny — pasywny

Osobnik sklasyfikowany na drugim poziomie dojrzałości daje się scharakteryzować w sposób następujący:

1. Dostrzega otoczenie społeczne w kategoriach osobistych korzyści, zysków i strat, jako teren eksploatacji.

2. Jest całkowicie egocentryczny w myśleniu i działaniu.

3. Ludzi postrzega — jako bariery w zaspokajaniu potrzeb, a ich działa­nie — jako przypadkowe, nie podlegające żadnym prawidłowościom.

4. Jego relacje, zarówno z dorosłymi, jak i rówieśnikami, są niezwykle ubogie, w związku, z czym, czuje się wyalienowany.

5. Czuje się ofiarą, tzn. jedynym człowiekiem, na którego spadają nie­szczęścia (wydaje mu się, że jest pechowcem).

6. Nie dostrzega związków między swym zachowaniem a uczuciami i reakcjami innych osób.

7. Czuje niechęć lub wrogość w stosunku do tych, którzy frustrują jego potrzeby, chociaż jest bardzo zależny od osób, zwłaszcza tych, które obdarowują go prezentami.

8. Słabo kontroluje swoje potrzeby popędowe; jest impulsywny, nie­opanowany.

9. Nie wykazuje autokrytycyzmu, aktywności w osiąganiu długodys­tansowych celów, minimalizując wydatkowanie energii.

10. W reakcji na frustrację zachowuje się agresywnie, próbuje się przy­podobać lub uskarża się i wycofuje.

11. Źródeł jego zachowań dewiantywnych i przestępczych należy dopa­trywać się w niedorozwoju mechanizmów kontroli (bierze, nienawi­dzi, atakuje, obawia się, ucieka) oraz w nieumiejętności przeciwsta­wienia się presji podkultury i kryminogennym czynnikom otoczenia społecznego.

12. Różnice między aspołecznym agresywnym a pasywnym dotyczą:

— wrażliwości na dezaprobatę,

— sposobu reakcji na frustrację: aktywny preferuje atak jawny i otwar­ty, pasywny — wycofanie, bierny opór, uskarżanie się.

Plan oddziaływania resocjalizującego w stosunku do aspołecznych agresywnych i pasywńych (zakwalifikowanych na drugim poziomie):

1. Cele kierunkowe:

— zmiana percepcji osób z otoczenia społecznego na bardziej realis­tyczną,

— redukcja motywacji antyspołecznych,

— redukcja poczucia izolacji,

— wyuczenie postrzegania związków między potrzebami i zachowa­niami a potrzebami, uczuciami i zachowaniami innych,

— wzrost poziomu samokontroli,

— wyuczenie minimum uległości i podporządkowania normom spo­łecznym.

2. Środowisko wychowawcze - cechy i rodzaj aktywności:

— umieszczenie w rodzinie zastępczej,

— tolerancja, podtrzymywanie, rozumienie, podawanie wzorów przez osoby z najbliższego środowiska,

— umiejętne wprowadzanie w środowisko rówieśnicze, zachęcanie do współdziałania.

3. Typ kontroli — cechy i rodzaj aktywności

— wyraźnie sprecyzować oczekiwania,

— stopniować stawiane wymagania,

— nie egzekwować wykonania zadań zbyt rygorystycznie (wysokie, niski poziom sankcji).

4. Wskazania resocjalizacyjne:

- techniki psychodramatyczne (psychodrama)

- werbalizacja problemów, identyfikowanie i nazywanie ich, przede wszystkim problemów bieżących,

- uświadamianie reakcji oraz ich sytuacyjnego sensu,

- stymulacja postrzegania reakcji bliźnich,

- przyzwyczajanie do szoku związanego z odkryciem związków między ludźmi,

- niewskazane jest prowadzenie przesłuchań,

- niewskazana jest psychoterapia głębinowa.

5. Pożądane cechy wychowawców

- spokój, opanowanie

- zaradność,

- tolerancyjność,

- niezbyt wysoki poziom sankcji,

- bezinteresowność,

- słaby dystans, skłonność do zażyłości,

- umiejętność utrzymania kontroli nad zachowaniem wychowanków.

Charakterystyka trzeciego poziomu dojrzałości (integracja percepcji wzorów zachowania)

Podtypy: niedojrzały konformista,

konformista podkulturowy,

manipulator (pragmatyk).

Niedojrzały konformista

1. Postrzega się jako ktoś gorszy, zdominowany przez potrzebę aproba­ty społecznej.

2.Jego podstawowe problemy emocjonalne wynikają z lęku przed odrzuceniem przez dorosłych albo grupę rówieśniczą lub przed potencjalnym niesprostaniem stawianym mu wymaganiom.

3. Sztywno trzyma się raz wyuczonych reguł zachowania, bez możli­wości dostrzegania niuansów. Podstawowymi sposobami wpływania na innych są:

— przekupienie partnera uległością,

— szantaż, zastraszanie.

