page0126

NAZWY OSOBOWE — ANTROPONIMIA

mogą one je zmieniać, używając np. formantu deminutywnego: Balijka : Balia, Duduś : Dudek. Może zmieniać semantykę przezwiska użycie intonacji względnie odpowiedniego do żywionych uczuć tembru głosu.

Cechą przezwisk jest ich wewnętrzne zróżnicowanie zależne od odmiany języka: język potoczny, gwary, socjolekty (środowiskowe odmiany języka).

TWORZENIE PRZEZWISK I ICH SEMANTYKA

Przyczyna nadawania przezwisk leży w potrzebie uzewnętrzniania przez człowieka swojego stosunku do bliźniego. Semantyka przezwisk zależy przede wszystkim od stosunku nazywającego do nazywanego (aspekt psychologiczny), od grupy społecznej i od rodzaju kontaktu (aspekt socjologiczny i pragmatyczny). Funkcją pragmatyczną w nadawanym przezwisku jest połączenie uczuciowej, czasem intelektualnej oceny nazywanego przez twórcę nazwy, który bliźniego scharakteryzował, następnie zaś określił i utrwalił swój emocjonalny stosunek w nazwie.

Jak wyrażana jest emocja w przezwiskach? Dobór przezwiska do cech nazywanego następuje w wyniku uświadomienia sobie właściwości charakteryzujących osobę, często sprowadzonych do rejestru przymiotników: czerwony, chory, gruby, duży, mały, leniwy, łysy, bogaty, biedny, obcy itd. Różnorodne przymiotniki otrzymują dzięki metaforze postać rzeczownika (zwierzę, roślina, przedmiot): biedny — mysz; gruby — bąk, beczka; łysy — kolano; energiczna — błyskawica; wybitny — szatan. W przezwisku wykorzystane bywają elementy gry językowej, np. przekorne przeciwieństwa: łysy — kędzierzawy, awanturnik — ksiądz (Grabias 1993).

Jak dalekie i nieprzewidywalne są asocjacje powodujące powstanie przezwiska może uzmysłowić przykład: Króle 'przodek miał na imię Zygmunt, a w Polsce był kiedyś król Zygmunt" (por. Łobodzińska, Tomczak 1988). Postać przezwiska może więc zależeć od znaczenia apelatywu wybranego jako element porównania albo od służącej jako porównanie nazwy własnej (cechy indywiduum kryjącego się pod nazwą własną, np. Matejko — maluje; może być to nazwa pochlebna, ale częściej — ironiczna). Ekspresja w przezwisku może być również osiągnięta przez środki fonologiczne i słowotwórcze.

Od czego mogą pochodzić przezwiska? (Cieślikowa 1992)

a) od przezwisk apelatywnych mających ustalone w planie apela-tywnym znaczenie, np. osioł 'głupi',

122