KONCEPCJA Jeana Piageta
J. Piaget (1896-1980), z urodzenia Szwajcar, przez większą część XX wieku był dominującym autorytetem w dziedzinie psychologii dziecięcej. Jego propozycje teoretyczne i obserwacje empiryczne wywarły ogromny wpływ i przeobraziły sposób myślenia o dzieciach i ich rozwoju intelektualnym. Piaget nigdy nie posiadał formalnych kwalifikacji psychologicznych. Początkowo specjalizował się w biologii, następnie zainteresował się epistemologią (dziedziną filozofii) zajmującą się źródłami wiedzy. By prowadzić badania w tej dziedzinie zdecydował się na podejście rozwojowe i za pomocą metod psychologicznych badał sposób, w jaki dzieci przyswajają sobie podstawowe narzędzia wiedzy oraz przekształcają je w coraz bardziej złożone środki przystosowania się do środowiska.
Na początku kariery J. Piaget współpracował z Alfredem Binetem (twórcą pierwszego testu do badania II). Jego zadanie polegało na kwalifikowaniu dziecięcych odpowiedzi jako poprawnych lub niepoprawnych. Jednak Piaget szybko doszedł do wniosku, że nie interesuje go, czy jakaś odpowiedź jest poprawna. Chciał wiedzieć, w jaki sposób dzieci doszły do niej, bez względu na to, czy była ona poprawna, czy nie. Chciał odkryć procesy umysłowe leżące u podstaw odpowiedzi dziecka. Co one mówią o dziecięcej koncepcji świata, czy zmieniają się wraz z wiekiem, dzięki czemu dziecko lepiej radzi sobie z rzeczywistością.
Podstawowe cechy i założenia teorii
Piaget stworzył teorię, który po dziś dzień stanowi najpełniejszy opis sposobu pojmowania świata przez dzieci.
Zasadniczą cechą teorii Piageta jest przekonanie o etapowym charakterze rozwoju. Istnieją trzy momenty przełomowe (pod koniec 2 r.ż, około 6-7 oraz 11-12), w których dochodzi do poważnych reorganizacji.
Piaget opisał 4 stadia rozwoju intelektualnego. Stwierdził, że dzieci przechodzą przez każde z tych stadiów kolejno, w stałym porządku i w podobnym wieku.
Rozwój nie może zostać przyśpieszony. Dziecko musi dojrzeć do następnego stadium. Nie jest w stanie funkcjonować na późniejszym, wyższym, jeżeli nie przeszło przez stadia wcześniejsze.
Tempo przechodzenia przez poszczególne stadia zależne jest od: indywidualnego doświadczenia dziecka oraz biologicznych procesów dojrzewania. Dlatego rozwój intelektualny można zrozumieć jedynie dzięki analizie dynamicznego i ciągłego oddziaływania dziecka i otoczenia (dyskusja natura czy wychowanie).
Skutkuje to tym, że w każdym stadium pojawiają się nowe, bardziej wyrafinowane poziomy myślenia, które uzupełniają już istniejący repertuar poznawczy.
Podstawowe pojęcia opisujące teorię Piageta:
Asymilacja - opisuje przyswajanie informacji przy pomocy już istniejących struktur umysłowych; proces umysłowy, dzięki któremu jednostka włącza nowe doświadczenie do już istniejącego schematu, a zatem przetwarza przychodzącą informację tak, by „pasowała” do dotychczasowego typu myślenia.
Akomodacja - modyfikacja struktur umysłowych w celu przyswojenia nowych informacji; proces umysłowy, dzięki któremu jednostka modyfikuje istniejące schematy tak, by pasowały do nowych doświadczeń, a zatem dostosowuje poprzednie tryby myślenia do nadchodzących informacji.
W każdym etapie swojego rozwoju dzieci są zdolne do selekcjonowania, interpretowania, przetwarzania i odtwarzania doświadczeń tak, by pasowały do już posiadanych struktur umysłowych. Początkowo te struktury są bardzo prymitywne i opierają się zasadniczo na odruchach, takich jak np. ssanie. Kiedy dwumiesięcznemu dziecku damy lalkę, nie będzie jej przewijać, czy przytulać, ale najprawdopodobniej wsadzi do buzi i będzie ssać. Zdaniem Piageta dziecko asymiluje lalkę do posiadanego schematu ssania. Ponieważ ssanie jest podstawowym schematem w tym okresie życia, dlatego dziecko wykorzystuje go w kontakcie z każdym przedmiotem. Jednocześnie na podstawie takiego doświadczenia uczy się, że lalka oferuje też inne możliwości wykorzystania, dzięki czemu repertuar dziecka powiększa się. to znaczy, że dziecko akomoduje się do natury obiektu.
