Dr inż. Marcin Krause
Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Literatura
Krause M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Podstawowe wymagania i wytyczne. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Poznań 2012.
PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Wymagania.
System jest to zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji. System jest to obiekt fizyczny lub obiekt abstrakcyjny (myślowy), w którym można wyróżnić wzajemnie powiązane elementy lub inne systemy, stanowiące jego podsystemy.
Organizacja według normy PN-N-18001:2004 jest to grupa ludzi i infrastruktura, wraz z przypisaniem odpowiedzialności, uprawnień i powiązań.
Cele organizacji są to przyszłe zdarzenia, zjawiska lub procesy najbardziej pożądane i preferowane przez organizację, np. cele strategiczne (długookresowe), cele taktyczne (średniookresowe), cele operacyjne (krótkookresowe).
Zasoby organizacji oznaczają potencjalną zdolność do działania uwarunkowaną m.in. czynnikami materialnymi, technicznymi i psychospołecznymi, np. zasoby kapitałowe, zasoby rzeczowe, zasoby ludzkie, zasoby informacyjne.
Aktualnymi polskimi normami dotyczącymi systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy są:
PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Wymagania.
PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
PN-N-18004:2001 + Ap1:2002 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Wytyczne.
PN-N-18011:2006 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Wytyczne auditowania.
System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001:2004 jest to część ogólnego systemu zarządzania organizacją, który obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wymaganie jest to potrzeba i/lub oczekiwanie, które zostało ustalone, przyjęte zwyczajowo lub jest obowiązkowe. Niezgodność jest to niespełnienie wymagania, np. w zakresie dokumentacji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Najwyższe kierownictwo jest to osoba lub grupa osób, które na najwyższym szczeblu kierują organizacją i ją nadzorują. Najwyższe kierownictwo stanowi wewnątrz organizacji przepisy i wymagania oraz kształtuje i wyznacza cele ogólne i szczegółowe tej organizacji.
Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy (polityka bhp) jest to deklaracja organizacji dotycząca jej intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalania celów organizacji dotyczących systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy określa zadania organizacji, która deklaruje w sposób formalny swoje zamierzenia i intencje w zakresie poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Polityka jest formalnym aktem przedstawiającym najważniejsze założenia, cele i kierunki działań uznawane przez przedsiębiorstwo za niezbędne do zagwarantowania pracownikom poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.
Cel ogólny w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jest to cel dotyczący działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wynikający z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia. Cel szczegółowy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jest to cel wyrażany ilościowo, zawsze gdy jest to możliwe, wynikający z celów ogólnych bezpieczeństwa i higieny pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia.
Dane są to nie przeanalizowane fakty i zestawy liczb gromadzone dla potrzeb dokonania oceny istniejącego stanu, przewidywania zmian lub rozwiązania problemu po ich przekształceniu w informacje w formie odpowiedniej dla decydenta.
Informacje są to przetworzone dane, które zmniejszają skalę niewiedzy o danym zjawisku i umożliwiają sprawniejsze działanie oraz mogą być wykorzystywane przez człowieka, żywe organizmy lub maszyny i inne urządzenia techniczne.
Dokument jest to informacja i jej nośnik, np. papier, fotografia, nośnik magnetyczny, elektroniczny lub optyczny. Dokumentacja jest to zbiór dokumentów (procedury, instrukcje, specyfikacje, zapisy).
Procedura jest to dokument zawierający szczegółowy opis działania lub procesu, np. procedura oceny ryzyka zawodowego. Instrukcja jest to dokument zawierający szczegółowy opis wymagań na określonym stanowisku pracy lub w czasie pojedynczej operacji technologicznej, np. instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Specyfikacja jest to dokument zawierający szczegółowe wymagania, np. dotyczące oceny ryzyka zawodowego. Zapis jest to dokument zawierający uzyskane dowody lub wyniki badań i analiz, np. zapisy z auditu wewnętrznego.
Ciągłe doskonalenie oznacza powtarzające się działania mające na celu zwiększenie zdolności do spełnienia wymagań. Ciągłe doskonalenie jest to powtarzający się proces usprawniania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu osiągnięcia poprawy ogólnego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.
Audit oznacza systematyczny, niezależny i udokumentowany proces zbierania danych oraz obiektywnej ich oceny w celu ustalenia stopnia spełnienia określonych kryteriów. Audit jest to systematyczne i niezależne badanie, mające na celu określenie, czy działania podejmowane w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz osiągnięte rezultaty odpowiadają planowanym ustaleniom, czy te ustalenia zostały skutecznie wdrożone, czy są odpowiednie do realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a także do osiągnięcia celów organizacji w tym zakresie.
