Aktualne wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP

Podstawowe pojęcia dotyczące systemów zarządzania

Do podstawowych pojęć z zakresu organizacji i zarządzania można zaliczyć m.in. następujące: zarządzanie, funkcje zarządzania, cechy zarządzania, system, otoczenie, podejście systemowe, organizacja, misja organizacji, cele organizacji, zasoby organizacji, strategia, polityka, kultura, kultura organizacji, kontrola, inspekcja, wizytacja, rewizja, lustracja, monitorowanie, audit, przegląd.

Zarządzanie jest obecnie popularną dziedziną wiedzy i praktyki, która jest definiowana na wiele różnych sposobów, a wśród licznych definicji zarządzania można wymienić m.in.:

• Zarządzanie (wg J. Penca) jest to działalność kierownicza, która polega na podejmowaniu decyzji oraz sterowaniu zasobami, procesami i informacjami w organizacjach w istniejących warunkach zewnętrznych jej działania (np. prawnych, społecznych, ekonomicznych) w celu osiągnięcia optymalnych efektów w sposób jak najbardziej sprawny, wydajny i oszczędny.

• Zarządzanie (wg L. Habera) jest to formą praktycznej działalności, która jest związana z podejmowaniem decyzji dotyczących jak najlepszego wykorzystania posiadanych zasobów ludzkich, rzeczowych, kapitałowych i informacyjnych w celu realizacji założonych zadań.

• Zarządzanie (wg H. Bienioka) uczy jak planować, organizować, motywować i kontrolować swoje działania oraz działania innych ludzi tak, aby uruchomić w ludziach wszystkie wyzwania i siły dla wspólnego dobra.

Funkcje zarządzania są to powiązane ze sobą logicznie grupy czynności, które powinny być wykonywane w sposób ciągły przez każdego kierownika lub menedżera. Obecnie wyróżnia się najczęściej cztery podstawowe funkcje zarządzania:

• planowanie to wyznaczanie ogólnych kierunków działania oraz szczegółowych celów i zadań do wykonania;

• organizowanie to dobór i koordynacja odpowiednich sił i środków do realizacji określonych celów i zadań;

• motywowanie to pobudzanie pozytywnego nastawienia ludzi do realizacji określonych celów i zadań;

• kontrola to porównanie rzeczywistego przebiegu realizacji działań z przyjętymi wstępnie założeniami.

Cechy zarządzania są to podstawowe zasady charakteryzujące proces zarządzania, wśród których można wyróżnić przede wszystkim następujące:

• zarządzanie dotyczy przede wszystkim ludzi, jego celem jest takie współdziałanie wielu osób, które pozwala zneutralizować słabości oraz maksymalnie wykorzystywać talenty i silne strony uczestników;

• zarządzanie jest głęboko osadzone w kulturze, musi uwzględniać uznawane przez daną społeczność normy właściwego zachowania;

• zarządzanie wymaga prostych i zrozumiałych wartości, celów działania i zadań, jednoczących wszystkich uczestników organizacji, a wartości i cele powinny prowadzić do emocjonalnego zaangażowania się uczestników;

• zarządzanie powinno doprowadzić do tego, by organizacja była zdolna do uczenia się, czyli do adaptacji do zmiennych warunków oraz stałego doskonalenia się uczestników;

• zarządzanie wymaga komunikowania się, czyli obiegu informacji wewnątrz organizacji oraz wymiany informacji z otoczeniem;

• zarządzanie wymaga rozbudowanego systemu wskaźników, pozwalających stale i wszechstronnie monitorować, oceniać i poprawiać efektywność działania;

• zarządzanie musi być jednoznacznie zorientowane na podstawowy i najważniejszy rezultat, jaki wynika ze strategii organizacji.

System jest to celowo określony zbiór elementów oraz relacji zachodzących między tymi elementami i między ich własnościami. Systemy mogą być zarówno obiektami fizycznymi, jak i abstrakcyjnymi.

Otoczenie są to wszystkie elementy, które nie należą do systemu lub organizacji, ale są z nimi związane przez wzajemne oddziaływania. Otoczenie może być bliższe lub dalsze oraz stabilne lub burzliwe.

Podejście systemowe kładzie nacisk na analizę całościowych, integrujących właściwości badanych obiektów, układów lub systemów, na ujawnienie ich struktury oraz różnorodnych sprzężeń wewnętrznych i zewnętrznych. Istotą podejścia systemowego jest traktowanie badanych obiektów jako systemów otwartych, czyli zbiorów elementów powiązanych w taki sposób, że tworzą one pewną całość wyróżniającą ją w otoczeniu.