Te dwa mechanizmy stanowią zdaniem Piageta podstawowy mechanizm zmiany poznawczej. Z jednej strony dzieci „dołączają” rzeczywistość zewnętrzną do posiadanych struktur umysłowych, z drugiej są niejako zmuszone do poszerzania i modyfikowania repertuaru swoich działań tak, by dostosować je do wymagań środowiskowych, uzyskując tym samym znacznie więcej korzyści.
Ten mechanizm pokazuje jedna z najważniejszych cech teorii Piageta, a mianowicie inteligencja nie zaczyna się od wyszukanych procesów umysłowych, ale prymitywnych wzorców zachowań odruchowych, obecnych od narodzin. Jednakże wzorce te można modyfikować, będą się one zmieniać, dostosowywać, łączyć, doskonalić na skutek kontaktu z przedmiotami świata zewnętrznego.
Brak równowagi. Stan umysłowy do jakiego dochodzi dziecko, gdy napotka nową informację dla przyswojenia której nie ma jeszcze odpowiednich struktur poznawczych.
Równowaga. Stan uzyskiwany dzięki asymilacji i akomodacji, który oznacza, że jednostka przyswoiła sobie i zrozumiałą nową informację.
Za każdym razem, gdy dziecko zdobędzie nowe doświadczenie, które nie pasuje do jego dotychczasowej struktury umysłowej, wpada w stan braku równowagi. Jednak ciekawość powoduje, że dąży do jej poznania, tj. szuka równowagi. To zdaniem Piageta jest główną siłą sprawczą rozwoju intelektualnego. Dochodzi jednak do tego rozwoju tylko wtedy, gdy napotkane doświadczenie nie jest zbyt rozbieżne z dotychczasową wiedzą. Dlatego należy dostarczać dziecku informacji na poziomie optymalnym dla jego rozwoju.
Stadia rozwoju inteligencji (poznawczego) J.PIAGETA
Stadia rozwoju inteligencji:
stadium sensoryczno-motoryczne
stadium przedoperacyjne
stadium operacji konkretnych
stadium operacji formalnych
Stadium sensoryczno-motoryczne (0-2 roku życia)
Ten okres bierze nazwę od swojej głównej cechy, a mianowicie faktu, że dzieci początkowo gromadzą wiedzę o świecie w kategoriach działań, jakie podejmuje względem otoczenia. Wiedza tym samym jest uzyskiwania na podstawie ssania, gryzienia, chwytania, głaskania, obserwowania i innych jawnych czynności wykonywanych na obiektach z otoczenia. Wiedza ta nie pochodzi jeszcze z wewnętrznych procesów myślowych.
Jedno z bardzo znaczących osiągnięć rozwojowych tego stadium polega na odkryciu przez dziecko stałości przedmiotu. Polega to na zrozumieniu, że świat jest zbudowany z przedmiotów stanowiących odrębne byty, które istnieją bez względu na to, czy zdajemy sobie z tego sprawę, czy nie. Wszystko, grzechotka, kciuk, matka, butelka, miś ... z czym dziecko się kontaktuje, zawdzięcza swoje istnienie temu, że dziecko na nie patrzy, słucha lub trzyma w rączkach. W chwili, gdy dziecko przestaje się kontaktować z przedmiotem, przedmiot przestaje istnieć (co z oczu, to z umysłu). By potwierdzić swoje stanowisko, Piaget posłużył się testem zakrywania. Chociaż pierwsze oznaki pojęcia stałości przedmiotu pojawiały się pod koniec 1 r.ż. (około 9-10 miesiąca dzieci zaczynają poszukiwać ukrytych przedmiotów i wydobywać je spod przykrycia lub zza zasłony) dopiero niemalże rok później Piaget stwierdził, że dziecko jest zdolne zdać sobie sprawę w dojrzały, dorosły sposób, że przedmioty mają charakter trwały bez względu na to, czy dziecko jest tego świadome, czy nie.