4. W trudnych sytuacjach reaguje wycofaniem, żąda pomocy, wsparcia, opieki.

5. Pragnie mieć przyjaciół, ale boi się odrzucenia. Nie identyfikuje się wartościami i normami podkultur przestępczych, lecz nie jest w sta­nie przeciwstawiać się wzorom dewiantywnego zachowania.

6. Zachowania dewiacyjne pojawiają się u niego jako próba poszukiwa­nia aprobaty u rówieśników lub innych osób socjalizująco znaczą­cych.

Akceptuje swoje uczucia, docenia ich znaczenie w regulacji zachowa­nia, ale stara się zredukować ich wpływ na siebie oraz ukrywa emocje z obawy przed rówieśnikami.

Plan oddziaływania resocjalizującego w stosunku do niedojrzałych konformistów:

1. Cele kierunkowe:

— wzrost poziomu samooceny (przekonania o własnej wartości), czyli redukcja poczucia niższości, wyuczenie ekspresji uczuć,

— redukcja lęku przed wchodzeniem w interakcje społeczne,

— wzmacnianie procesu identyfikacji z osobami dorosłymi (chodzi o osoby socjalizująco znaczące),

— wprowadzenie do grupy rówieśniczej.

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności:

— rodzina zastępcza z jednym dzieckiem.

— nasycenie tolerancją (zachowań zależnościowych dziecka oraz akceptacja potrzeb związanych z wyrażeniem uczuć),

— środowisko wychowawcze powinno stwarzać poczucie psychiczne­go bezpieczeństwa i oparcia,

— włączanie w grupę powinno odbywać się na zasadzie aktywności rekreacyjnej, należy eliminować gry i zabawy wymagające współ­zawodnictwa,

— nauka w szkole powinna mieć charakter indywidualny,

— pożądane jest uczestnictwo jednostki w grupie innych niedojrza­łych konformistów (grupa homogeniczna), przynajmniej na począt­ku procesu resocjalizacji.

3. Typ kontroli wychowawczej:

— kontrola posługująca się jasnymi kryteriami, precyzująca normy zachowania,

— niezbyt rygorystyczna, interpretowana raczej w kategoriach zapo­biegania i ochrony niż kontroli karnej.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

— technika odgrywania ról,

— częsta i rozległa kontrola zachowań (kontrola opiekuńcza),

- stymulowanie do podejmowania zadań grupowych,

- zwracanie uwagi raczej na intencje niż na efekty działania,

- zachęcanie do planowania własnej aktywności,

- niezbędnym warunkiem jest zaspokojenie elementarnych potrzeb opiekuńczych (wyżywienie, odzież itp.).

5. Pożądane cechy wychowawców i sposoby ich zachowania:

- spokój i opanowanie (uniemożliwiające identyfikację z wychowan­kiem),

- powściągliwość w mowie (werbalna),

- chęć niesienia pomocy, nawet w zakresie drobnych spraw,

- bezinteresowność,

- odporność na załamania z powodu braku sukcesów wychowaw­czych.

KONFORMISTA PODKULTUROWY

1. W pełni zadowolony ze swego życia, oporny na jego zmianę. Wyraź­nie docenia, a nawet przecenia, własne możliwości w zakresie wpły­wania na innych ludzi i kontrolowania ich zachowania. Dba o stwa­rzanie pozorów.

2. Odczuwa silny lęk w sytuacji, gdy jego strategie opanowywania i podporządkowywania sobie otoczenia okazują się nieskuteczne. Jego lęk jest wywoływany rozmaitymi czynnikami zewnętrznymi. Nie przeżywa konfliktów wewnętrznych typowych dla neurotyka.

3. Opisuje się w kategoriach konwencjonalnych, tzn. dostrzega siebie - jako kogoś takiego samego, jak inni ludzie, postrzega zarówno swoje, jak i cudze motywacje, uczucia i potrafi je zrozumieć, a także jest w stanie zaakceptować ich odmienność.

4. Sztywno stosuje przyswojone stereotypy zachowania, bez dostatecz­nego ich różnicowania. Jest krańcowo uległy wobec własnej grupy odniesienia i często grawituje ku grupom o charakterze podkulturowym. Jednak jego stosunki interpersonalne są powierzchowne i krót­kotrwałe (przyswojenie ubioru, żargonu, grypsery, uczesania itp.).

5. Zachowania antyspołeczne stanowią integralną część jego osobowoś­ci (usiłuje narzucać swoją wolę innym).

6. Motywami jego antyspołecznej i przestępczej działalności są:

- poszukiwanie aprobaty społecznej (rówieśników),

- zaspokajanie potrzeb materialnych,

- uniezależnienie od dorosłych.

7. Odrzuca swoją emocjonalność, tzn. fakt poddania się uczuciom. Nie mówi o swoich problemach emocjonalnych. Zwierzanie się z włas­nych problemów traktuje jako przejaw słabości. Unika związków zależnościowych opartych na miłości, choć wyraża ich pragnienie.

