P o l s k a za P i a s t ó w
Mieszko I (960 - 992)
W X wieku doszło do zjednoczenia ludów z terenów Wielkopolski. Zamieszkujące ją plemię Polan podbiło następnie Kujawy i Mazowsze. W około 960 na czele państwa stanął Mieszko I z dynastii Piastów. Rozpoczął on dość agresywną politykę ekspansji, która doprowadziła do znacznego rozrostu państwa. Po licznych walkach z Wieletami i Niemcami (972- wygrana bitwa z margrabiom Hodonem pod Cedynią) przyłączył on do Polski Pomorze wraz z ujściem Odry. W 981 utracił on Grody Czerwieńskie na rzecz księcia kijowskiego Włodzimierza. Po śmierci swojej pierwszej żony Dobrawy, odebrał on Czechom Śląsk, jak i najprawdopodobniej Małopolskę z Krakowem i Sandomierzem. Terytorium państwa Mieszka wynosiło około 250 tys. km i liczyło około 1 mln ludności.
W 965 roku Mieszko poślubił czeską księżniczkę Dobrawę. Następstwem tego kroku był pokój z Czechami (do czasu śmierci Dobrawy) jak i przyjęcie z rąk czeskich chrztu w 966 roku. Zaletą tego kroku było uniknięcie uzależnienia od Niemiec. Sam chrzest dał Polsce:
zespolenie państwa w całość
pomoc ze strony papiestwa, pod opiekę którego Mieszko oddał Polskę w 990 w dokumencie „Dagome iudex”.
zaliczenie do grona państw chrześcijańskich, prze co władca polski traktowany był na równi z innymi,
rozwój kultury i pisma,
ochrona przed najazdami niemieckimi pod pretekstem chrystianizacji,
utworzenie biskupstw (pierwsze w 968 w Poznaniu z biskupem Jordanem).
Bolesław Chrobry (992-1025)
Po śmierci Mieszka I w 992 roku, na tronie polskim doszło do walki o władzę pomiędzy potomkami władcy. Jednakże syn Mieszka i Dobrawy dość szybko uporał się z konkurentami od władzy i zasiadł na tronie jako książę polski. Za jego panowania Polska urosła do rangi potęgi, powiększyła swoje terytorium jak i umocniona została pozycja chrześcijaństwa.
W 997 roku miała miejsce tragicznie zakończona misja biskupa Wojciecha w Prusach. Bolesław wykupił zwłoki męczennika i postarał się o uznanie Wojciecha świętym. Bolesław zadbał o utworzenie biskupstw w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, jaki i arcybiskupstwa w Gnieźnie. W 1000 roku doszło do zjazdu w Gnieźnie. Pielgrzymka cesarza Ottona III była bardzo ważnym krokiem w stosunkach międzynarodowych Polski. Kraj Bolesława uznany został za kolejną potęgę chrześcijańską i włączono go do planów cesarza o utworzeniu państwa uniwersalnego (Galia, Germania, Italia, Słowiańszczyzna). Chrobry otrzymał od Ottona insygnia w postaci diademu i włóczni św. Maurycego, co równało się ze zgodą cesarza na koronację polskiego władcy. Jednak tuż po spotkaniu w Gnieźnie Otton III zmarł, a Polska weszła na drogę wojny z Niemcami. Wojny przebiegały w trzech etapach:
1002-05 - Bolesław zajął Milsko, Łużyce i Miśnię, a w 1003 Czechy Morawy i Słowację. Odmowa złożenia cesarzowi Henrykowi II hołdu z Czech spotkała się z atakiem Niemców na Polskę. Dotarli oni pod Poznań, gdzie zawarto pokój, na mocy którego Bolesław utracił większość zdobytych ziem.
1007-13 - Chrobry zajął Milsko i Łużyce. Po dość długich walkach cesarz na mocy pokoju w Merseburgu oddał te ziemie Bolesławowi jako lenno.
