Wprowadzenie w problematykę uzależnień od substancji psychoaktywnych

Analiza literatury dotyczącej uzależnień od środków psychoaktywnych pozwala dostrzec wiele prób zdefiniowania zjawiska, podejmowanych w różnych dziedzinach nauki. W związku z tym pojawia się wielość terminów takich jak np. narkomania, toksykomania, lekozależność, uzależnienie lekowe, nałogowe przyjmowanie środków odurzających, itp. Część badaczy na określenie zjawisk związanych z uzależnieniem proponuje używanie szerokiego terminu toksykomania, uwzględniającego zażywanie wszelkiego rodzaju środków toksycznych. Takie stanowisko w kwestii nazewnictwa zajmują np. Z. Thille i Z. Zgirski, Cz. Cekiera, T. Hanausek. Część badaczy natomiast woli używać terminów o mniejszym zakresie znaczeniowym, traktujących osobno różnego rodzaju uzależnienia, np. narkomania, lekomania, alkoholizm i mówić o szczególnym typie uzależnienia od danego środka.

Podobne rozbieżności spotkać można przy próbach określenia samego uzależnienia i jego etapów. Różnice te wynikają często z różnych podejść diagnostycznych i trudności w określeniu poszczególnych etapów uzależniania się. Obecnie obowiązującymi w Polsce są uzupełnione klasyfikacje chorób Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego ( DSM-IV z 1994 r.) oraz wydana przez WHO Międzynarodowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10. Na ogół w literaturze wyodrębnia się fazę wstępną i uzależnienie właściwe. Termin określający fazę wstępną - nadużywanie substancji psychoaktywnych - stosowany jest w przypadku patologicznego przyjmowania tych substancji, powodującego ryzykowne zachowania oraz w przypadku ich stałego przyjmowania, mimo występujących z tego powodu problemów psychicznych, zawodowych, zdrowotnych i społecznych. Z farmakologicznego punktu widzenia nadużywanie odnosi się także do niewłaściwego stosowania tych substancji (leków) lub używania ich w nadmiernej ilości. Natomiast termin uzależnienie od substancji psychoaktywnych obejmuje ostrzejsze formy zaburzeń i zwykle wiąże się z wyraźną fizjologiczną potrzebą zwiększania ilości przyjmowanych substancji, dla osiągnięcia pożądanego efektu ich działania.

Według współczesnych ustaleń uzależnienie jest rozumiane jako przewlekła intoksykacja będąca wynikiem stałego przyjmowania substancji psychoaktywnej. Z kolei Światowa Organizacja Zdrowia uzależnienie od środków psychoaktywnych definiuje jako „psychiczny i fizyczny stan wynikający z interakcji między żywym organizmem a substancją chemiczną (alkohol, nikotyna, narkotyki, leki), charakteryzujący się zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmowania danej substancji w sposób ciągły lub okresowy, w celu doświadczania jej wpływu na psychikę, lub by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji”. Cechą wspólną tych definicji jest uwydatnienie stanu zależności od środka psychoaktywnego i objawów abstynencyjnych po jego odstawieniu. Uzależnienie oznacza więc, że jednostka wykazuje objawy tzw. tolerancji (potrzeba zwiększania dawek dla osiągnięcia pożądanego efektu, wynikająca ze zmian biochemicznych w organizmie, związanych z procesami metabolicznymi i usuwaniem substancji toksycznych z organizmu) oraz objawy odstawienne (abstynencyjne) w postaci różnego rodzaju dolegliwości fizycznych.

Tolerancja oznacza więc biologiczną właściwość przystosowania się organizmu do stałej intoksykacji substancjami psychoaktywnymi. Z fizjologicznego punktu widzenia wyróżnia się dwa rodzaje tolerancji, u podłoża których leżą różne mechanizmy powstawania, czyli tolerancję metaboliczną, pojawiającą się podczas wydalania substancji z organizmu, w wyniku czego zmniejsza się ilość środka docierającego do receptorów, oraz tolerancję komórkową, która oznacza „zmiany właściwości i czynności receptorów, których czułość zmniejsza się wskutek powtarzającego się kontaktu z daną substancją”. Z kolei, zespół abstynencyjny wiąże się ze zmianami czynności organizmu na poziomie metabolicznym i przejawia się w zaburzeniu działania tych czynności. Jednak objawy odstawienne wiążą się również z subiektywnymi reakcjami psychicznymi.

