TEORIA TOŻSAMOŚCI
Tożsamość społeczna to okazywanie innym jednostkom i samemu sobie identyfikacji (utożsamiania się) z jakimś elementami rzeczywistości społecznej. Tożsamość społeczna ujmowana jest najczęściej w kategoriach psychologicznych, socjologicznych i kulturowych. Jest to tożsamość jednostki, grupy społecznej lub zbiorowości, dzięki której i poprzez którą umiejscawia ona samą siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej bądź też sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę, grupę zbiorowości). W naukach społecznych szczególnie psychologii i socjologii tożsamość jest pojęciem wieloznacznym. Można ją ujmować w sposób obiektywny bądź też subiektywny. Obiektywne ujęcie kładzie nacisk na role, pozycje, stosunki społeczne łączące jednostkę z grupami społecznymi. Natomiast tożsamość w ujęciu subiektywnym łączy się z poczuciem tożsamości oraz jej samoświadomością, gdzie ważne są treści wewnętrzne jednostki, takie jak rozwiązywanie konfliktów czy realizacja zadań sobie postawionych. Cechy te są charakterystyczne dla tzw. tożsamości osobistej, która ściśle powiązana jest z tożsamością społeczną
Tożsamość jest to socjologiczny termin o wielu znaczeniach, bardziej lub mniej zbieżnych, dlatego że w każdym wypadku chodzi o to, iż jednostki i grupy nieuchronnie ulegające podczas swego trwania licznym zmianom, zachowują jednak pewne cechy stałe, decydujące o tym, kim lub czym są, i tym samym wyróżniające je spośród innych jednostek i grup.
Pojęcie tożsamości w socjologii i psychologii społecznej odnosi się najczęściej do sfery autodefinicji aktora społecznego - indywidualnego i zbiorowego. Można w związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań owego aktora o samym sobie.
Podmiotowość człowieka, samopoznanie i świadomość „ja” stanowiły od dawna przedmiot refleksji również socjologów, choć pokolenie klasyków myśli socjologicznej nie posługiwało się terminem „tożsamość”. Wczesne zainteresowania autopercepcją podmiotu społecznego wiązały się z przekonaniem, że w analizach jego działań należy uwzględnić wpływ sposobu pojmowania siebie na kierunek i formy aktywności interakcyjnej jednostki. J. M. Baldwin sformułował myśl o wpływie „innego” na autodefinicji podmiotu. C. H. Cooley rozwijając tę myśl wprowadził koncepcję „jaźni odzwierciedlonej”. G. H. Mead posługiwał się pojęciami „podejmowania roli innego” i „znaczącego innego”, natomiast R. E. Park zaproponował pojęcie „koncepcji siebie”, wiążąc je z repertuarem pełnionych przez jednostkę ról społecznych.
Zasługę wprowadzenia pojęcia tożsamości jednostki do nauk społecznych przypisuje się jednak E. Eriksonowi. Tożsamość według Eriksona, to stabilna formuła autodefinicji powstająca w „punkcie przecięcia” trzech podstawowych wymiarów egzystencji jednostki: możliwości jej organizmu, jej aspiracji i szans oraz ról społecznych i prototypowych karier oferowanych przez społeczeństwo. Niepowodzenia w sferze integracji tych trzech wymiarów prowadzić miały do „dyfuzji tożsamości”, której obserwowalnym przejawem miała być nieumiejętność kierowania sobą przez jednostkę. Idee Eriksona uległy daleko idącej transformacji. Powstawały nowe sposoby pojmowania tożsamości aktora społecznego, które do projektu Eriksona wprowadzały nowe propozycje metodologiczne, a także nowe treści światopoglądowe i polityczne.
Wśród powodów, dla których pojęcie tożsamości pojawiło się w języku socjologii, wymienić należy przede wszystkim trzy: po pierwsze - konieczność zrewidowania bądź uzupełnienia zestawu pojęć związanych z socjologicznym opisem jednostki rozpatrywanej na tle zmieniających się struktur społecznych i formuł jej przynależności społecznych; po drugie - przydatność pojęcia tożsamości w analizach interakcji face to face; po trzecie - w różnych tradycyjnych dziedzinach badań rozpoznanie struktur tożsamości wykazuje walor eksplanacyjny, którego nie mają inne pojęcia opisujące aktora społecznego i właściwe im podejście metodologiczne.