1015-18 - Polska skutecznie obroniła swoich granic przed agresją Niemców, zakończona pokojem w Budziszynie. Polska utrzymała Milsko i Łużyce, a w Miśni cesarz zobowiązał się osadzić margrabiów przyjaznych Polsce. Ponadto Chrobry otrzymał wsparcie na wyprawę kijowską.
W 1018 Bolesław wyruszył na Ruś Kijowską, która została ograbiona, a na tronie zamiast obalonego Jarosława Mądrego Bolesław osadził swojego zięcia Świętopełka. Ponadto do Polski przyłączono Grody Czerwieńskie, utracone przez Mieszka.
Tuż prze śmiercią w 1025 roku Bolesław Chrobry koronował się na pierwszego króla Polski. Stał on się od tej pory „pomazańcem bożym” panującym z woli Boga.
Mieszko II Lambert (1025-1034)
Po śmierci Bolesława Chrobrego na tronie Polskim zasiadł Mieszko II, który jeszcze w 1025 roku koronował się na króla. Jego bracia Bezprym i Otton zostali pominięci. Polska jednak przeżywała kryzys, który rozpoczął się już pod koniec panowania Chrobrego. Głównymi powodami były
słaba integralność z nowymi terenami (Milsko, Łużyce, Grody Czerwieński),
szybki rozwój terytorialny przy powolnym rozwoju kadry urzędniczej,
koniec procesu kształtowanie się struktur państw ościennych,
próby uniezależnienia się rycerstwa od władzy centralnej,
obciążenie społeczeństwa podatkami, na Kościół, państwo i drużyny.
Początkowo Mieszko II kontynuował politykę ojca. Usunął rodzeństwo i wyruszył na wyprawę łupieżczą do Saksonii. Jednak już w 1031 doszło do pierwszych niepowodzeń. Jednocześnie na Polskę uderzył Jarosław Mądry, odbierając nam Grody Czerwieńskie i cesarz Konrad II odbierając Milsko i Łużyce. Mieszko II zmuszony został od ucieczki do Czech, a Konrad wraz z Jarosławem osadzili na tronie przychylnego sobie brata Mieszka Bezpryma. W 1032 powrócił Mieszko i usunął Bezpryma z tronu, ten jednak zdążył odesłać cesarzowi insygnia koronne, zrzekając się prawa do koronacji. W 1034 umiera Mieszko II. Po jego śmierci narastający od lat kryzys nasila się. Po powstaniu Mazowsze odrywa się od Polski pod władzą Masława. W 1039 książę czeski Brzetysław najechał na Polskę, zajmując Wielkopolską i Śląsk. Wywiózł on z Polski relikwie św. Wojciech i bardzo zniszczył zajęte tereny. Istnieje hipoteza, że w latach 1034-39 polska była pod panowaniem Bolesława Zapomnianego, syna Mieszka II lub, że nastąpił rozpad państwa na księstwa.
Kazimierz Odnowiciel (1039-1058)
W 1039 roku z pomocą cesarza Henryka II na tron polski wszedł syn Mieszka II książę Kazimierz. Z pomocą Jarosława Mądrego pokonano na Mazowszu Masława i tereny te wcielono do Polski. W 1050 cesarz uznał zwierzchnictwo Polski nad Śląskiem, lecz pod warunkiem płacenia trybutu cesarstwu niemieckiemu. Kazimierz zreformował wojsko. Wojowie w zamian za służbę na wezwanie władcy otrzymali ziemie. Zmniejszyło to koszt ciągłego utrzymania wojska, który spoczywał na państwie jak i doprowadziło do rozkwitu rycerstwa. Ponadto Kazimierz rozbudował Kraków, przenosząc doń główne instytucje (m.in. arcybiskupstwo).
