Zagadnienie wstępne
Prawo karne dzieli się na prawo karne a) materialne, b) wykonawcze, c) procesowe.
Prawo karne procesowe - to zespół norm regulujących czynności, których celem jest ujawnienie przestępstwa., wykrycie jego sprawcy oraz osądzenie go i ewentualne wykonanie kary, środków karnych lub środków zabezpieczających.
Celem postępowania karnego jest rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa poprzez realizację norm prawa karnego. Następuje to przez osiągnięcie
stanu sprawiedliwości materialnej, tj. doprowadzenie do słusznego zastosowania prawa karnego materialnego, a niekiedy i prawa materialnego cywilnego, np. zasądzenie odszkodowania z urzędu w procesie karnym,
stanu sprawiedliwości proceduralnej, tj. przeprowadzenie procesu uczciwego, rzetelnego, prowadzonego fair.
Prawo karne procesowe realizuje następujące funkcje:
funkcję prakseologiczną, wyrażającą się w takim ukształtowaniu postępowania, które zapewnia sprawiedliwe rozstrzygnięcie i zabezpiecza przed popełnieniem pomyłki,
funkcję gwarancyjną, zapewniającą ochronę podstawowych wartości nadrzędnych takich jak godność ludzka, prawo do intymności, więzi rodzinne itp. oraz ochronę praw jednostki w procesie ( oskarżonego i pokrzywdzonego),
funkcję regulacyjną, realizowaną przez porządek czynności procesowych, ich kolejność ( ordo processus criminalis)
funkcję materialnoprawną, polegająca na tym, że normy prawa procesowego wywierają wpływ na prawa karne materialne, np. przepisy o prawie odmowy zeznań, zakaz wymuszania zeznań.
Przedmiotem procesu jest problem odpowiedzialności karnej, a czasami i cywilnej oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo, czyli powinność poniesienia przez konkretną osobę konkretnej konsekwencji określonych w prawie karnym lub cywilnym za konkretne przestępstwo. Podstawą faktyczną odpowiedzialności jest czyn zarzucany oskarżonemu, który w wypadku potwierdzenia dowodami zostaje przypisany oskarżonemu w wyroku.
Źródłami prawa karnego procesowego są:
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego ( poprzednio obowiązywał k. p. k. z 1969, a przed nim k. p. k. z 1928 r.),
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. ( ratyfikowana przez Polskę w 1992 r.), mająca - zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP - zastosowanie w sytuacji, gdy nie da się z nią pogodzić unormowań wewnętrznych,
Europejska Konwencja o Ekstradycji z 19657 r. ratyfikowana przez Polskę w 1993r. oraz umowy dwustronne
Konstytucja RP, np. art. 174, stanowiący, że sądy wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,
przepisy wykonawcze do k.p.k.., np. wydane na podstawie art. 181 § 2 k.p.k.
Przepisy polskiego prawa procesowego obowiązują na terytorium RP ( zasada terytorialności). Wszelkie postępowania karne mogą toczyć się na terytorium RP tylko na podstawie polskich przepisów, chyba że umowa międzynarodowa stanowi inaczej. Nie mają zastosowania przepisy obcych państw zarówno do czynności wykonywanych przez polskie organy procesowe, jak i obce. Obce organ procesowe nie mają jurysdykcji na terytorium Polski. Obcy sąd nie może wyznaczyć rozprawy na terytorium Polski i wice versa. Jedynie przedstawicielstwa dyplomatyczne lub urzędy konsularne mogą dokonywać czynności w ramach pomocy prawnej ( art. 586 § 1 k. p. k.). Polski organ procesowy, wykonujący pomoc prawną dla organu państwa obcego stosuje polską procedurę, lecz może uczynić zadość żądaniu organu państwa obcego i zastosować przepisy obcego prawa, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego w Polsce.
Pod względem czasu przepisy procesowe, inaczej niż w prawie karnym materialnym, mają zastosowanie zawsze nowe, ustawa działa wstecz ( lex retro agit), lecz skuteczność czynności dokonanych pod rządami poprzedniej ustawy ocenia się na podstawie poprzednich przepisów. Przepisy wprowadzające dany akt prawny mogą przewidywać inne reguły, np. art. 7 p.w. k.p.k. utrzymuje dotychczasową właściwość sądu, jeżeli już wniesiono akt oskarżenia.
W zależności od rodzaju odpowiedzialności będącej przedmiotem procesu rozróżnia się:
proces zasadniczy, w którym rozpatruje się kwestię odpowiedzialności karnej,
akcję cywilną w procesie karnym, obejmującą postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej ( postępowanie adhezyjne- art. 65 k. p. k., obowiązek naprawienia szkody - art. 46 k.k., art. 72 § 2 k.k., orzeczenie nawiązki - art. 46 § 2 k.k., art. 47 k.k., art. 47 a k.k., art. 290 § 2 k. k, zasądzenie odszkodowania z urzędu - art. 415 § 4 k. p. k.
Ze względu na stosunek do głównego przedmiotu procesu wyróżnia się:
postępowanie zasadnicze, zmierzające do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego,
postępowania dodatkowe, które prowadzi się w związku z postępowanie zasadniczym; nie zapada w nich rozstrzygnięcie co do samej zasady odpowiedzialności. Są to postępowania:
incydentalne, obejmujące kwestie dodatkowe ( wpadkowe), w toku procesu, np. zastosowanie tymczasowego aresztowania,
pomocnicze, podczas których usuwa się trudności, które pojawiły się w czasie procesu, np. postępowanie ekstradycyjne oraz o przejęcie lub przekazanie ścigania, postępowanie o odtworzenie akt, pomoc prawna,
następcze, prowadzone po uprawomocnieniu się wyroku w celu załatwienia kwestii, które pojawiły się po uprawomocnieniu się orzeczenia, np. postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, postępowanie ułaskawieniowe, postępowanie o wydanie wyroku łącznego,
uzupełniające, zmierzające do uzupełnienia wyroku co do niektórych kwestii, np. zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet kar ( art. 420 k. p. k.).
Postępowanie zasadnicze może się toczyć jako:
postępowanie zwyczajne, będące postępowanie podstawowym,
postępowanie szczególne, charakteryzujące się odstępstwami proceduralnymi w przebiegu procesu. Są to:
postępowanie uproszczone,
postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego,
postępowanie nakazowe,
Do tych postępowań zalicza się postępowanie karne skarbowe i postępowanie w sprawach nieletnich, lecz różnią się one przedmiotem rozpoznania.