Stadium przedoperacyjne (2 - 7/8 roku życia)
Zmiany zachodzące w obrębie czynności poznawczych dzieci pod koniec 2 r.ż. są przeogromne, gdyż wtedy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego (a symbol to słowo, wyobrażenie zastępujące coś innego) i nie musi ograniczać się tylko do rzeczywistości typu „tu i teraz”. Ta sama rzecz, może dla dziecka być czym innym np. muszla może być jednocześnie szklanką, kubkiem, statkiem ...
Dzięki funkcji symbolicznej tworzone są obrazy umysłowe, reprezentujące nieobecne w danym momencie przedmioty czy zdarzenia. Przykładem symbolicznej reprezentacji może być powstające w umyśle słowo piłka, reprezentujące nieobecną w polu widzenia zabawkę. We wcześniejszym okresie rozwoju czynności poznawcze dziecka były ograniczone przez aktualne spostrzeżenia. Teraz dzięki funkcji symbolicznej i rozwijającym się zdolnościom lingwistycznym, dzieci mogą generować obrazy umysłowe niedostępnych percepcyjnie przedmiotów. Dziecięca zabawa jest jednym z najbardziej jednoznacznych przykładów funkcji symbolicznej. Gdy dzieci staja się zdolne do tworzenia obrazów umysłowych „nieobecnych” przedmiotów, to mogą w zabawie symbolicznej tworzyć fikcyjny świat, np. klocek może być autem, statkiem, czy pociągiem.
Pod koniec 2 r.ż. pojawia się nowy pod względem jakościowym rodzaj funkcjonowania psychicznego. Zamiast angażować się tylko w czynności sensoryczno-motoryczne (gryzienie, ssanie ...) dzieci podejmują zabawy z wyobraźni: lalki dostają pić z pustych kubeczków, kawałek papieru staje się płaszczem ... Zamiast bezpośrednich kontaktów z otoczeniem, dziecko może korzystać z reprezentacji umysłowych tegoż otoczenia i kontaktować się z nim.
Ograniczenia, jakim podlega dziecięce myślenie to: egocentryzm, centracja i sztywność myślenia (w tym nieodwracalność, niezdolności do dostosowania się do zmian zachodzącym w wyglądzie zewnętrznym przedmiotów), myślenie animistyczne.
Egocentryzm w myśleniu. Dotyczy tendencji do spostrzegania świata wyłącznie z własnej perspektywy. Oznacza naturalną niezdolność dziecka do zrozumienia, że inni mogą spostrzegać rzeczy z innego punktu widzenia. Zilustrował to zjawisko w oparciu o eksperyment z trzema górami. Egocentryzm stanowi wszechobecną tendencję, którą można zaobserwować w wielu sferach zachowania małych dzieci.
Z powodu egocentryzmu dzieci mogą sądzić, że wszystko na świecie zostało stworzone dla nich. Dlatego śnieg nie jest np. skutkiem szczególnych uwarunkowań atmosferycznych, ale został stworzony dla zabawy, muzyka nosi miano szczęśliwej, bo wprowadza dziecko w dobry nastrój. Czasem dziecku trudno sobie uświadomić, że to samo zjawisko jest też przedmiotem doświadczeń innych ludzi.
Egocentryzm przejawia się też na poziomie komunikacji. Ponieważ każde z dzieci skoncentrowane jest na sobie ma trudności ze słuchaniem tego, co mówi inne dziecko. Dzieci bardziej mówią do siebie, niż konwersują ze sobą. Piaget nazwał to mową egocentryczną.
Mowa egocentryczna jest podobna do zabawy równoległej. Dziecko tylko do pewnego stopnia wchodzi w interakcje z towarzyszami zabawa. Może się zdarzyć, że dzieci choć bawią się razem, tworzą własne odrębne światy zabaw.
Centracja. Oznacza (kon-centrowanie) uwagi na jedna tylko właściwość sytuacji i pomijaniu innych, nawet najbardziej istotnych.
Dziecięcą niezdolność do decentracji dobrze ilustrują słynne eksperymenty Piageta nad pojęciami stałości (niezmiennikami). Przykłady eksperymentów ujawniających brak rozumienia pojęć stałości przez dzieci w wieku przedszkolnym
Pojęcie stałości objętości
Pojęcie stałości masy
Pojęcie stałości liczby
Animizm. Polega na przypisywaniu cech istot żywych przedmiotom martwym. Dzieci w wieku przedszkolnym mają problem z odróżnieniem, co jest żywe, a co nie.
Piaget zadawał dzieciom pytania, z których wnioskował na temat tendencji animistycznych:
Czy jeśli oderwę ten guzik, to czy on to poczuje?