Bolesław Śmiały (1058-1079)
Po śmierci księcia Kazimierza, na tronie polskim zasiadł jego syn książę Bolesław. Nowy władca prowadził bardzo ożywioną politykę międzynarodową:
Zmienił kierunek orientacji polityki polskiej z poparcia dla cesarza na poparcie dla papieża. Zaznaczyć należy, że w latach panowania Bolesława miał miejsce spór pomiędzy papieżem Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem IV. Efektem poparcia papieża było przywrócenie metropolii kościelnej w Gnieźnie, oraz ufundowanie biskupstwa w Płocku. Ponadto Bolesław otrzymał zgodę na koronację, która odbyła się w 1076 roku.
Przestał płacić trybut ze Śląska na rzecz Niemiec.
Ingerował w sprawy wewnętrzne Czech, Węgier (osadził na tronie własnego kandydata Władysława) i Rusi, gdzie korzystając z rozbicia dzielnicowego i walk wewnętrznych, osadził na tronie kijowskim własnego kandydata Izasława.
Polityka Bolesława przywróciła Polsce pełną niezależność. Zakończył on proces odbudowy Polski po kryzysie monarchii wczesnopiastowskiej. W Polsce zaczęto bić srebrną monetę. Ustabilizowana sytuacja zewnętrzna nie szła niestety w parze z sytuacją wewnętrzną. Rządy twardej ręki prowadzone przez Bolesława budziły niepokój wśród możnych, którzy zawiązali spisek przeciwko władcy. Na czele spisku stał biskup Stanisław ze Szczepanowa. Po wykryciu spisku przez Bolesława biskup skazany został na karę śmierci przez obcięcie wszystkich członków. Spiskowcy, którzy pragnęli osadzić na tronie Władysława Hermana, brata Bolesława, wykorzystali posunięcie króla do pozbycia się władcy z kraju. Bolesław bowiem podniósł rękę na wysokiego dostojnika kościelnego, który zgodnie z prawem podobnie jak król był pomazańcem bożym. W 1079 Bolesław zmuszony został do ucieczki na Węgry, gdzie w 1081 roku zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach.
Władysław Herman (1079-1102)
Po wejściu na tron Władysława Hermana Polska znów poczęła podupadać. Straciła znaczenie międzynarodowe wypracowane przez Bolesława Śmiałego. Herman zrezygnowała z koronacji, zmieniając kierunek polityki polskiej z propapieskiego na procesarski. Było to m.in. wynikiem wygranej cesarza Henryka IV w sporze z Grzegorzem VII. W imieniu Władysława rządy sprawował wojewoda Sieciech z rodu Starżów. Sprawował on jednak brutalne rządy, przeciwko którym wystąpili możni, którzy za panowania Hermana zanotowali poważny wzrost znaczenia. Zmusili oni Władysława do uznania nieślubnego syna Zbigniewa, któremu król nadał Śląsk. Sieciech zaatakował Śląsk i uwięził Zbigniewa. Ten jednak odzyskawszy wolność sprzymierzył się ze swoim bratem Bolesławem Krzywoustym. Bracia wraz z możnymi doprowadzili do usunięcia Sieciecha. Na Władysławie Hermanie wymusili oni przyznanie poszczególnych dzielnic. W 1097 roku doszło do podziału kraju
Władysław Herman utrzymał władzę zwierzchnią, dzielnicę mazowiecką i główne grody.
Zbigniew otrzymał Wielkopolskę i Kujawy,
Bolesław Krzywousty dostał Śląsk i Małopolskę, jednak główne grody obsadzone były przez wojska Władysława.
Bolesław Krzywousty (1102-1138)
Po śmierci Hermana w 1102 roku Zbigniew zajął Mazowsze, a Bolesław grodu ojca. Doszło do konfliktu między braćmi, który przerodził się w wojnę. W latach 1106-07 Bolesław zajął ziemie Zbigniewa, podczas gdy ten uciekł do cesarza Henryka V. W 1109 Henryk zaatakował Bolesława i doszło do bardzo krwawej wojny podjazdowej (słynna obrona Głogowa i bitwa na Psim Polu). Dzięki sojuszowi Bolesława z Węgrami i zastraszeniu Czech, wyprawa wojenna cesarza zakończyła się klęską. Z rozkazu Bolesława pojmany Zbigniew został oślepiony. W latach 1116-23 Bolesław podbił Pomorze. Pierwsze przyłączył Pomorze Gdańskie, a następnie Zachodnie i Zaodrzańskie. Pomorze Gdańskie włączono do polski a na Zachodnim władzę sprawował Wracisław, jako lennik polski.