Monitorowanie lub monitoring oznacza mierzenie, obserwowanie lub badanie stanu środowiska pracy i wyposażenia technicznego oraz ludzi i ich postępowania, które powinno być prowadzone w sposób ciągły, co umożliwia wczesne wykrywanie niezgodności oraz podejmowanie działań korygujących i zapobiegawczych. Monitoring są to wielokrotne i systematyczne pomiary, badania i analizy w celu określenia zmian w pewnym okresie czasu odniesienia, np. ocena narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy, ocena efektywności i skuteczności systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Działania korygujące są to działania w celu wyeliminowania przyczyny wykrytej niezgodności lub innej niepożądanej sytuacji, które jest podejmowane dla zapobieżenia ich ponownemu wystąpieniu. Działania zapobiegawcze są to działania w celu wyeliminowania przyczyny potencjalnej niezgodności lub innej potencjalnej sytuacji niepożądanej, które jest podejmowane dla zapobieżenia ich wystąpieniu.
Wymagania dotyczące systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według norm krajowych serii PN-N-18000 oraz norm zagranicznych (m.in. BS 8800:1996, ILO-OSH:2001, serii OHSAS 18000) są zbliżone.
Wymagania dotyczące systemów zarządzania jakością według norm serii ISO 9000 i systemów zarządzania środowiskowego według norm serii ISO 14000 są zbliżone dla potrzeb integracji systemów zarządzania lub wdrażania zintegrowanych systemów zarządzania.
Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według polskiej PN-N-18001:2004 i PN-N-18004:2001 są następujące:
model systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy;
przegląd wstępny systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy;
zaangażowanie najwyższego kierownictwa;
polityka bezpieczeństwa i higieny pracy;
partycypacja (współudział) pracowników;
planowanie, w tym wymagania ogólne; identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego; wymagania prawne i inne; cele ogólne i szczegółowe; planowanie działań;
wdrażanie i funkcjonowanie, w tym struktura, odpowiedzialność i uprawnienia; zapewnienie zasobów; szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja; komunikowanie się; dokumentacja systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy; zarządzanie ryzykiem zawodowym; organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami (sterowanie operacyjne); zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie; zakupy; podwykonawstwo;
sprawdzanie, w tym monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy; badanie wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych; audit systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (auditowanie); niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze;
przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo (przegląd zarządzania);
ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Sukces wprowadzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy uzależniony jest od zaangażowania wszystkich służb na wszystkich szczeblach organizacji, w szczególności najwyższego kierownictwa, a także zapewnienia szerokiego współudziału pracowników na etapie projektowania, wdrażania i utrzymywania wszystkich elementów tego systemu. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy pomaga organizacji w ustanowieniu polityki i celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w ich realizacji i ocenie skuteczności podejmowanych działań.
Najwyższe kierownictwo organizacji powinno wykazywać silne i widoczne przywództwo oraz zaangażowanie w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy. Działanie te powinny obejmować co najmniej: zabezpieczenie i udostępnianie niezbędnych środków do zaprojektowania, wdrożenia i funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy; ustalanie i aktualizowanie polityki i celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji; przygotowanie i przeprowadzanie okresowych przeglądów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Ustalona przez najwyższe kierownictwo polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna być dokumentowana i wdrażana w organizacji oraz uzgadniana z pracownikami i ich przedstawicielami. Najwyższe kierownictwo powinno ogłosić politykę bezpieczeństwa i higieny pracy wszystkim pracownikom oraz zapewnić, aby była przez nich zrozumiała.
Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna wyrażać zobowiązanie organizacji do:
zapobiegania wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym oraz zdarzeniom potencjalnie wypadkowym;
dążenia do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy;
spełniania wymagań przepisów prawnych oraz innych wymagań dotyczących organizacji;
ciągłego doskonalenia działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;
zapewnienia odpowiednich zasobów i środków do wdrażania tej polityki;
podnoszenia kwalifikacji oraz uwzględniania roli pracowników i ich zaangażowania do działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zgodnie z wymaganiami w zakresie planowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001:2004 (rozdział 4.3.) organizacja powinna m.in.:
określić i udokumentować plany działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów ogólnych i szczegółowych organizacji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy;
ustanowić i utrzymywać procedurę identyfikacji i dostępu do aktualnych wymagań prawnych i innych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do jej działań, a w szczególności do stanowisk pracy oraz wyrobów i usług podlegających jej nadzorowi lub tych, na które może wpływać;
ustanowić i utrzymywać udokumentowane cele ogólne i szczegółowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy dla wszystkich odpowiednich szczebli zarządzania wewnątrz organizacji;
okresowo przeglądać i w miarę potrzeby korygować plany, a w szczególności każdorazowo w przypadku wprowadzania zmian, np. w organizacji stanowisk pracy, w procesach wytwarzania, produkowanych wyrobach, świadczonych usługach.
Przy planowaniu działań podczas wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być wykorzystane wyniki przeglądu wstępnego, jeżeli został przeprowadzony. Wytyczne dotyczące przeprowadzania przeglądu wstępnego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy podano w normie PN-N-18004:2001.