Organizacja może być rozumiana w trzech zasadniczych aspektach:

• Organizacja w sensie instytucjonalnym jest to system społeczno-techniczny utworzony sztucznie dla zrealizowania określonych misji, wartości i celów, posiadający wewnętrzną strukturę łączącą elementy w funkcjonalną całość.

• Organizacja w sensie czynnościowym jest to świadome i celowe porządkowanie zbioru działań, działających podmiotów, zasobów i instrumentów działania.

• Organizacja w sensie rzeczowym jest to zbiór elementów uporządkowanych według jakiejś zasady i powiązanych w jedną całość.

Misja organizacji jest to zestaw względnie trwałych dążeń, celów, na które zorientowane są lub powinny być działania podejmowane przez jej uczestników. Misja organizacji oznacza samookreślenie się organizacji przez odpowiedź na pytania:

• po co istnieje organizacja?

• do czego ma dążyć?

• co ma osiągnąć?

• czyje i jakie potrzeby powinna zaspokajać?

• jakie jest jej społeczne posłannictwo?

Cele organizacji są to przyszłe zdarzenia, zjawiska lub procesy najbardziej pożądane i preferowane przez organizację. Mogą być cele ogólne lub szczegółowe, określane za pomocą parametrów liczbowych (cele ilościowe) lub wielkości niemierzalnych (cele jakościowe). Cele z punktu widzenia horyzontu czasowego można podzielić na następujące rodzaje:

• cele strategiczne (cele długookresowe) określają podstawowe kierunki działalności i wywierają długofalowy wpływ na tą działalność.

• cele taktyczne (cele średniookresowe) obejmują działania odnoszące się do znacznie krótszego horyzontu czasowego niż cele strategiczne,

• cele operacyjne (cele krótkookresowe) określają wszelkie działania szczegółowe i krótkoterminowe.

Zasoby organizacji oznaczają potencjalną zdolność do działania uwarunkowaną m.in. czynnikami materialnymi, technicznymi i psychospołecznymi, np. można je podzielić na:

• zasoby kapitałowe są wizytówką wiarygodności firmy, obejmują środki finansowe i ich charakterystykę, podstawą procesów decyzyjnych są rachunki ekonomiczne, zysk, przepływ pieniądza, analiza rentowności, bilans;

• zasoby rzeczowe wyznaczają stopień nowoczesności przedsiębiorstwa, obejmują środki trwałe i ich charakterystykę, procesy decyzyjne dotyczą ich optymalnego wykorzystania w cyklu pracy lub produkcji, np. organizacja pracy, normowanie pracy, czas pracy;

• zasoby ludzkie obejmują ludzi i ich charakterystykę, obrazem przedsiębiorstwa jest stopień zadowolenia pracowników wyrażający się niską fluktuacją i wysoką wydajnością;

• zasoby informacyjne obejmują informacje i ich charakterystykę, sprawnie funkcjonujący system informatyczny odgrywa kluczową rolę w gromadzeniu oraz przetwarzaniu danych i informacji dla podejmowania decyzji w zarządzaniu.

Strategia lub plan strategiczny określa koncepcję działania organizacji, za pomocą której można realizować zaplanowane cele długookresowe, przykładem metody analizy strategicznej jest analiza SWOT. Na ogół przedstawia się co najmniej kilka alternatywnych wariantów działania i wybiera spośród nich jeden najwłaściwszy do realizacji.

Polityka oznacza ogólną koncepcję zachowania się organizacji w różnych sytuacjach i jest istotnym elementem wspomagającym realizowaną strategię. Polityka określana jest po wyznaczeniu długofalowych celów organizacji, np. w zakresie jakości, środowiska czy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Kultura oznacza sposób, w jaki ludzie w zorganizowanej grupie, społeczeństwie lub narodzie współdziałają w swym fizycznym i społecznym środowisku. Na porządek kulturalny składają się m.in. takie elementy jak systemy wartości, wierzenia, ideologie oraz specyficzne style i sposoby ekspansji grupowego myślenia.

Kultura organizacji lub kultura organizacyjna określa utrwalony organizacyjną tradycją, przekazywany z pokolenia na pokolenie, niepisany kodeks wartości, wzorców organizacyjnych, symboli, postaw i orientacji uczestników organizacji.