Bolesław Krzywousty prowadził również bardzo ożywioną politykę zagraniczną. Misja chrystianizacyjna na Pomorzu doprowadziła do utworzenia we Włocławku i na Wolinie biskupstw. Małżeństwo Rysky, córki Bolesława z Magnusem królem Danii i Szwecji doprowadziło do sojuszu z tymi państwami. W 1135 Bolesław złożył w Magdeburgu hołd lenny z Pomorza cesarzowi Lotarowi III. Musiał się on również zmagać z częstymi wyprawami łupieżczymi ze strony Czech.
Po śmierci Bolesława w 1138 weszła w życie jego ustawa sukcesyjna. Nie był to jednak jego testament. Zgodnie z ustawą, każdy potomek władcy miał otrzymać swój udział w państwie. Miało to zaprzestać bratobójczych wojen o władzę. Wprowadzono zasadę senioratu, na mocy której tron, jaki i dzielnicę senioralną, miał posiadać najstarszy syn Bolesława, a następnie najstarszy z rodu Piastów. Ponadto wprowadzono zasadę pryncypatu. Princeps (senior), oprócz posiadania dzielnicy senioralnej (w skład której wchodziła ziemia sieradzka, krakowska, łęczycka, Pomorze Gdańskie i zachodnia Wielkopolska z Gnieznem) i władzy zwierzchniej, posiadał zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim, sprawował politykę zagraniczną, władzę sądowniczą, mianował wszystkich kasztelanów jak i sprawował zwierzchnictwo nad Kościołem i inwestyturą. Państwo zostało podzielone następująco:
Władysław II Wygnaniec - dzielnica senioralna, Śląsk, ziemia lubuska,
Bolesław IV Kędzierzawy - Mazowsze, część Kujaw,
Mieszko III Stary - Wielkopolska z Poznaniem,
Henryk Sandomierski- ziemia sandomierska
Salomea (wdowa po Bolesławie) wraz z najmłodszymi synami i córkami otrzymała ziemię łęczycką
Rozbicie dzielnicowe i walka o seniorat
Początkowo wola Bolesława Krzywoustego była przez jego potomków wykonywana. Jednak już w kilka lat po jego śmierci doszło do konfliktu. Pierwszym seniorem został Władysław I Wygnaniec. Zaczął on jednak dążyć do zjednoczenia dzielnic, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony juniorów. Zwołali oni ogólnopaństwowy wiec w Łęczycy bez wiedzy seniora. Było to kolejną przyczyną „buntu juniorów”, którego efektem był konflikt pomiędzy seniorem i juniorami. Pomimo pomocy dla Władysława ze strony książąt ruskich, przegrał on i w 1146 roku został wygnany. Innym powodem do buntu był konflikt o tzw. oprawę wdowią dla Salomei. Po wygnaniu Władysława z kraju, seniorem został Bolesław IV Kędzierzawy, zajmując Śląsk - dziedziczną dzielnicę Wygnańca. Władysław nie pozostawał obojętny na swój los i po wygnaniu go z kraju zwrócił się o pomoc do cesarza. Jednakże duchowieństwo polskie rzuciło na Wygnańca klątwę, a i sam papież opowiadał się po stronie juniorów. Jednak po kilku latach zmienił zdanie i zażądał przywrócenia Władysława na tron. Apel ten spotkał się z odmową możnych polskich, którzy nie ugięli się nawet po rzuceniu na nich papieskiej klątwy. Efektem tego była