Czy słońce wie, że wypuszcza światło?
Czy krzesło może mieć coś przeciwko siadaniu na nim?
Co słońce robi, gdy niebo jest zachmurzone i pada?
Idzie sobie, bo jest brzydka pogoda.
Dlaczego?
Bo nie chce zmoknąć!
Dopiero później, w czasie całego okresu przedoperacyjnego dzieci zaczynają rozróżniać rzeczy ożywione od nieożywionych. Początkowo każdy przedmiot uważany jest za obdarzony świadomością np. kamień „wie”, że jest przesuwany, później za żywe uznawane są rzeczy, które mogą się poruszać np. rower, jeszcze później życie przypisywane jest tylko rzeczom poruszającym się spontanicznie np. strumyk. Wreszcie dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę, że życie to tylko cecha ludzi i zwierząt, że zasadnicza różnica pomiędzy rzeczami ożywionymi i nieożywionymi tkwi w ich naturze.
Sztywność myślenia objawia się na wiele sposobów.
Nieodwracalność. Polega na niezdolności do powrotu (w myślach) do punktu wyjścia swojego rozumowania, czyli tendencji do myślenia o przedmiotach i wydarzeniach tak, jak wskazuje na to pierwsze doświadczenie. Przedszkolaki nie potrafią w myślach odwrócić biegu zdarzeń. Dopiero wówczas, kiedy dzieci będą zdolne do myślenia odwracalnego będą mogły opanować dodawanie i odejmowanie (2+3=5, a 5-3=2).
Sztywność myślenia dostrzec można również w niezdolności do dostosowania się do zmian zachodzącym w wyglądzie zewnętrznym przedmiotów. Pokazuje to następujący eksperyment. Przedszkolakom pokazano psa i poproszono o jego rozpoznanie (bezbłędnie). Następnie badacz wyciągnął maskę kota i na oczach dzieci nałożył ja psu. Gdy jeszcze raz poproszono o rozpoznanie zwierzęcia, większość dzieci orzekła, że to kot. Wygląda na to, że ich myślenie zostało zdominowane przez jakąś właściwość percepcyjną, która w rzeczywistości była bez znaczenia dla rozpoznania zwierzęcia, niemniej nie potrafiły się jej wyzbyć.
Myślenie/ rozumowanie przedlogiczne
Dzieci nie są jeszcze zdolne do myślenia indukcyjnego (od szczegółu do ogółu) ani dedukcyjnego (od ogółu do szczegółu). Prezentują za to typ myślenia, który Piaget określił mianem TRANSDUKCYJNEGO (od szczegółu do szczegółu). Np. dziecko, które nie spało po południu (tak jak zwykle) oznajmia „Nie miałam drzemki, więc to nie jest popołudnie” (do szczegółu drzemka do szczegółu popołudnie). „Jest ciemno, więc to już wieczór” itp.
Rozumowanie transdukcyjne zakłada zatem związek przyczynowy pomiędzy dwoma konkretnymi elementami, podczas gdy faktycznie takiego związku nie ma, po prostu te dwa elementy występują jednocześnie.
Piaget nie traktował takiego myślenia jako oznaki ignorancji czy głupoty, dlatego zamiast myślenia nielogiczne używał pojęcia przedlogiczne.
Dzieci w tym wieku mogą też odwrócić związek przyczynowo-skutkowy, np. „ten pan spadł z roweru, dlatego, że złamał nogę”. Tu obserwuje się typowe dla wieku przedszkolnego błędne pojmowanie przyczyny i skutku.
Stadium operacji konkretnych (7/8 - 11/12 rok życia)
Około 6,7 r.ż. dochodzi w procesie rozwoju intelektualnego dziecka do kolejnej ważnej zmiany jakościowej. Dzieci staja się zdolne do operacji umysłowych.
Operacja - to uwewnętrznione działanie, dzięki któremu można manipulować informacjami docierającymi z otoczenia, wg własnego uznania. Np. operacją umysłową jest dodawanie, porządkowanie, klasyfikowanie przedmiotów do jakiejś kategorii ... Piaget ujmował rozwój intelektualny jako proces zależny od przyswajania różnych operacji.
Operacje pod wieloma względami są bardzo podobne do schematów sensoryczno-motorycznych. Operacja tak jak schemat zawsze oznacza jakąś formę działania - „operowania” na świecie w celu zrozumienia go. Operacje tak jak schematy nie istnieją w izolacji, ale stanowią część większej całości.