Plan oddziaływania resocjalizującego na podkulturowego konformistę:

1. Cele kierunkowe:

— redukcja obawy przed wchodzeniem w związki emocjonalne z in­nymi ludźmi,

— redukcja poziomu ekspresji potrzeby zależności,

— zmiana percepcji samego siebie na bardziej trafną, dojrzałą,

— obniżenie atrakcyjności grupy podkulturowej w oczach podkultu­rowego konformisty,

- głębsze kontakty z dorosłymi i zdobycie ich zaufania.

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności:

— najbardziej sprzyjające jest środowisko naturalne (dom),

— życzliwość i akceptacja ze strony rodziców,

— natychmiastowe i zdecydowane reakcje na zachowania,

— dobierać zadania zgodne z zainteresowaniami i uzdolnieniami,

— nauka szkolna o charakterze indywidualnym i terapeutycznym - izolacja od grup podkulturowych.

3. Typ kontroli wychowawczej:

— kontrola silna, zdecydowana,

— konieczność zaakceptowania kontroli zachowania jako następstwa jego dotychczasowych działań,

— nie wyklucza się kontroli o charakterze karzącym.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

— wyklucza się terapię rodzinną (rodzice — dzieci),

— zalecana terapia skoncentrowana na sprawach bieżących (wyklucza się głęboką analizę przeszłości i jej wpływ na obecne zachowania),

— udział w zajęciach terapeutycznych powinien być obowiązkowy (zgodnie z zaleceniami autorów — dwa razy w tygodniu),

— na początku resocjalizacji kontakty z wychowawcą powinny dotyczyć problemów szkolnych i rodzinnych,

— nie wyklucza się techniki odgrywania ról

— terapia ma zmierzać do wyrażania prawdziwych uczuć wycho­wanka, ekspresja ta powinna być nagradzana,

— nie należy pozwalać na uruchamianie przez wychowanka mechanizmu kompensacji,

— szczodrze stosować nagrody i kary (zarówno wzmacnianie pozytywne, jak i negatywne).

5. Cechy wychowawcy:

— zaradny w pracy z grupą,

— sprytny,

— analityczny (umiejący odróżniać kłamstwo od prawdy),

— silnie kontrolujący lub mający skłonność do kontroli.

Manipulator (pragmatyk)

1. Podobnie jak podkulturowy konformista jest trybu życia, nie przejawia skłonności do zmian. Minimalizuje swoje "trudności i problemy życiowe. Nie przeżywa głębokich konfliktów wewnętrznych, lecz raczej z otoczeniem.

2. Ma pełną świadomość własnego wpływu na innych, a nawet go prze­cenia. Nawet wówczas, gdy ta manipulacja nie odnosi pożądanego rezultatu, uważa, iż jest nadal możliwa, jedynie technika, jaką zasto­sował, była źle dobrana. Swoje zachowania traktuje jedynie jako środ­ki do osiągania zamierzonych celów i kontrolowania innych osób, gdyż jest całkowicie przekonany, że ma do tego prawo.

3. Jeśli przeżywa kryzysy, to jedynie, dlatego, iż doznaje niepowodzeń manipulując innymi, samym sobą, sytuacjami. Swoje machiawellistyczne upodobania usprawiedliwia negatywną oceną innych ludzi i posądzaniem ich o złe skłonności i nieuczciwe zamiary. Stosuje wobec innych trzy główne metody manipulowania — krętactwo, konformizm i zastraszanie.

4. Zachowanie dewiacyjne jest obce jego naturze i bywa traktowane jako środek podporządkowywania sobie innych, nie identyfikuje się jednak z określoną podkulturą dewiacyjną.

5. Postrzega się jako cyniczny, zręczny, silny i zrównoważony.

6. Odrzuca potrzebę zależności i wstydzi sie ujawniania własnych uczuć. Jego relacje z innymi osobami są powierzchowne i krótko­trwałe.

Plan oddziaływania resocjalizującego:

1. Cele kierunkowe:

— redukcja lęku przed wchodzeniem w związki zależnościowe i wy­rażaniem potrzeb zależności,

— wzrost poziomu wglądu w mechanizmy obronne, takie jak projek­cja i przemieszczenie,

— uświadomienie konsekwencji jego zachowania w stosunku do in­nych osób,

—wyuczenie akceptacji kontroli nad jego zachowaniem,

— zmiana percepcji samego siebie (akceptacja innych mężczyzn lub kobiet).

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaje aktywności:

— nie powinno zagrażać, lecz stymulować do wchodzenia w związki uczuciowe,

— powinno mieć możliwość natychmiastowej kontroli jego zachowania,

— tolerancja i rozumienie jego problemów, — jednak powinno mu się pozwalać na znaczną samodzielność w or­ganizowaniu zajęć,

— niezbędna jest kontrola wyników dydaktycznych ucznia,

— praca zawodowa zapewniająca przelotny i bardziej powierzchow­ny kontakt z ludźmi (np. sprzedawca),

— grupa homogeniczna (np. sami manipulatorzy).