wyprawa cesarza Fryderyka I Barbarossy na Polskę w 1157 w celu przywrócenia Wygnańca na tron. Do starcia zbrojnego nie doszło, lecz pod Krzyszkowem koło Poznania Bolesław Kędzierzawy złożył hołd lenny cesarzowi. Obiecał również wspomóc cesarza w wyprawie do Włoch i zapłacił trybut. Pomimo wysokiej i upokarzającej cent, to właśnie Kędzierzawy otrzymał prawo władania Polską. Synowie Wygnańca otrzymali ponownie Śląsk. Doszło jednak do konfliktu, którego efektem była kolejna wizyta cesarza i kolejny hołd złożony przez Bolesława IV w 1173 roku. W kilka miesięcy później Bolesław zmarł, a władzę po nim przejął Mieszko III Stary. Nowy władca próbował za wszelką cenę odbudować potęgę Polski. Prowadził aktywną politykę zagraniczną, próbował przyłączyć do Polski Pomorze, odbudowywał skarbiec, posuwając się nawet do psucia monet, próbował również jak jego poprzednik narzucić swoje panowanie na inne dzielnice. Efektem takich działań był spisek, na czele którego stał biskup krakowski Gedko. Ostatecznie Mieszko III Stary został usunięty z Krakowa, a pieczę nad Małopolską przejął jego brat Kazimierz II Sprawiedliwy. Wybór Kazimierza na króla był złamaniem zasady senioratu, gdyż nie był on bowiem najstarszym z rodu. Uzyskał on jednak władzę w zamian za przywileje nadane szlachcie, a przede wszystkim duchowieństwu. Na zjeździe w Łęczycy w 1180 roku zrzekł on się prawa do dziedziczenia dóbr po zmarłych biskupach, zwolnił dobra kościelne od darmowego korzystania na ich terytorium z transportu i noclegu przez możnych, zwolnił duchowieństwo z wielu opłat na rzecz państwa i ustanowił odrębne sądownictwo dla kleru. Kazimierz sprawiedliwy więc nie tylko złamał zasadę senioratu, ale również jako pierwszy zaczął nadawać przywileje. Przysporzyło mu to wielu zwolenników wśród szlachty i duchowieństwa. Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle w 1194. Po jego śmierci do szło w Krakowie do rywalizacji o tron pomiędzy Mieszkiem Starym i Leszkiem Białym, synem Kazimierza Sprawiedliwego. Walkę wygrał Leszek, lecz nie miał władzy nad żadnymi innymi dzielnicami. Mieszko Stary jeszcze parokrotnie powracał i uciekał z Krakowa, aż do 1202, kiedy to zmarł jako książę krakowski.
Sytuacja w Polsce dzielnicowej stawała się coraz trudniejsza. Mieszczanie chcieli zjednoczenia, gdyż nie posiadali oni ochrony przed najazdami, ani ochrony celnej. Handel podupadał, szczególnie w sytuacji co rusz to innych granic. Feudałowie mieli dość wyniszczających wojen. Chcieli utworzenia mocnego państwa, zdolnego do obrony. Niezgodność granic diecezji i dzielnic sprzyjała rozłamowi w państwie. Polska chciała idąc za przykładem Przemyślidów czeskich stworzyć jednolite bogate państwo. Szczególnie zależało na tym Małopolsce i Wielkopolsce, które były najbogatszymi i najlepiej rozwiniętymi dzielnicami. Te dwie dzielnice odczuwały rozbicie najbardziej.