Podstawowa różnica między nimi polega na tym, jak są wyrażane działania. Schematy sensoryczno-motoryczne są zawsze wyrażane w jawnym działaniu - sięganiu, chwytaniu, manipulowaniu itp. W przeciwieństwie do nich operacje to systemy wewnętrznych działań. Są one w gruncie rzeczy logiczną, wykonywaną w umyśle postacią rozwiązywania problemów.
Dzieci w tym stadium wykazują ograniczenia polegające na konieczności znacznego polegania na tym, co jest im bezpośrednio dostępne, konkretne, namacalne, rzeczywiste. Stadium to bowiem nazywa się w ten sposób /czyli operacji konkretnych/, ponieważ dziecko, aby rozwiązać problem w sposób logiczny potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach. Np. dziecko ma trudności w rozwiązaniu w pamięci następującego problemu werbalnego: „Joasia jest wyższa od Zuzi, Joasia jest niższa od Marysi, kto jest najmniejszy?”, bez trudności rozwiąże go, jeśli dostanie trzy lalki przedstawiające Joasię, Zuzię i Marysię. (Piaget uważał, że jest to niemożliwe przed 6-7 rokiem życia, zostało to jednak podważone, ponieważ późniejsze badania wykazały, że nawet młodsze dzieci potrafią sobie z takim zadaniem poradzić).
Główne właściwości tego stadium to:
nabywanie odwracalnego myślenia,
zdolność do decentacji
brak egocentryzmu w myśleniu.
Wzrasta zdolność dziecka do posługiwania się takimi operacjami jak: klasyfikacja oraz szeregowanie.
Klasyfikowanie. Zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech i właściwości. Pokazuje to zjawisko tzw. zawierania klas. Piaget pokazywał dzieciom naszyjnik składający się z 10 koralików (7 brązowych i 3 białe). Kiedy zapytał, czy więcej jest koralików brązowych czy drewnianych, dzieci w stadium przedoperacyjnym zwykle odpowiadały, że brązowych, co miało świadczyć o tym, że nie potrafią jednocześnie myśleć o całej klasie (drewnianych koralikach) i podklasie (koralikach brązowych). Natomiast dzieci na etapie operacji konkretnych potrafią dostrzec relacje między częścią i całością, potrafią wyzbyć się pewnych uwarunkowań percepcyjnych (więcej koloru brązowego) i zrozumieć, że chodzi tu o dwie różne cechy, które pozostają ze sobą we wzajemnej zależności.
Szeregowanie. Zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku (np. koloru, wielkości, wysokości, ciężaru, czasu, szybkości). Dziecko potrafi np. spostrzegać kolegów w kategoriach różnic wzrostu, a to z kolei prowadzi do zdolności wyciągania wniosków na temat relacji.
Klasyfikowanie i szeregowania pozwala zdaniem Piageta zrozumieć dziecku pojęcie liczby. Całkiem małe dzieci potrafią liczyć, ale robią to mechanicznie, na pamięć, bez zrozumienia istoty tego czym jest liczba. Początkowo myślą o każdej liczbie jako o nazwie przypisanej konkretnemu przedmiotowi. Dopiero na początku operacji konkretnych nabywają nieco dojrzalszego pojęcia czym liczba jest. Uświadamiają sobie, że cyfry można stosować zamiennie, łączyć je ze sobą np. 3 i 2 daje 5, tak samo koraliki bez względu na kolor to dalej koraliki. Uczą się także pojęcia niezmienności liczby (por. eksperymenty nad niezmiennikami).
Zasada zachowania stałości. Piaget jako pierwszy odkrył i opisał najbardziej godny uwagi postęp w myśleniu dziecka, jakim jest zasada zachowania stałości. Polega ona na uzmysłowieniu sobie przez dziecko, że podstawowe cechy przedmiotu (np. objętość, waga, masa) nie zmieniają się, mimo, że pozornie zmienia się jego wygląd (por eksperymenty nad niezmiennikami). Umiejętności te wymagają myślenia operacyjnego, a wiec możliwe są dopiero w stadium operacji konkretnych.