Większość współcześnie występujących stanowisk w obszarze socjologicznej teorii tożsamości trafnie opisuje typologia R. Robbinsa, który wyróżnia trzy główne teoretyczne modele pojęcia tożsamości:
- model zdrowia tożsamości
- interakcyjny model tożsamości
- światopoglądowy model tożsamości
Jednym z kolejnych twórców teorii tożsamości jest S. Stryker, który twierdził, że ludzkie zachowanie społeczne jest organizowane przez symboliczne oznaczenie wszelkich aspektów otoczenia, zarówno fizycznego, jak i społecznego. Jedno z ważniejszych miejsc wśród tych oznaczeń zajmują symbole pozycji jakie ludzie zajmują w strukturach społecznych. Jednakże zachowanie nie w pełni podlega determinacji czy dyktatowi takich oznaczeń i definicji. Wszystkie struktury narzucają pewne granice i pewien zakres przymusu na to, co jednostki robią w interakcji twarzą w twarz. Według Strykera tożsamość jest rozstrzygającym powiązaniem między jednostką a strukturą społeczną, gdyż tożsamości są oznaczeniami, jakie ludzie czynią wobec samych siebie w odniesieniu do swego umiejscowienia w strukturach społecznych i do ról, jakie odgrywają dzięki temu umiejscowieniu.
Stryker rozwinął szereg hipotez na temat warunków wywołujących uwydatnienia tożsamości:
Im bardziej jednostki angażują się w daną tożsamość, tym wyższe miejsce ta tożsamość zajmuje w ich hierarchii uwydatnień.
Stopień zaangażowania w tożsamość jest proporcjonalny do:
- zakresu, w jakim ta tożsamość jest pozytywnie oceniana przez innych i z perspektywy szerszych definicji kulturowych;
- wyższego stopnia zgodności oczekiwań ze strony innych, od których dana osoba uzależnia tożsamość;
- większej liczby osób w sieci od których jednostka uzależnia tożsamość.
Im wyższe miejsce zajmuje dana tożsamość w hierarchii uwydatnień osoby, tym bardziej prawdopodobne, że ta osoba:
- będzie prezentować wykonania roli spójne z oczekiwaniami wobec roli związanej z tą tożsamością;
- będzie postrzegać daną sytuację jako sposobność do występów związanych z tą tożsamością;
- będzie dążyć do sytuacji, które dostarczają sposobności do występów związanych z tą tożsamością.
Im większe zaangażowanie w tożsamość, tym większe:
- skutki wykonania roli dla samooceny;
- prawdopodobieństwo, że w wykonaniu roli odzwierciedlą się zinstytucjonalizowane wartości i normy.
Im więcej zdarzeń zewnętrznych zmienia strukturę sytuacji, tym bardziej prawdopodobne, że jednostki przyjmą nowe bądź zmienione tożsamości.
Im bardziej zmiany tożsamości wzmacniają i odzwierciedlają zaangażowanie jednostki w wartości, w tym mniejszym stopniu jednostka ta będzie opierać się zmianom w przyjmowaniu nowej tożsamości.
Teoria Strykera byłą raczej strukturalna, gdzie kultura i struktura społeczna wyznaczają wiele spośród tożsamości przyjmowanych przez jednostki. Natomiast w teorii kolejnych socjologów tj. McCalla i Simmonsa kładzie się nacisk na to, że jednostki - dążąc do realizacji swych różnorodnych planów i celów - zazwyczaj improwizują role. Powstało tu pojęcie tożsamość roli. Ludzie oceniają samych siebie pod kątem wykonań roli zmierzających do potwierdzenia tożsamości roli. Najważniejszą publiczność dla wykonania roli stanowią jednostki same dla siebie, ponieważ to one oceniają swe występy pod kątem własnej wyidealizowanej wizji swej tożsamości roli.
Kiedy ludzie umiejscawiają się w strukturze społecznej i w kulturze, kiedy uzyskują wiedzę o sobie nawzajem i budują dla siebie role, dążą przez to do potwierdzania swoich pojęć siebie, rozumianych ogólnie jako ciągi tożsamości zróżnicowane pod względem uwydatnienia i uporządkowane w hierarchię. Niektórzy teoretycy, np. Stryker, uważali, że zarówno kultura, jak i struktura społeczna ograniczają tę dynamikę, podczas gdy inni przypisywali jednostce większy wpływ i więcej wolności w konstruowaniu tożsamości.
W naukach społecznych można dostrzec tendencję do generalizacji pojęcia tożsamości i rozszerzenia w związku z tym jego zakresu także na zbiorowości.
Bibliografia:
Encyklopedia socjologii; wyd. Oficyna Naukowa, 1999
J. H. Turner „Struktura teorii socjologicznej”; wyd. PWN, Warszawa 2006
J. Szacki „Historia myśli socjologicznej”; wyd. PWN, Warszawa 1983
www.encyklopedia.pwn.pl
Anna Zgódka
Socjologia, sem. III