Henryk IV Probus, książę krakowski i wrocławski, który popierany był przez Przemyślidów czeskich i przez długie lata starał się o koronę, umierając w 1290 roku, zapisał Kraków Przemysłowi II, księciu wielkopolski. Kilka lat wcześniej, w 1282 roku, Przemysł zawarł w Kępnie traktat z władcą Pomorza, księciem Mszczujem II o sukcesji Pomorza. Tereny te stały się własnością Przemysła po śmierci Mszczuja. 26 czerwca 1295 roku koronował się on na króla. W niespełna rok po koronacji Przemysł został zamordowany przez Brandenburczyków. Na Pomorzu i w Wielkopolsce swoje rządy zaczął sprawować Władysław Łokietek. Jednakże jego twarde rządy nie spodobały się możnym Wielkopolski, dlatego też w 1299 powołali on na swojego władcę Wacława II, który już wcześniej zagarnął sobie Wrocław i Karków. W 1300 roku Wacław II koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Fakt tren zjednoczył niemalże wszystkie dzielnice. W 1305 umiera Wacław II a na jego miejsce wchodzi jego syn Wacław III, jednak i on umiera w rok po wejściu na tron.
Władysław Łokietek (1306-1333)
W tym czasie Małopolska i ziemia sieradzko-łęczycka zostają zajęte przez Władysława Łokietka. W 1308 dochodzi do najazdu na Pomorze Gdańskie Marchii Brandenburskiej. Zajęty tłumieniem powstania w Małopolsce Władysław prosi o pomoc Krzyżaków, który podstępnie wypierają Marchię i zajmują Pomorze dla siebie. W 1320 wydano wyrok sądu papieskiego, który nakazał Krzyżakom oddanie Pomorza Gdańskiego, lecz został on przez Zakon odrzucony. W 1314 Łokietek podporządkował sobie po raz kolejny Wielkopolskę. 20 stycznia 1320 Władysław Łokietek koronował się na pierwszego króla Polski po rozbiciu dzielnicowym. W latach 1327-1332 Władysław prowadził wojnę z Zakonem. W 1331 wygrał bitwę pod Płowcami. Wojna ostatecznie zakończyła się pokojem na mocy którego zakon zatrzymał zdobyte Kujawy i ziemię dobrzyńską. Jedynymi dzielnicami, które nie weszły w skład państwa Łokietka był Śląsk i Mazowsze. W 1333 Władysław Łokietek zmarł, a królem został jego syn Kazimierz III.
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski
Już od drugiej połowy XII Polacy regularnie organizowali wyprawy chrystianizacyjne na tereny pogańskich Prus. Książę Konrad Mazowiecki powołał rycerski zakon Braci Dobrzyńskich, który miał walczyć z Prusami i prowadzić akcję misyjną. Jednakże w tym czasie król węgierski Andrzej II usunął Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego (Krzyżaków) z terenów swojego państwa. Przedstawiciele zakonu weszli w układ z Konradem na mocy którego mieli walczyć z pogańskimi Prusami. Zostali oni sprowadzeni w 1226 roku i otrzymali ziemię chełmińską. Zamiast jednak walczyć z Prusami rozpoczęli oni akcję mającą na celu zdobycie jak największych ziem. Zgodnie z otrzymanym w Rimini przywilejem od cesarza Fryderyka II, mogli on traktować nielegalnie zajęte ziemie za swoje. Organizowali wypady w dół Wisły. Wykorzystując sfałszowane dokumenty (tzw. falsyfikat kruszwicki) w 1234r. Wielki mistrz zakonu został lennikiem papieskim na teren Prus. W niedługim czasie połączyli się oni z Zakonem Braci Dobrzyńskich i Zakonem Kawalerów Mieczowych z Inflant. Do 1278 Krzyżacy podbili ziemie pruskie i zbudowali silne państwo. Niestety Konrad Mazowiecki i jego następcy nie posiadali jakiejkolwiek zwierzchności nad zakonem.