Odwracalność - stanowi jedną z najistotniejszych cech operacji. Odwracalność oznacza zdolność wykonywania działań umysłowych w przeciwnych kierunkach, szybkiego i wielokrotnego przechodzenia od jednej operacji do drugiej, stanowiącej jej odwrócenie (np. dodawanie jest odwróceniem odejmowania, mnożenie odwrotnością dzielenia). Dla wieku przedszkolnego charakterystyczny jest brak odwracalności myślenia. Odwracalność myślenia dziecka kształtuje się w okresie od 7- 8 do 11- 12 roku życia. Przejawem odwracalności myślenia jest opanowanie przez dziecko pojęcia liczby. Dochodzi także do zrozumienia pojęcia stałości masy, ciężaru, objętości, jako cech niezależnych od zmiany wyglądu zewnętrznego przedmiotów.
Wraz z kształtowaniem się odwracalności myślenia następuje rozwój operacji klasyfikowania i szeregowania, które są podstawowymi formami porządkowania rzeczywistości.
Stadium operacji formalnych (pow. 11,12 roku życia)
Operacje formalne różnią się od konkretnych następującymi aspektami:
Rozumowanie abstrakcyjne - dzieci rozumują na temat rzeczy, których nigdy bezpośrednio nie doświadczyły. Radzą sobie z problemami hipotetycznymi i abstrakcyjnymi, są zdolne myśleć o przyszłości, snuć plany. Zdają sobie sprawę, że rzeczywistość wokół nich nie jest jedyną. Istnieją inne możliwe światy, które mogą wymyślić i je realizować (nastolatek potrafi zostać idealistą).
Stosowanie logiki - możliwe staje się rozumowanie dedukcyjne. Dzieci potrafią przyjąć jakieś ogólne założenie i wyobrazić sobie jego skutki za zasadzie „jeżeli ...to ...”. Zatem potrafią uznać, że możliwe jest przewidzenie czegoś w pewnym momencie w przyszłości, ponieważ wynika to z ogólnej teorii, np. że można odkryć gwiazdę nie tylko poprzez wpatrywanie się w niego, ale też na podstawie obliczeń matematycznych, które świadczą o tym, iż w konkretnym miejscu powinna ona być.
Zaawansowany poziom rozwiązywania problemów - zamiast w oparciu o metodę prób i błędów, dzieci rozwiązują problemy w sposób systematyczny, tworzą hipotezę, opracowują w umyśle różne wyniki, dzięki czemu dysponują wieloma rozwiązaniami zanim jeszcze zaczynają je sprawdzać.
Jako przykład może posłużyć słynny eksperyment Piageta z wahadłem (patrz. ksero).
Stadium operacji formalnych stanowi najwyższy pozom, jaki dzieci potrafią osiągnąć. Myślenie staje się racjonalne, systematyczne i abstrakcyjne. Chociaż w drodze do dorosłości pojawią się kolejne etapy rozwojowe, to będą one dotyczyły przede wszystkim zakresu wiedzy, a nie jej istoty.
Ocena teorii Piageta
Korzyści:
Dzieci myślą w sposób jakościowo odmienny od dorosłych. Rozwój intelektualny nie jest rezultatem podawania dziecku coraz większej liczby informacji i w ten sposób poszerzania stanu jego wiedzy. Dzieci myślą inaczej, istota tych różnic zmienia się wyraźnie w każdym kolejnym okresie rozwojowym.
Rozwój intelektualny trwa od momentu narodzin.
Dzieci są uczniami aktywnymi - u dzieci istnieje wielka ciekawość świata, która pcha je w kierunku eksploracji i eksperymentowania. nabywanie wiedzy nie jest zatem kwestią biernego wchłaniania informacji.
Można odkryć wiele zjawisk otwierających drogę do umysłu dziecka - stałość przedmiotu, egocentryzm, ....to przykłady ilustrujące istotę dziecięcego rozumowania. Piaget nie tylko kierował naszą uwagę na te zjawiska, ale także obmyślił sposoby ich zgłębiania, umożliwiając innym kontynuowanie jego pracy.
Mankamenty teorii
Wiele późniejszych badan pokazało, że wiek dzieci, który Piaget wskazywał jako moment osiągania kolejnych kamieni milowych był błędny, tj. zawyżony. Prawdą jest, że Piaget bardziej niż na wieku dziecka koncentrował się na kolejności zdobywanych doświadczeń, co ogólnie rzecz biorąc zostało w późniejszych badaniach potwierdzone.