3. Typ kontroli wychowawczej:

— kontrola silna, lecz wyrozumiała (empatyczna),

— jasność kryteriów oceny jego zachowania,

— eksponowanie opiekuńczego charakteru kontroli.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

— pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów jednostki,

— zajęcia terapeutyczne w grupie manipulatorów i konformistów podkulturowych (sesje spotkaniowe),

— schemat działania terapeutycznego: najpierw — praca w grupie, potem — gdy stosowane przez niego dotychczasowe techniki mani­pulacji okazują się zawodne — spotkania indywidualne pokazujące adekwatne sposoby wpływania na cudze zachowanie.

5. Cechy wychowawcy:

— skłonność do narzucania ograniczeń,

— pewność siebie,

— skłonność do stanowczego lub agresywnego reagowania,

— analityczny, niepozwalający się zwieść (nie naiwny),

— trzymający dystans.

Charakterystyka podtypów czwartego poziomu dojrzałości (integracja sytuacji konfliktowych)

Podtypy: — neurotyk aktywny (odreagowujący),

— neurotyk lękowy,

— zidentyfikowany z podkulturą,

— reaktywny w sytuacjach traumatyzujących.

Neurotyk aktywny

1. Charakteryzuje się znaczną liczbą zinternalizowanych wartości i norm społecznych. Zdolny jest więc do wyrzutów sumienia i przeżywania winy. Gdy zdarza mu się łamać uwewnętrznione normy i postępować wbrew zinternalizowanym wartościom, odczuwa lęk związany z konfliktem wewnętrznym. Dąży do natychmiastowego eliminowania lęku poprzez zachowania agresywne.

2. Postrzega się jako niekonwencjonalny, niestereotypowy, niepowtarzalny i nieprzystosowany. Potrafi dokonywać autooceny. Przypisuje duże znaczenie własnym ambicjom, zainteresowaniom i zdol­nościom. Pragnie, by go za nie podziwiano.

3. Oczekuje, od wychowawców podejmowania za niego decyzji. Przy­jmuje w kontakcie z nimi rolę dziecka. Nieustannie prowokuje do niesienia mu pomocy i opiekowania się nim. Chociaż jest przekona­ny, że pomocy takiej nie oczekuje, gdyż jest wystarczająco samodziel­ny, ale wytworzony przez niego obraz samego siebie ma charakter wybitnie kompensacyjny.

4. Jeśli popełnia czyny przestępcze, to nie z powodu ewentualnych zysków materialnych.

Plan oddziaływania:

1. Cele kierunkowe:

- wyuczenie rozwiązywania konfliktów,

- uświadomienie granic własnych możliwości,

- eliminowanie kompensacyjnych i obronnych zachowań,

- wdrażanie do bardziej adekwatnego pełnienia ról społecznych (coraz bardziej zróżnicowanych).

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności:

- środowisko terapeutyczne rodziny,

- powinno pozwalać na wyrażanie własnych stanów emocjonalnych,

- powinno umożliwiać rozwinięcie aktywności w czasie wolnym od zajęć, a zwłaszcza — rozładowywanie napięć poprzez aktywność sportową.

3. Typ kontroli wychowawczej:

- na początku kontrola powinna mieć charakter zewnętrzny,

- w okresie późniejszym należy położyć nacisk na kontrolę o charak­terze psychologicznym,

- kontrola ze strony wychowawcy powinna być traktowana przez wychowanka jako środek opiekuńczego zainteresowania.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

- zezwalanie na samodzielne odkrywanie konsekwencji jego negatywnych zachowań

- należy pozostawiać dużo czasu na wejście w nowe role społeczne,

- wskazana jest terapia skoncentrowana na jego rzeczywistych problemach i ich źródłach, analiza symptomów jest dla niego stratą czasu,

- w okresach ostrych kryzysów psychicznych absolutnie niezbędna jest terapia podtrzymująca,,

5. Cechy wychowawców:

- otwartość w kontaktach,

- uczciwość,

— zdolność do szybkiego reagowania,

— samokrytycyzm,

— pewność siebie,

— odporność psychiczna,

— stanowczość,

—znajomość problemów i słownictwa młodzieży.

Neurotyk lękowy

1. Internalizuje nieadekwatne, negatywne wyobrażenie o sobie, co w konsekwencji prowadzi do przeżywania nieustannego niepokoju i lęku. Przejawia skłonności do samodzielnego rozwiązywania włas­nych problemów.

2. Pragnie kontaktu z rówieśnikami i dorosłymi, chociaż werbalnie prze­ciwstawia się dorosłym. Przeżywa, więc konflikty identyfikacyjne.

3. Kompensuje percepcję samego siebie przez waloryzację tego, kim jest i tego, czego już dokonał (np. sądzi, że jest wyjątkowy, nikt tak nie potrafi jak on itp.).

4. Jest przesadnie samokrytyczny, czasami postrzega się jako nikczem­nik, w związku z czym przeżywa stany depersonalizacji, pozwalające mu traktować jego przeszłość i „występki" jako cudze.