Kazimierz III Wielki (1333-1370)
Poi śmierci Władysława Łokietka w 1333 roku na tronie polskim zasiadł ostatni z dynastii Piastów Kazimierz III zwany Wielkim. Otrzymał on od ojca kraj podrujnowany, lecz już zjednoczony po wyniszczającym rozbiciu dzielnicowym. Wprowadził on liczne zmiany i nową politykę wewnętrzną. Do jego osiągnięć należą m.in.:
znaczny rozwój szlaków handlowych i modyfikacja prawa kupieckiego,
zintegrowanie państwa,
utworzenie kilkudziesięciu miast i setek wsi,
ujednolicenie monety,
stały podatek,
utworzenie skarbu państwa,
bardzo wzmocniona obronność kraju. Budowa wielu zamków i fortyfikacji,
reformy administracyjne,
reorganizacja sądownictwa (m.in. nowy kodeks prawny),
ufundowanie Akademii Krakowskiej w 1364 roku.
Obejmując tron Kazimierz napotkał również wiele problemów w polityce zagranicznej Polski. Najważniejszym był sojusz pomiędzy Krzyżakami i Janem Luksemburskim, który rościł sobie prawa do tronu w Krakowie. W 1335 za pośrednictwem króla Węgier na zjeździe w Wyszechradzie rozwiązano problem wypłacając Janowi odszkodowanie w wysokości 20 tys. kop groszy praskich. Polska musiała jednak uznać zwierzchnictwo Czech nad Śląskiem. Sprawa Krzyżaków została rozwiązana oddzielnie. Władcy Czech i Węgier na zjeździe w Wyszechradzie ustalili, że Krzyżacy winni Polsce oddać zagrabione Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską. Postanowienie ów zostało jednak odrzucone przez papieża, który w 1339 roku zwołał w Warszawie sąd papieski, który po kilkumiesięcznych obradach wydał wyrok nakazujący Krzyżakom zwrot zagarniętych ziem i wypłacenie odszkodowania. Krzyżacy odwołali się od wyroku, jednakże Kazimierz posiadał dokument stwierdzający jego prawo do tych ziem. Konflikt ostatecznie zakończył się pokojem wieczystym w Kaliszu w 1343 roku. Na jego mocy Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską, zatrzymując Pomorze jako „wieczystą jałmużnę króla polskiego”. Władca polski utrzymał jednak tytuł zwierzchnika Pomorza. W 1340 zmarł król Rusi Halicko-Włodzimierskiej książę Jeży II. Ustanowił on swoim spadkobiercą Kazimierza. Król polski wraz z pomocą węgierską podjął wyprawę na wschód. W wyniku trwających 26 lat (do 1366 roku) wypraw Ruś Halicka z Haliczem i Lwowem i część Rusi Włodzimierskiej została przez Polskę zajęta. Resztę zajęli Litwini. Władcy Podola zostali lennikami Kazimierza Wielkiego. Król próbował również odzyskać Śląsk z rąk czeskich. W 1345 zorganizował zbrojną wyprawę, która jednak nie zakończyła się pomyślnie. W 1348 podpisano pokój w Namysłowie, na mocy którego Kazimierz wycofał się bez strat terytorialnych. Polska utrzymywała również dobre stosunki z Pomorzem. Zostały one umocnione przez ślub księżniczki polskiej Elżbiety z księciem wołogoskim Bogusławem V (1343). Również zawarto przymierze z Danią. Wszystkie te zabiegi dyplomatyczne wymierzone były przeciwko Brandenburczykom i Krzyżakom. Potwierdzeniem wzrostu znaczenia polski na arenie europejskiej był kongres krakowski w 1364 roku. Wśród zaproszonych gości było kilka koronowanych głów (cesarz niemiecki, król Cypru, Węgier i Dani) oraz wielu dostojników, możnych i rycerzy z całej Europy. Na zjeździe w Wyszechradzie w 1338, jak i na spotkaniu w 1350 roku w sprawie Rusi, Kazimierz zawarł porozumienie z Ludwikiem Węgierski, iż przejmie on tron polski po śmierci Kazimierza. Tak też się stało w 1370 roku. Kazimierz planował po śmierci Ludwika osadzić na tronie Kaźka Słupskiego, którego usynowił. Zamiar ten jednak się nie powiódł.
1