Specjaliści zajmujący się problematyką uzależnień wyróżniają uzależnienie fizyczne, psychiczne i społeczne. Uzależnienie fizyczne oznacza przystosowanie się organizmu do skutków działania środka psychoaktywnego, w wyniku czego powstaje tolerancja i pojawiają się objawy abstynencyjne (fizyczne i psychiczne), jeśli przerywa się zażywanie tychże środków. Natomiast psychiczne odczucie konieczności (przymusu, nieodpartej chęci) przyjmowania substancji psychoaktywnej i odczuwania skutków jej działania nazywa się uzależnieniem psychicznym. Trzeci rodzaj uzależnienia - społeczne -związany jest z chęcią przebywania w określonej grupie społecznej lub subkulturze, w której używanie środków psychoaktywnych jest normą, a grupa ta wymaga bezwzględnego przestrzegania tej „normy”.

Jednak obecnie istnieje tendencja odchodzenia od tego typu podziału uzależnienia, na rzecz ogólnego pojęcia łączącego w sobie wszystkie trzy wspomniane aspekty. Wyrazem wspomnianej tendencji są definicje uzależnienia uwzględniające wymienione aspekty, jak np. określenie zawarte w Ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii czy cytowana definicja WHO albo używanie pojęcia zespół uzależnienia, obejmującego fizjologiczne, behawioralne i poznawcze elementy uzależnienia. Chciałabym również zwrócić uwagę na interesujący sposób rozumienia uzależnienia zaproponowany przez M. Kooymana, będący jednocześnie wskazówką do terapii osób uzależnionych i profilaktyki uzależnień. Według wspomnianego autora uzależnienie jest „samonapędzającym się szkodliwym procesem powstałym na skutek zachowania adaptacyjnego, które wymknęło się spod kontroli, stając się problemem samym w sobie”. Autor odnosi je tylko do narkotyków, ale wydaje się, że można rozszerzyć jego znaczenie również na inne środki psychoaktywne.

Schemat 6: Błędne koła uzależnienia.

Zaproponowany przez autora model uzależnienia przedstawiony w postaci połączonych ze sobą pięciu kół, pokazuje złożoność mechanizmów uzależnienia. W pierwszym kole znajduje się substancja psychoaktywna, której odstawienie powoduje negatywne skutki psychofizjologiczne, neutralizowane poprzez przyjęcie kolejnej dawki. Na poziomie psychiki skutki uzależnienia to: małe poczucie własnej wartości, poczucie winy i związane z tym negatywne emocje. Skutki te łagodzi lub niweluje zażycie narkotyków. W pierwotnym systemie społecznym, którym jest rodzina, uzależnienie służy przede wszystkim zachowaniu równowagi. Życie poszczególnych jej członków toczy się wokół uzależnionej osoby, co jednocześnie odwraca uwagę od rzeczywistych problemów istniejących w danym systemie rodzinnym. Zaprzestanie zażywania narkotyków uwidacznia prawdziwe problemy, a to z kolei może grozić destabilizacją rodziny, a nawet jej rozpadem. Kolejne koło symbolizuje społeczeństwo, które wyraża swój negatywny stosunek do nałogu, tym samym izolując uzależnionego i powodując, że czuje się on akceptowany tylko wśród innych uzależnionych.

W klasyfikacji DMS-IV zostały też wyodrębnione kryteria do diagnozowania nadużywania i uzależnienia od środków psychoaktywnych. O nadużywaniu środków psychoaktywnych można mówić wtedy, gdy w ciągu dwunastu miesięcy wystąpi przynajmniej jeden z wymienionych objawów: a) powtarzające się używanie środka(ów) wywołujące negatywne skutki w pełnieniu ról społecznych i obowiązków, b) używanie substancji psychoaktywnych w sytuacjach fizycznego zagrożenia (np. prowadzenie samochodu), c) niejednokrotne konflikty z prawem, których przyczyną jest wpływ substancji psychoaktywnej na człowieka, d) ciągłe używanie środków mimo narastających problemów społecznych. O uzależnieniu mówi się wtedy, gdy w ciągu dwunastu miesięcy również wystąpiły przynajmniej trzy objawy, jednak ich siła i jakościowa treść jest znaczne intensywniejsza niż w przypadku nadużywania substancji. Są to następujące objawy:

• wystąpienie tolerancji - przez którą rozumie się a) zwiększenie ilości używanego środka, oraz (albo) b) zmniejszenie się jego siły działania przy takiej samej ilości;

• pojawienie się zespołu abstynencyjnego przejawiającego się w a) pojawieniu się typowych odstawiennych dolegliwości fizycznych, bądź b) przyjmowanie tego samego lub podobnego środka w celu zniwelowania występujących dolegliwości;

• zwiększenie ilości przyjmowanego środka lub branie go dłużej niż zamierzało się;

• silna potrzeba zaprzestania używania środków psychoaktywnych i (lub) nieudane próby kontrolowania lub zerwania z nałogiem;

• życie jednostki prawie w całości składa się z działań skierowanych na zdobycie substancji, jej zażycie i walkę ze skutkami jej działania;

• ograniczanie lub zaprzestanie pełnienia ról społecznych i wynikających z nich obowiązków oraz utrata zainteresowań i rezygnacja z innych form spędzania wolnego czasu, w które jednostka była zaangażowana;

• uporczywe zażywanie środków psychoaktywnych mimo świadomości stałych problemów fizycznych, psychicznych i społecznych.

