40. POLSKI ESEJ
W literaturze polskiej esej uzyskuje prawo obywatelstwa i samodzielności dopiero w dwudziestym wieku, za sprawą twórczości B. Micińskiego, J. Stempowskiego, S. Vincenza, J. Wittlina, Z. Herberta czy Cz. Milosza zaczyna być odczuwany jako pełnoprawny gatunek wypowiedzi artystycznej.
Współczesną eseistykę można podzielić ze względu na podejmowaną w konkretnych realizacjach tematykę na eseje: historyczne np. Paweł Jasienica, K. Brandys, W. Kula, eseje literackie, np. Cz. Miłosz, K. A Jeleński, A. Wat, eseje o sztuce, np. : Z. Herbert, S. Morawski, eseje polityczne, np. : A. Michnik, Cz. Miłosz (Zniewolony umysł), eseje filozoficzne, np. : L. Kołakowski, J. Tischner, czy eseje autobiograficzne.
Jednak taki podział nie ma waloru wyjaśniającego cechy strukturalne utworów wchodzących w skład którejkolwiek z tak utworzonych grup. Tym bardziej, że wiele esejów można umieszczać z powodzeniem i poważnym uzasadnieniem w kilku grupach tematycznych- wiele np. esejów Miłosza ma charakter jednocześnie eseju literackiego, filozoficznego, autobiograficznego i politycznego, zaś eseje A. Michnika (z tomu Z dziejów honoru w Polsce) są jednocześnie doraźną publicystyką społeczno-polityczną, esejami literackimi i historycznymi, mają też rozbudowany wątek autobiograficzny.
Specyficznie polską odmianą gatunku eseju jest „polska szkoła eseju”. Jako pierwszy tego określenia użył C. Miłosz w przedmowie do wyboru esejów S. Vincenza Po stronie pamięci. Później tym terminem powszechnie zaczęto określać twórczość eseistyczną S. Vincenza, J. Stempowskiego, J. Wittlina, J. Czapskiego, G. Herlinga- Grudzińskiego, M. Czapskiego czy samego Miłosza. Oryginalność „polskiej szkoły eseju” opierała się na nawiązaniu do tradycji staroszlacheckiej gawędy i skrzyżowaniu jej z humanistyczną (śródziemnomorską) erudycją. Innymi wyznacznikami „polskiej szkoły” są: autobiografizm, autotematyzm, skłonność do wspominania rodzinnych pamiątek i tworzenie rodowych genealogii. Klasyczne eseje przypisywane do tej grupy najczęściej mają kompozycyjne ramy autobiograficznego wspomnienia (np. Rodzinna Europa) Miłosza czy Rodzina w Europie M. Czapskiej).
Erudycyjność jest jedną z cech naturalnych dla gatunku eseju. Jednak w praktyce pisarskiej ukształtowanej we współczesnej literaturze polskiej daje się z powodzeniem wskazać na dużą grupę utworów, w których owa „erudycyjność” (na poziomie dokumentowania dowodzonej w eseju tezy) „przysłania” argumentację i refleksję podmiotu eseju, staje się wartością samą w sobie, a esej przeradza się w erudycyjny popis narratora. Eseje, które można przypisać do tej grupy poruszać się będą w kręgu humanistycznej tradycji starożytnej Grecji i Rzymu, tradycji chrześcijańskiej i judaistycznej, tradycji filozofii średniowiecznej i nowożytnej; eseista bywa „ekspertem” z zakresu historii sztuki, dziejów cywilizacji i politycznych systemów, bywa znawcą najnowszych odkryć naukowych, eksponuje siebie w roli czytelnika i erudyty. Do tej grupy można zakwalifikować eseistykę tak różną, jak twórczość K. A. Jeleńskiego (Zbiegi okoliczności), M. Jastruna (Mit Śródziemnomorski), Z. Herberta (Barbarzyńca w ogrodzie, Martwa natura z wędzidłem)
Kolejną dającą się wyróżnić w piśmiennictwem współczesnym grupę esejów stanowią szkice łączące ten gatunek z dziennikiem podróży i baedekerem. Można tu wskazać na dwa modele. W pierwszym dominować będzie żywioł dziennika- rytm dziennej notatki będzie posiadał prymat nad eseistyczną refleksją, a najistotniejszą płaszczyzną eseju stanie się funkcja poznawcza, często mająca charakter zbliżony do turystycznego przewodnika. Najwybitniejsze realizacje tej hybrydy gatunkowej to fragmenty Dziennika W. Gombrowicza (fragm. pt. Rio Parana), Podróż do Burmy G. Herlinga- Grudzińskiego. W drugim modelu dominować będzie żywioł eseistyczny, zaś „dziennikowość” będzie jedynie kompozycyjną ramą całości. Tak należy interpretować Barbarzyńcę w ogrodzie Z. Herberta, Szukanie ojczyzny Miłosza. Zwrócić należy uwagę, że wszystkie wymienione eseje spełniają wymogi „eseju erudycyjnego”.
Następna grupa dająca się wyróżnić to wypowiedzi krytyczno- literackie, które przybrały ramy eseju. W polskiej eseistyce powstałej po drugiej wojnie światowej właśnie „eseje o literaturze” są grupą ważną, wyróżniającą się rangą artystyczną i ważnością podejmowanych tematów. W literaturze powstającej na emigracji stawiały zasadnicze pytania o tożsamość polskiego pisarza przebywającego poza krajem, współkreowały etos pisarza emigracyjnego. Na przykład szkice Miłosza z tomu Prywatne obowiązki i Zaczynając od moich ulic. W literaturze powstające w kraju „eseje o literaturze” pełniły inną funkcję - „przechowywały” wartości ideowe i artystyczne, których dostęp do czytelnika krajowego był utrudniony przez działalność represywnego systemu cenzury. W tych kategoriach należy interpretować wiele esejów K. Wyki, J. M. Rymkiewicza, a także A. Michnika.
Esej jest nie tylko jednym z najbardziej ekspansywnych gatunków w literaturze polskiej po II wojnie światowej. Eseistyka jest także jednym z ważniejszych działów polskiego piśmiennictwa w tym okresie. O takiej randze zdecydowała waga problemów podejmowanych przez polskich eseistów oraz ich wpływ na kształtowanie się postaw ideowych, politycznych, społecznych i etycznych Polaków w ostatnim półwieczu. Właśnie w eseistyce powojennej dokonano najważniejszego rozliczenia z dwudziestowiecznymi systemami totalitarnymi i dziewiętnastowieczną tradycją polskiego patriotyzmu. Cz. Miłosz oprócz Zniewolonego umysłu (1953)- zapisu hipotetycznych stanów świadomości intelektualistów uległych wobec powojennego mecenasa w PRL- napisał wiele najpoważniejszych i emocjonujących esejów- studiów: m.in.: Człowiek wśród skorpionów (1962, o Brzozowskim), Ziemia Urlo (1977), sylwiczny Ogród nauk (1979), Metafizyczna pauza (1989, wybór z prac wcześniejszych). Eseistyka Z. Herberta, M. Jastruna, J. Strzeleckiego, J. Wittlina „uczyła” powojenne pokolenia Polaków tolerancji światopoglądowej i narodowościowej, zapewniła trwanie polskiej tradycji narodowej i uczyła historii Polski pozbawionej ideologicznych „białych plam” oraz artystycznych poszukiwań (przepojone żywym obcowaniem z antykiem i Biblią eseje Z. Kubiaka). Właśnie eseistyka powojenna podjęła się refleksji na temat przeżywanego współcześnie kryzysu świadomości europejskiej.