Przykładem rozbieżności może być np.
pojęcie stałości przedmiotu (Piaget zakładał, ze takiej umiejętności dziecko nie jest w stanie posiąść przed ukończeniem 1 roku życia). Jednak przy użyciu innych technik (mniej wymagających, polegających na badaniu wzrokiem a nie manualnie) udało się wskazać (na podstawie akcji pracy serca (oznaka zaskoczenia i zmartwienia), że już u trzymiesięcznych dzieci obserwowano wyraźną reakcję.
Zasada zachowania stałości (zdaniem Piageta po wejściu w stadium operacji konkretnych) wykazano, że jest to możliwe poniżej 6 roku życia. (Miś, który przypadkowo wpadł na guziki i je przesunął)
Wiele badan wykazało, że dzieci dużo młodsze niż 7 latki zachowują się w pewnych okolicznościach nieegocentrycznie.
Konotacje praktyczne dla nauczycieli
Myślenie dzieci jest inne pod względem jakościowym od myślenia dorosłych. Ponadto jego charakter zmienia się wraz ze stadium rozwoju poznawczego. Stąd bierze się potrzeba nauczania „skoncentrowana na dziecku”, w którym zadania stawiane przed dzieckiem możliwie najprecyzyjniej dostosowane są do jego rozwoju poznawczego. Np. dziecko w stadium przedoperacyjnym potrzebuje do zabawy materiałów umożliwiających poznanie ich funkcji i właściwości na podstawie chwytu, dotyku i manipulacji, ponieważ na tym etapie wiedza przyswajana jest przede wszystkim w wyniku wchodzenia w bezpośrednie interakcje ze środowiskiem. Dzieci w stadium operacji konkretnych, mimo iż zdolne są do operacji umysłowych, potrzebują prawdziwych przedmiotów, by na nich oprzeć rozwiązanie problemu. Taka pomoc może im poradzić sobie z zadaniami, które przekraczałyby ich możliwości, gdyby opierały się na pojęciach abstrakcyjnych. Zatem skuteczne nauczanie wymaga:
określenia zdolności poznawczych dziecka,
analizy wymagań, jakie stawia zadanie,
dopasowania zadania do możliwości poznawczych dziecka.
Rady praktyczne
Pamiętaj, że dziecko, nastolatek, dorosły rozumują w inny sposób, chociaż pozornie może się wydawać, że tak samo.
Zanim zaczniesz uczyć dane dziecko (przypomnij sobie cechy charakterystyczne myślenia w danej fazie.
Jeśli uczysz dziecko w wieku przedszkolnym lub w klasach początkowych pozwól mu poznawać świat poprzez działanie, manipulowanie, eksperymentowanie, popełnianie błędów. Pozwól mu przelewać, kawałkować, scalać, lepić, kroić, wysypywać i wsypywać przy zachowaniu reguł bezpieczeństwa.
Jeśli uczysz w szkole podstawowej pozwól dziecku na manipulowanie, eksperymentowanie, podsuń mu konkretne obiekty do pracy. Pamiętaj, że ono rozumie to, co może zobaczyć i sprawdzić w praktyce.
Jeśli uczysz w gimnazjum lub liceum pozwól uczniom wyrazić i sprawdzić własny pogląd na sprawę. Pamiętaj, że myślą oni logicznie i tylko to ich przekona.
Obserwacje Piageta skłoniły go do przyjęcia poglądu, że sposób rozumienia świata przez dzieci rozwija się w sposób etapowy, a nie ciągły. Jego zdaniem istnieją 4 główne stadia na drodze do narodzin do dojrzałości, a każde z nich prezentuje inny jakościowo sposób rozumowania.
stadium sensoryczno-motoryczne, kiedy dzieci nie są jeszcze zdolne do reprezentacji umysłowej, dlatego wiedzę na temat przedmiotów czerpią z bezpośrednich działań na nich.
stadium przedoperacyjne, w którym dziecko rozwija myślenie symboliczne, język, zabawę na niby.
stadium operacji konkretnych - dziecko nabywa zdolności systematycznego rozumowania i logicznego rozwiązywania problemów, lecz tylko w przypadku problemów dotyczących konkretnych przedmiotów i zdarzeń.
stadium operacji formalnych - dzieci zyskują zdolność rozumowania abstrakcyjnego i hipotetycznego.
Strategie te występują w niezmiennym porządku, a każde kolejne stadium stanowi coraz bardziej zaawansowany sposób pojmowania otoczenia.