Przy ustalaniu celów ogólnych i szczegółowych powinny być wykorzystane wyniki identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego. Wytyczne dotyczące przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego podano w normie PN-N-18002:2000.
Cele ogólne i szczegółowe powinny być: wyrażane ilościowo, gdy tylko jest to możliwe; spójne z polityką bezpieczeństwa i higieny pracy, a zwłaszcza z zobowiązaniami kierownictwa do zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Plany osiągania ustalonych celów ogólnych i szczegółowych powinny obejmować: wyznaczenie odpowiednich służb, szczebli organizacji, grup lub osób odpowiedzialnych za osiągnięcie celów; określenie środków niezbędnych do osiągnięcia celów; wyznaczenie terminów osiągnięcia celów.
Zgodnie z wymaganiami w zakresie wdrażania i funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001:2004 (rozdział 4.4.) organizacja powinna ustanowić i utrzymywać m.in.:
udokumentowane procedury określania potrzeb dotyczących szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz sposobów jego realizacji;
dokumentację systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej;
procedury nadzorowania dokumentów oraz procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy;
udokumentowane procedury identyfikacji zagrożeń oraz oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego, które powinny dotyczyć zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w organizacji oraz innych zagrożeń związanych z jej działaniami;
procedury lub instrukcje dotyczące postępowania w przypadku możliwych do zidentyfikowania znaczących zagrożeń związanych z wyrobami i usługami, na które może wpływać, a także informowania odpowiednio klientów o takich procedurach i wynikających z nich wymaganiach;
rozwiązania organizacyjne w zakresie zapobiegania, gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i poważne awarie;
rozwiązania organizacyjne zapewniające, że jej wewnętrzne wymagania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, lub inne przynajmniej równorzędne wymagania są stosowane w stosunku do podwykonawców i ich pracowników.
Najwyższe kierownictwo organizacji powinno wyznaczyć swojego przedstawiciela, który niezależnie od innych obowiązków powinien mieć określony zakres zadań, uprawnień i odpowiedzialności, aby zapewnić, że system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest ustanowiony, wdrożony i utrzymywany zgodnie z ustalonymi wymaganiami, oraz przedstawiać najwyższemu kierownictwu sprawozdania dotyczące funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu dokonania przeglądu będącego podstawą jego doskonalenia.
Na poziomie najwyższego kierownictwa, należy wyznaczyć osobę (lub osoby) i określić jej (ich) zakres obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności, do promowania współudziału wszystkich członków organizacji w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.
W celu zapewnienia skuteczności systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być określone, udokumentowane i zakomunikowane zadania, uprawnienia i odpowiedzialności, oraz wzajemne zależności i powiązania dotyczące: personelu zarządzającego, wykonującego i weryfikującego prace mające wpływ na bezpieczeństwo i higienę pracy; pracowników na stanowiskach robotniczych, pracowników nadzoru, dostawców, podwykonawców oraz osób odwiedzających organizację; personelu wyznaczonego do postępowania w sytuacjach awaryjnych.
Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić niezbędne zasoby do wdrożenia, funkcjonowania i nadzorowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Zasoby te obejmują zasoby finansowe, środki rzeczowe, sprzęt techniczny, technologię, zasoby ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne.
Zgodnie z wymaganiami w zakresie sprawdzania funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001:2004 (rozdział 4.5.) organizacja powinna ustanowić i utrzymywać m.in.:
udokumentowane procedury monitorowania bezpieczeństwa i higieny pracy;
program prowadzenia auditów, obejmujący ustalenia dotyczące kompetencji auditorów, zakresu auditów, ich częstotliwości, metodologii i dokumentowania wyników;
udokumentowane procedury służące przeprowadzaniu okresowych auditów, mających na celu ustalenie, czy system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz jego elementy są wdrożone, właściwe i skuteczne dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
udokumentowane procedury dotyczące realizacji działań korygujących i zapobiegawczych wynikających z monitorowania, auditowania i przeglądów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Audity powinny być prowadzone przez kompetentne osoby z lub spoza organizacji, które powinny być niezależne w stosunku do auditowanych działań. Wytyczne dotyczące przeprowadzania auditu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy podano w normie PN-N-18011:2006 i PN-EN ISO 19011:2003.
Najwyższe kierownictwo powinno w określonych odstępach czasu, z uwzględnieniem specyficznych potrzeb i warunków organizacji, przeprowadzać przegląd systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu oceny i zapewnienia jego stałej przydatności i skuteczności w zakresie spełnienia wymagań normy PN-N-18001:2004, a także do ustanowionych przez organizację polityki i celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo powinien uwzględniać w szczególności: zmieniające się okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy; wyniki auditów wewnętrznych; wyniki działań korygujących i zapobiegawczych; wyniki analiz wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych.
Organizacja powinna wprowadzić i utrzymywać rozwiązania organizacyjne dotyczące ciągłego doskonalenia poszczególnych elementów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz systemu jako całości.
5