5. Jego zachowania przestępcze mogą być sygnałem nierozwiązanych problemów rodzinnych (brak identyfikacji z wartościowymi wzo­rami) lub konfliktu spowodowanego interioryzacją któregoś z rodzi­ców lub innej osoby mającej władzę. Mogą być skutkiem dwuznacz­ności związanych z interioryzacją sprzecznych modeli zachowania, w związku z czym czuje się czasami wyobcowany ze środowiska społecznego.

Plan oddziaływania:

1. Cele kierunkowe:

— wyuczyć redukcji konfliktów wewnętrznych.

— redukować obawy związane ze stosowaniem przez niego mechani­zmów obronnych,

— korygować samoocenę.

2. Środowisko wychowawcze — rodzina naturalna, pozwalająca:

— uświadomić granice własnych możliwości,

— uświadamiać źródła konfliktów i własnych lęków,

— wyuczyć ostrego rozróżniania między fikcją (marzeniami) a realną rzeczywistością.

3. Kontrola wychowawczo-opiekuńcza, symboliczna:

— powinna jednak wymagać odraczania reakcji agresywnych typu acting-out.

4, Wskazania resocjalizacyjne:

— sesje terapeutyczne w kręgu rodziny.

— wstrzymać na pewien czas udział w pracach szkoły (w okresach kryzysu — dając czas na refleksję),

— jeśli rodzina bierze odpowiedzialność za postępy w resocjalizacji, wychowawca organizuje z nią sesje, które w końcowej fazie mogą mieć luźny charakter,

— wychowawca powinien uświadomić rodzinie problemy dziecka oraz nauczyć sposobów reagowania na nie.

5. Cechy wychowawcy:

— zaangażowanie w pracy z młodzieżą,

— skłonność do introspekcji,

— tolerancyjność,

— wyrozumiałość.

Zidentyfikowany z podkulturą

1. Odrzuca wartości społeczeństwa globalnego, żyje zgodnie z własnym systemem wartości, uważa się za niezależnego, samowystarczalnego, zdolnego do funkcjonowania w rozmaitych środowiskach, tzn. prze­stępczych i nie przestępczych.

2. Pozostaje w jawnej opozycji do norm i wartości konwencjonalnych, jest podejrzliwy w stosunku do oficjalnych przedstawicieli społeczeń­stwa. Z całą ostrością dostrzega nierówności społeczne oraz nierów­ność szans i wszelkie inne czynniki różnicujące ludzi. Nienawidzi hipokrytów, ceni uczciwość i szczerość oraz nade wszystko lojalność wobec ludzi, którzy mu zaufali.

3. Nie przeżywa konfliktów wewnętrznych typowych dla neurotyków z tego samego poziomu dojrzałości. Jest niezwykle plastyczny w przy­stosowaniu się do rozmaitych ról społecznych. Jego problemy adap­tacyjne wynikają raczej z porażek w osiąganiu celów za pomocą wyuczonych stereotypów oraz konfliktów zewnętrznych (ze środo­wiskiem).

4. Identyfikuje się z osobami z kręgów podkulturowych z typowymi aspołecznymi, przestępcami, kryminalistami, gdyż są one dla niego egzemplifikacją zaprzeczenia systemu wartości klas średnich (społe­czeństwa globalnego).

5. Jego zachowania przestępcze lub dewiacyjne są następstwem internalizacji wartości sprzecznych z wartościami i normami społeczeństwa globalnego oraz wynikiem walki z władzami, niesprawiedliwym systemem społecznym, nie dającym mu równych szans w osiąganiu celów życiowych.

Plan oddziaływania:

1. Cele kierunkowe:

— zmiana hierarchii wartości i stosunku do wartości ogólnospołecz­nych,

— modyfikacja zachowania i postaw wobec społeczeństwa i jego kultury,

— wyuczenie metod zaspokajania potrzeby własnej wartości w spo­sób akceptowany społecznie,

— uświadomienie alternatywnych koncepcji funkcjonowania w społe­czeństwie oraz ich konsekwencji,

— wykorzystanie talentów i zdolności, cenionych przez społeczeń­stwo konwencjonalne.

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności:

— środowisko rodzinne — szacunek, miłość, zaufanie (pod warun­kiem, że nie ma ona problemów ekonomicznych i społecznych),

— nasycenie środowiska ludźmi pracy, którzy legalnie osiągają sukce­sy materialne,

— organizacja czasu wolnego — rekreacja, sport, zajęcia oświatowe.

3. Typ kontroli wychowawczej:

— powinna mieć ona łagodny charakter (być luźna),

— iść w kierunku wzmocnienia kontroli wewnętrznej,

— nieschematyczna, nieuporczywa.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

— włączanie w zajęcia z grupą mniej dojrzałych (z niższego poziomu dojrzałości),

— nie jest wskazane nawiązywanie silnej zależności emocjonalnej z wychowankiem, choć wychowawca powinien być dostępny dla niego,

— główne formy oddziaływania to: kontakty indywidualne i dysku­sja, jeśli są akceptowane przez wychowanka,

— udział w terapii grupowej nie wydaje się wskazany,

— oddziaływanie wychowawcze powinno być skierowane na zmianę systemu wartości wychowanka przez przekonywanie oraz ukie­runkowanie na zharmonizowanie z wartościami społecznie akcep­towanymi,

— wskazane jest stosowanie techniki odgrywania ról osób o krańco­wo różnych systemach wartości (wymiana ról).