Podsumowując rozważania o sposobach rozumienia uzależnienia należy przede wszystkim zaznaczyć, że jest to proces, który przechodzi przez poszczególne etapy (to zagadnienie szczegółowo zostanie omówione w dalszej części pracy). Charakteryzuje się przymusem zażywania środków psychoaktywnych, wystąpieniem tolerancji i zespołu abstynencyjnego, utratą kontroli nad zażywaniem tychże środków i używaniem ich mimo negatywnych skutków fizycznych, psychicznych i społecznych.

Dla moich analiz badawczych ważne jest także rozróżnienie poszczególnych rodzajów uzależnienia wywołanych różnymi środkami psychoaktywnymi, a także właściwe interpretowanie związanych z nimi terminów. Jak już wspomniałam, pojecie toksykomania jest najszerszym znaczeniowo pojęciem odnoszącym się do określenia uzależnienia od środków psychoaktywnych. Wyraz toksykomania składa się z dwóch części, przy czym pierwsza z nich pochodzi z łacińskich wyrazów „toxicus” - trucizna, „toxicum” - zatruty lub „intoxicatio” - zatrucie; a druga część od greckiego „mania” - co oznacza szał, obłęd. Zgodnie z przyjętą przez WHO definicją, toksykomania oznacza przewlekłą intoksykację, w wyniku czego powstają szkody w indywidualnym (fizycznym i psychicznym) i społecznym funkcjonowaniu jednostki spowodowane zażywaniem środków odurzających (naturalnych i syntetycznych). Politoksykomania odnosi się do jednoczesnego przyjmowania kilku środków odurzających.

Podobne trudności definicyjne występują w przypadku prób określenia środków, które powodują uzależnienie. S. Badora podjęła próbę uporządkowania sposobów pojmowania środków uzależniających. Według tej autorki najszerszym stosowanym w literaturze pojęciem jest środek uzależniający. Stosowany jest na określenie wszelkich środków, od których człowiek może się uzależnić i dotyczy zarówno wszelkich środków (substancji) chemicznych i pochodzenia roślinnego, jak i czynności, np. pracy, hazardu, seksu, jedzenia, korzystania z komputera. Podrzędnymi do tego pojęcia terminami są środki psychoaktywne (substancje) i środki behawioralne (schemat 6). Środek psychoaktywny, to taki, który oddziałuje „aktywnie na organizm lub psychikę człowieka”. Do środków psychoaktywnych zalicza się środki odurzające i psychotropowe, alkohol i środki pobudzające system nerwowy. Środkiem odurzającym i psychotropowym może być każda substancja, zarówno naturalna, jak i syntetyczna, która wywołując pożądane przez jednostkę zmiany w stanie jej psychiki, prowadzi do uzależnienia. Określenia te zarezerwowane są dla narkotyków i leków (oprócz alkoholu) zmieniających funkcjonowanie układu nerwowego. Środki pobudzające system nerwowy to nikotyna, kofeina, teina oraz zamienne środki chemiczne. Odrębną grupą środków uzależniających są środki behawioralne, które wspomniana autorka określa jako „różnego rodzaju interaktywne urządzenia czy zjawiska społeczne, które wyzwalają nadmierne interakcje człowieka z urządzeniami bądź nadmierną aktywność w jakiejś dziedzinie” (telewizja, internet, gry komputerowe, hazard, praca, seks, jedzenie).

Schemat 7: Klasyfikacja środków uzależniających.

Źródło: S. Badora, Kulturowe konteksty mechanizmów uzależnień.

Dla potrzeb swojej pracy przyjęłam najszerzej rozumiane uzależnienie - toksykomanię oraz odpowiadający jej termin - środki psychoaktywne. Interesują mnie bowiem takie zjawiska jak: narkomania, alkoholizm i nikotynizm. Przy czym przez środki psychoaktywne (substancje) rozumieć będę: narkotyki i środki psychotropowe, alkohol, nikotynę.

Uzależnienie

Narkotyk

Społeczeń-stwo

Psychika

Pierwotny system społeczny

Środki uzależniające

Środki psychoaktywne

Środki behawioralne

Środki odurzające i psychotropowe

Środki pobudzające system nerwowy

Urządzenia pobudzające nadmierne interakcje

Czynności nadmiernie angażujące

Alkohol

narkotyki

leki

kofeina

nikotyna

np. telewizor, komputer, automat do gry

np. praca, jedzenie, seks

---