Dziecko w stadium myślenia przedoperacyjnego zwykle sądzi, że siła, z jaką wprawia w ruch wahadło, jest jedynym ważnym czynnikiem. Dziecko w stadium myślenia konkretno-operacyjnego próbuje zbadać rolę różnych czynników - różnych ciężarków, różnej długości sznurka itp., lecz czyni to w sposób raczej przypadkowy niż systematyczny. Dziecko w stadium myślenia formalno-operacyjnego systematycznie testuje każdy czynnik. Formułuje hipotezę o znaczeniu danego czynnika i sprawdza ją aż wszystkie możliwości zostaną wyczerpane.
ROZWÓJ POSTFORMALNYCH SPOSOBÓW MYŚLENIA
Podjęte badania doprowadziły do sformułowania hipotezy, że w okresie wczesnej dorosłości, po osiągnięciu przez człowieka zdolności do stosowania operacji formalnych, zaczyna się kształtować jakościowo nowe, tzn. postformalne sposoby myślenia, stąd można mówić o piątym stadium rozwoju poznawczego, w stosunku do czterech stadiów zdefiniowanych przez Piageta. Jednak w opinii części uczonych stadia określane jako postformalne są przejawem rozwoju operacji formalnych.
Pogląd ten wzbudza pewne kontrowersje. Są badacze, którzy podtrzymują system twierdzeń Piageta (nurt zachowawczy) oraz tacy, którzy dążą do rewizji jego poglądów i poszukują tzw. postformalnych form myślenia, kształtujących się po osiągnięciu przez człowieka zdolności do stosowania operacji formalnych (nurt rekonstrukcyjny).
Właściwości myślenia dorosłych
Nie ma zgody wśród psychologów rozwojowych na temat natury postformalnych stadiów rozwoju poznawczego. Dominować jednak zaczyna pogląd, że myślenie dorosłych jest:
relatywistyczne - polega na zrozumieniu, iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń i punktu widzenia jednostki;
kontekstualne - polega na ujmowaniu wszelkich zjawisk jako dynamicznych procesów zachodzących zawsze w określonym kontekście i nieodłącznych od tego kontekstu;
i / lub dialektyczne - polega na zdolności pojmowania rzeczywistości jako podlegającej nieustannym zmianom i godzenia sprzeczności.
Zdaniem wielu badaczy pozwala ono dostrzec jednostce sprzeczności, umożliwia akceptację alternatywnych poglądów, zrozumienie wielu codziennych sytuacji i problemów, których nie można rozwiązać jednoznacznie w prosty sposób.
Najwyższy poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedzą abstrakcyjną przypada na późny okres adolescencji (między 16 a 20 rokiem życia). Po fazie względnej stałości, począwszy od 30 r.ż. ( a więc pod koniec wczesnej dorosłości) zaczyna się systematycznie obniżać.
U dorosłych powszechne jest zjawisko zróżnicowania sprawności intelektualnej w zależności od treściowej specyfiki aktywności. Przy rozwiązywaniu zadań związanych z wykonywaną pracą zawodową, pełnionymi rolami społecznymi czy swoimi zainteresowaniami, czyli w ważnych dla siebie obszarach aktywności, ludzie funkcjonują często na znacznie wyższym poziomie niż w innych zakresach. Badacze rozwoju człowieka dorosłego określają to mianem znawstwa, mistrzostwa lub ekspertywności.
D.A. Kramer dawał do rozwiązania osobom w różnym wieku zadania piagetowskie badające operacje formalne, a także dylematy życiowe i w ten sposób poznawała myślenie relatywistyczne i dialektyczne. Na podstawie badań stwierdził, że z wiekiem wzrasta akceptacja relatywistycznych założeń i sprzeczności w rozwiązywanych problemach. Ludzie starzejący się (60-75) przejawiali relatywizm i dialektyzm w swym myśleniu częściej niż młodzi dorośli (17-25) oraz osoby w średnim wieku (40-55).
U osób dorosłych mogą zachodzić dalsze zmiany rozwojowe doskonalące myślenie. Polegają one na kształtowaniu się tak zwanych operacji metasystemowych i paradygmatycznych, dzięki którym możliwe jest nie tylko organizowanie operacji w ramach jednego systemu, ale także koordynowanie różnych systemów i relacji między nimi. Wzrasta też wówczas zdolność pojmowania rzeczywistości jako podlegającej nieustannym zmianom i godzenia sprzeczności, co określa się mianem myślenia dialektycznego.