5. Cechy wychowawcy:

— brak specyficznego zestawu cech (nie został przez autorów ani opracowany, ani zweryfikowany),

— odporność na identyfikację z wychowankiem,

— umiejętność zachowania własnej autonomii.

Reaktywny w sytuacjach traumatyzujacych

1. W porównaniu z neurotykami ma raczej pozytywny obraz siebie (dość wysoka samoocena). Jednak czasami surowo ocenia własne postępowanie, łatwo jednak usprawiedliwia je, obarczając winą innych (kompensacja i projekcja).

2. Odrzuca przestępczość jako styl życia i nie widzi się w kategoriach przestępczych, wypiera się dewiantywnych cech zachowania, uważając je za niezrozumiałe i nie pasujące do niego.

3. Łatwo nawiązuje i podtrzymuje kontakty społeczne. Potrafi selektyw­nie dobierać sobie przyjaciół.

4. Na konflikty (najczęściej natury społecznej) wewnętrzne i zewnętrzne oraz problemy osobiste reaguje zachowaniami przestępczymi lub agresywnymi (acting-out). Niezależnie od chwilowych, przejściowych reakcji antyspołecznych w sytuacjach przynoszących mu cierpienie jest jednak w stanie działać zgodnie z przyjętym programem dzia­łania.

Plan oddziaływania:

1. Cele kierunkowe:

— identyfikacja (wyszukanie i oznaczenie sytuacji) problemów oso­bistych i społecznych wyzwalających gwałtowne reakcje,

— wyuczenie odmiennych sposobów reagowania na nie (nie impul­sywnych — społecznie akceptowanych),

— zmniejszanie napięć i kryzysów, jakie wywołują w nim sytuacje frustrujące.

2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności:

— rodzina własna, jeśli nie ma problemów (tzn. gdy sama nie jest źródłem jego problemów),

— wskazana terapia rodzinna, jeśli rodzina jest zaangażowana w jego konflikty i problemy,

— powinno wspierać i zachęcać do utrzymywania stosunków inter­personalnych i dostarczać modeli z którymi mógłby się identyfi­kować.

3. Typ kontroli wychowawczej:

— połączona z instruktażem i podaniem prawidłowych sposobów postępowania,

— łagodna, zmierzająca w kierunku kształtowania mechanizmów kontroli wewnętrznej.

4. Wskazania resocjalizacyjne:

— terapia grupowa rodziny,

— terapia grupowa z neurotykami i zidentyfikowanymi z podkulturą (grupy heterogeniczne),

— informowanie, instruowanie, przekazywanie wiadomości o społe­czeństwie i jego kulturze, sposobach zachowania i reagowania,

— uświadamianie motywów zachowań reaktywnych i impulsywnych,

— technika odgrywania roli „osoby pomagającej innym", „cierpliwe­go altruisty" itp.

5. Cechy wychowawców (nie zostały sprawdzone empirycznie):

— dobra znajomość psychologii młodzieży dorastającej,

— sprawianie wrażenia opiekuna (ciepło, emocje),

— skłonność do niesienia pomocy,

— zdolność do empatii i rozumienia cudzych zachowań.

Zastosowanie praktyczne teorii rozwoju dojrzałości interpersonalnej

Jedną z instytucji, która realizuje w praktyce resocjalizacji postulaty teorii, jest zakład dla nieletnich Boy's Farm w miejscowości Shawbridge w prowincji Quebec w Kanadzie. Rezydentami są chłopcy w przedziale wieku od 12 do 18 lat. Placówka ta może pomieścić 104 osoby i rozmieś­cić je w sześciu domkach. Przeciętny okres pobytu wynosi 18 miesięcy. Program resocjalizacyjny, opracowany na podstawie koncepcji TRDI, jest realizowany od 1968 r. po uprzedniej weryfikacji w zakładach korekcyj­nych w Kalifornii.

Jednostka diagnostyczna realizuje dwie następujące funkcje:

— stawianie diagnoz i klasyfikacja według poziomów dojrzałości,

— przygotowywanie do przeniesień wychowanków do odpowiednich grup w zakładzie.

W jednostce diagnostycznej przebywa przeciętnie jednorazowo 12 osób w okresie od 4 do 6 tygodni.

Podstawową metodą diagnostyczną jest obserwacja prowadzona co­dziennie, na bieżąco, w ciągu całego pobytu wychowanka w zakładzie.

Technikami diagnostycznymi są techniki kwestionariuszowe i projek­cyjne, a mianowicie:

1. Wywiad Poziomu Integracji.

2. Inwentarz Jesnessa (przeznaczony dla młodzieży) zawierający 155 po­zycji.

3. Test Niedokończonych Zdań

Czasami stosuje się dodatkowe techniki diagnostyczne.

