Liryka rewolucyjna Wadysława Broniewskiego
Rozwój polskiej liryki rewolucyjnej wiąże się w dwudziestoleciu międzywojennym
przede wszystkim z nazwiskiem Władysława Broniewskiego. W jego domu żywe były
tradycje walk o wolność. Również w gimnazjum, do którego uczęszczał, panowała
atmosfera patriotyczna. Należał do tego samego pokolenia, co poeci "Skamandra"
i futuryści, lecz miał inne doświadczenia życiowe i w związku z tym inny nieco
stosunek do tradycji literackich. Interesował się nowymi prądami w sztuce i
osiągnięciami młodej poezji, lecz właściwym zapleczem tradycji, znajdujących
się w ścisłej korelacji z jego przeżyciami i postawą, było przyswojone w
młodości dziedzictwo poezji romantycznej i niepodległościowej. Cała jego
twórczość silnie była nasycona pierwiastkami autobiograficznymi o charakterze
bezpośredniego pamiętnika lirycznego. Jednocześnie rodzaj tych osobistych
przeżyć nie był przez niego traktowany jako jego własność. A więc nie
wyodrębniał go, lecz łączył z przeżyciami szerokiego odłamu społeczeństwa. Były
to przede wszystkim przeżycia pokolenia, które walczyło o wolną Polskę, poznało
gorzki smak wojny, jej tragizm. Broniewski nie apoteozuje wojny, lecz ukazuje
cały rozmiar jej grozy i okrucieństwa, a także swój własny do tego stosunek.
Swoją twórczość z lat międzywojennych Broniewski zamknął niezwykle mocnym
akordem. Stanowi go wiersz "Bagnet na broń", opublikowany w kwietniu 1939 roku,
w chwili gdy Hitler wysunął wobec Polski swe roszczenia do Pomorza i Gdańska.
Wiersz ten stał się jednym z najpopularniejszych utworów poetyckich w latach
okupacji. Otworzył on nowy okres w twórczości Broniewskiego; okres, w którym
jego poezja towarzyszyła w walce już całemu narodowi, a nie jedynie polskiej
klasie robotniczej. "Bagnet na broń" jest klasycznym przykładem liryki apelu i
jest wezwaniem do walki w obronie zagrożonej ojczyzny.
Wiersz ten ukazuje w romantyczny sposób rolę poety, który głęboką treścią
wyrażanych myśli porywa, zagrzewa do walki, stanowi niejako czynnik pobudzający
uśpione i nie rozwinięte niekiedy uczucie patriotyzmu, którego udziału w
kształtowaniu się świadomości społecznej i poczucia wagi chwili nie wolno było
przecenić. Lecz jednocześnie w słowach: "(...) poeto, nie w pieśni troska.
Dzisiaj wiersz - to strzelecki rów (...)" Broniewski wykazuje głęboki
utylitaryzm poezji w niesionych za jej pomocą treściach. Wiersz ten nie dość,
że manifestuje przekonanie autora o użyteczności poezji w przełomowych
wydarzeniach życia narodu, to jeszcze jest mistrzowskim reprezentantem tej
kreatywnej tendencji, o czym może świadczyć chociażby fakt, że był on
przedrukowywany wielokrotnie w podziemnej prasie i recytowany na
konspiracyjnych wieczorach poetyckich.
Broniewski korzystał z wzorów przeszłości, zwłaszcza tych, jakich dostarczała
wielka poezja narodowa. Oczywiście nie ograniczał się tylko do czerpania
pomysłów z tamtych wzorców, lecz potrafił harmonijnie zespolić dawną, dobrze
znaną nutę romantycznej poezji z nową romantyką współczesnej walki, romantyczne
słownictwo z potocznym językiem swoich czasów i swoich bohaterów. Nadał walor
poetycki nawet utartym zwrotom z gazet i manifestów, wprowadzając do swej
liryki konkretną rzeczywistość społeczną i polityczną.
Sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego, który zwraca się bezpośrednio do
czytelnika, używając jednocześnie wykrzykników, np. "Stań u drzwi, bagnet na
broń!" odzwierciedla zawarte w wierszu cechy liryki apelu.
W drugiej i trzeciej strofie poeta umieścił wypowiedzi w 1. osobie l.m.
"(...) ale krwi nie odmówi nikt: wysączymy ją z piersi i z pieśni (...)"
i "A gdyby umierać przyszło, przypomnimy, co rzekł Cambronne (...)" ukazując
tym swoją chęć zespolenia uczuciowego z całym narodem. Poeta zwraca się jako
przedstawiciel narodu, a nie jego wódz, chcąc obudzić w każdym Polaku poczucie
współodpowiedzialności za losy ojczyzny, jednak bezpośrednio i arbitralnie go
nie narzucając. Oddziaływuje przez taką formę wypowiedzi na sumienie
czytelnika, przenikając do jego uczuć na płaszczyźnie jego własnych przekonań
i uczuć, jednocześnie nie burząc ich i dając jedynie silny bodziec do rozważenia
w tak przeszywający sposób przekazanego apelu. Budowa wiersza jest bardzo
interesująca. Pod maską pozornej prostoty kryje się cały kunsztowny zabieg
literacki. Broniewski stworzył własną poetykę, sobie tylko właściwą i w gruncie
rzeczy niepowtarzalną. Dotyczy to całej jego twórczości poetyckiej. Do jej cech
charakterystycznych należy np. częste posługiwanie się wierszem tonicznym, to
znaczy opartym nie na równej liczbie sylab, lecz na równej liczbie akcentów w
wersie. Wiersz toniczny zmniejsza monotonię regularnej strofy i potęguje jej
dynamikę. Innym elementem charakterystycznym dla jego poezji jest umiejętność
mistrzowskiego zestawiania romantycznych słów ze słowami z języka
żołnierskiego, czego przykładem może być zwrot "(...) Ogniomistrzu i serc,
i słów (...)", dzięki czemu zostają nadane nowe, poetyckie walory słowom i
zwrotom utartym lub pozornie tych walorów pozbawionym. To, co czyni wrażenie
wielkiej prostoty, jest wynikiem świadomego kunsztu i artyzmu. Zawiera w sobie
zarówno elementy związku z tradycją, jak i nowatorskiego stosunku do stylu i języka.