Uzyskany obraz diagnostyczny jest punktem wyjścia do opracowa­nia indywidualnego programu oddziaływania, mieszczącego się jednak w ramach programu przewidzianego dla wszystkich wychowanków znajdujących się na danym poziomie dojrzałości interpersonalnej.

Oddziaływanie resocjalizacyjne jest realizowane zgodnie z zalecenia­mi wynikającymi z teorii rozwoju dojrzałości interpersonalnej w ramach organizacyjnych Jednostki Rezydencjalnej (w danym pawilonie).

- Działalność zakładu jest dostosowana do poziomów dojrzałości nie­letnich, tzn. wychowankowie są rozmieszczeni w odpowiednich domkach zgodnie z ich poziomem dojrzałości.

- Osoby przebywające w danym domku mają odmienny program od­działywania resocjalizującego.

- W miarę dokonywanych postępów na skali dojrzałości interpersonal­nej uzyskiwanej przez wychowanka może być on przenoszony do grup o wyższym poziomie dojrzałości.

Głównymi strukturami organizacyjnymi Boy's Farm są:

1. Jednostka Diagnostyczna (służba diagnostyczna) oraz zespół inten­sywnej opieki, których zadaniem jest postawienie wstępnej diagnozy wychowanka w zakresie uzyskanego przezeń poziomu dojrzałości interpersonalnej oraz zaklasyfikowanie do odpowiedniego programu oddziaływania.

2. Jednostka Oddziaływania Podstawowego (właściwa) — obejmują­ca wszystkie pawilony (domki) — odpowiedzialna za prawidłowy i sprawny przebieg resocjalizacji (znajduje się tam także pralnia, kuchnia, magazyny itp.).

3. Jednostka Opieki Następczej (postpenitencjarnej), przygotowująca i realizująca programy oddziaływania w środowisku otwartym, do którego wraca wychowanek.

4. Jednostka Administracyjna, odpowiedzialna za finanse, budżet; w jej ramach funkcjonuje także sekretariat oraz obsługa techniczna.

W pierwszym domku mieszkają niedojrzali konformiści, w drugim i trzecim — podkulturowi konformiści i manipulatorzy, w czwartym — neurotycy aktywni i lękowi, w piątym (Hope Cottage) — agresywni ak­tywni i pasywni, w szóstym — mieści się Zespół Intensywnej Opieki, któremu podlegają wychowankowie z rozmaitych poziomów (z wyjąt­kiem aspołecznych).

Zalety teorii:

- abstrahuje od klasycznych typologii przypisujących jednostkę bez­względnie do danej kategorii,

- ujmuje dewiację jednostki jako proces zaburzonej komunikacji i inter­akcji z otoczeniem (za drugorzędne uznaje strukturę osobowości w tradycyjnym sensie),

- podtypy klasyfikacyjne są wyodrębnione jako alternatywne sposoby zachowania jednostki w stosunku do wzorów zalecanych przez spo­łeczeństwo,

- z założeń teoretycznych daje się wyprowadzić system klasyfikacyjny,

— teoria, wraz z systemem klasyfikacyjnym oraz odpowiednim zesta­wem narzędzi diagnostycznych, stanowi jedną skoordynowaną we­wnętrznie całość pozwalającą na określenie kierunków i sposobów w modyfikacji zachowania, co rzadko bywa realizowane w praktyce resocjalizacyjnej nie posługującej się teorią konsekwentnie zoperacjonalizowaną.

Wady teorii:

— niejasność pojęciowa, brak ścisłych definicji pojęć,

— pewna arbitralność w wyodrębnianiu podtypów,

— brak pełnego uzasadnienia postulatów resocjalizacyjnych,

— niewystarczający z naukowego punktu widzenia poziom spójności teoretycznej teorii (zdarzają się drobne sprzeczności),

— nieprecyzyjność procesu diagnozowania (wynikająca ze stosowania technik klinicznych, niepsychometrycznych),

— interpretacje diagnostyczne bywają zbyt mechanicystyczne i skłaniają do wytwarzania stereotypów pedagogicznych (resocjalizacyjnych).

Teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej a inne teorie tłuma­czące WADLIWE FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE

Istnieją w zasadzie trzy grupy uogólnień teoretycznych udzielają­cych odpowiedzi na pytanie: „Z jakich powodów człowiek staje się de­wiantem (czyli dlaczego wadliwie funkcjonuje w danym systemie spo­łecznym)?".

1. Teorie, zgodnie, z którymi człowiek wadliwie funkcjonuje, ponieważ jego potrzeby, motywy, aspiracje i dążenia są zbyt gwałtownie frus­trowane, zatem zachowania dewiacyjne są reakcją (pośrednią lub bez­pośrednią) na frustrację. Efektem powtarzających się frustracji potrzeb jest niedorozwój kontroli wewnętrznej oraz rozmaite formy lęku, których rozładowywanie prowadzi do zachowań dewiantywnych.

2. Teorie, zgodnie z którymi człowiek staje się dewiantem z uwagi na zbyt silny związek z osobami, sytuacjami, wzorami i standardami dewiantywnymi, a zwłaszcza podkulturą dewiacyjną pozostającą w opozycji do kultury społeczeństwa globalnego, tzn. przez identyfi­kację lub przez naśladownictwo czy konformizm i uległość wzglę­dem podkultur lub socjalizację we wspomnianych podkulturach. Czyli człowiek staje się dewiantem z uwagi na rozmaite więzi łączą­ce go z podkulturą i jej korelatami, a zwłaszcza na zdeformowane przez podkulturę role społeczne.

3. Teorie, zgodnie, z którymi człowiek staje się dewiantem, ponieważ wytworzył i zautonomizował własny, opozycyjny system wartości i norm (nieprzystający ani do systemu wartości społeczeństwa globalnego, ani do podkulturowych kręgów społecznych) lub został w pewnym okresie oznaczony (stygmatyzowany) przez instytucje

kontroli społecznej jako dewiant.

Teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej — odpowiadając na py­tanie: „Dlaczego człowiek staje się dewiantem oraz jakie mechanizmy psychologiczne nim sterują?" — twierdzi, iż dzieje się to z powodu za­trzymania rozwoju dojrzałości interpersonalnej. Starając się wyjaśnić przyczyny zatrzymania się na określonym poziomie dojrzałości, uwzględ­nia rozmaite czynniki patogenne występujące w wyżej wymienionych grupach teorii. W związku z tym należy podkreślić, iż jest ona pełniejsza niż wzmiankowane uogólnienia teoretyczne (chociaż w nikłym stopniu uwzględnia zagadnienie stygmatyzacji). Należy jednak pamiętać, iż nie jest teorią wyjaśniającą jedynie dewiacyjne zachowania, ale również fazy normalnego rozwoju dojrzałości interpersonalnej oraz jego zahamowania, uwzględniając jednocześnie niektóre czynniki psychologiczne, społeczne i kulturowe, abstrahując od faktu, na ile samo społeczeństwo i jego kon­wencjonalne wartości są źródłem zachowań dewiacyjnych, czego np. nie zaniedbują teorie społeczne.

Wśród rozmaitych czynników (wskazywanych przez teorię) patologizujących zachowania jednostki są wymieniane m.in.:

- frustracje potrzeb, a zwłaszcza frustracja potrzeby zależności,

- konflikty psychologiczne oraz ich następstwa w postaci lęku,

- konflikty (zewnętrzne) społeczne i problemy związane z pełnieniem ról społecznych,

- niedostateczna internalizacja wartości i norm (zaburzenia),

- identyfikacja z wzorami podkulturowymi lub osobami będącymi nosicielami wartości podkulturowych,

- zaburzenia w procesie różnicowania oraz integrowania doświadczeń społecznych, zniekształcających obraz świata, własnej osoby, innych ludzi oraz zależności między nimi.

W porównaniu z innymi teoriami dysponuje empirycznie sprawdzo­nym systemem klasyfikacyjnym, który z powodzeniem można stosować w praktyce terapeutycznej i resocjalizacyjnej; jej pojęcia dają się w znacz­nym stopniu operacjonalizować, co zostało także potwierdzone empiry­cznie. Jej podstawowe idee stanowią bazę teoretyczną rozmaitych pro­gramów resocjalizacyjnych, których skuteczność jest o wiele wyższa niż innych znanych eklektycznych czy intuicyjnie opracowywanych progra­mów oddziaływania resocjalizującego. Ponadto dysponując wynikami badań diagnostycznych, przeprowadzonych zgodnie z jej założeniami, można przewidywać zachowania jednostki w jej kontaktach społecznych, tzn. podstawowe sposoby reagowania na otoczenie społeczne, jej stosu­nek do samej siebie i innych ludzi, a znając wspomniane czynniki, można niektórym z tych zachowań, a zwłaszcza potencjalnym zachowaniomi aspołecznym, agresywnym, konformistycznym, neurotycznym czy reaktywnym, zapobiegać. Może, więc również opisywana wyżej teoria stano-wić punkt wyjścia do opracowywania indywidualnych programów profilaktycznych w zakresie społecznego przystosowania dzieci i młodzieży.

Tabela 13 Częstotliwość występowania podtypów dewiacyjnych w praktyce resocjalizacyjnej

Poziom dojrzałości	Podtyp kod	Nazwa podtypu dewiacyjnego	Proporcja [%]
2	As	Aspołeczny agresywny	1
2	Ap	Aspołeczny pasywny	5
3	Cfm	Niedojrzały konformista	16
3	Cfc	Konformista podkulturowy	10
3	Mp	Manipulator (pragmatyk)	14
4	Na	Neurotyk aktywny (acting-out)	20
4	Nx	Neurotyk lękowy	26
4	Ci	Zidentyfikowany z podkulturą	6
4	Se	Reaktywny w sytuacjach traumatyzujących	3
Razem			100*

* Nie uwzględniono błędu zaokrąglenia liczb.

Źródło: M.Q. Warren: The Case for Differential Treatment of Delinąuents. (In:) Ameri-can Academy of Political and Social Science, Philadelphia-Sacramento-California 1969.

---