Kontrola oznacza sprawdzanie zgodności realizowanych działań i ich wyników z przyjętymi założeniami. Kontrola polega na stwierdzeniu zgodności lub odchyleń między tym „jak jest” i tym „jak być powinno”, czyli ma na celu porównanie założonego celu z efektem pracy i wyciągnięciu wniosków na przyszłość.

Inspekcja to stałe bieżące ewidencjonowanie i badanie wyników działalności oraz likwidowanie występujących braków i uchybień w następstwie bezzwłocznie wydanych zarządzeń i poleceń.

Wizytacja to badanie przebiegu i wyników wykonywanej działalności połączone ze zbieraniem informacji w celu poznania potrzeb kontrolowanej jednostki.

Rewizja to sprawdzanie i badanie dokumentów, połączone z czynnościami osobistego, bezpośredniego badania stanów i zjawisk faktycznych.

Lustracja to ogólne badanie kontrolne zmierzające do oceny całokształtu działalności kontrolowanej jednostki, głównie zadań statutowych.

Monitorowanie lub monitoring oznacza mierzenie, obserwowanie lub badanie stanu środowiska, wyposażenia i ludzi oraz ich postępowania. Monitorowanie powinno być prowadzone w sposób ciągły, co powinno umożliwić wczesne wykrywanie niezgodności z wymaganiami oraz podejmowanie działań korygujących.

Audit lub audyt oznacza ocenę i kontrolę działalności organizacji dokonywaną przez jej członków lub przedstawicieli albo osoby zewnętrzne, np. niezależnych ekspertów. Zadaniem auditu jest zapobieganie wszelkim nieprawidłowościom i odchyleniom, a nie wyłącznie ich wykrywanie i szukanie osób odpowiedzialnych.

Przegląd oznacza okresową kontrolę dokonywaną w celu sprawdzenia wypełniania obligatoryjnych wymagań przepisów prawa oraz wymagań narzuconych dodatkowo przez organizację, np. standardy dotyczące systemów zarządzania w zakresie zapewnienia jakości, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa i higieny pracy.

Uzasadnienie potrzeby wdrażania systemów zarządzania BHP

Potrzeba gruntownych przeobrażeń w obszarze problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy wynikła przede wszystkim z intensywnie rozwijającego się po II wojnie światowej przemysłu kosmicznego, jądrowego, lotniczego czy wojskowego, w których możliwość awarii jest często związana z dużymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa i zdrowia ludzi, a także ze zniszczeniem obiektów technicznych i środowiska naturalnego. Intensywny rozwój tych dziedzin spowodował powstanie wielu nowych metod i technik służących do analizy, oceny i kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Geneza systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wywodzi się z ewolucji dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy oraz rozwoju nauk organizacji i zarządzania. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, którego zastosowanie uważane jest dzisiaj za główny warunek zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska rozwijał się ewolucyjnie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.

Początkowo za główne przyczyny powstawania zagrożeń wypadkowych i chorobowych w środowisku pracy uznawano przede wszystkim warunki fizyczne miejsca pracy, zdeterminowane głównie przez zastosowane wyposażenie i sprzęt. Wykorzystane w praktyce wyniki badań i obserwacji doprowadziły do istotnej poprawy jakości sprzętu oraz rozwoju technicznych systemów bezpieczeństwa.

Następnym etapem było zwrócenie uwagi na czynnik ludzki i jego wpływ na stan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy. Opracowania ergonomiczne oraz bezpieczne rozwiązania problemów pogranicza człowiek - obiekt techniczny pozwoliły istotnie zredukować wielkość ekspozycji wielu czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych występujących w środowisku pracy.

Kolejnym etapem ewolucji było włączanie elementów zarządzania zarówno do zadań produkcyjnych, jak i zadań z zakresu ochrony życia i zdrowia pracowników. Zauważono wówczas, że w zakładach, które zaczęły stosować elementy zarządzania takie jak szkolenia BHP, procedury bezpiecznej pracy, raporty o stanie BHP czy analizę ryzyka uzyskano nie tylko wysoką wydajność pracy i jakość produktów, ale także wyraźną poprawę wskaźników wypadkowości i zachorowalności zawodowej.

Ostatnim jak na razie etapem ewolucji, jaki przeszła teoria i praktyka BHP jest zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, które ujęło kompleksowo działalność całego przedsiębiorstwa w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Zastosowanie metod i technik zarządzania do zadań z zakresu BHP doprowadziło do powstania różnych koncepcji systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Za jednego z głównych autorytetów w dziedzinie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy uważa się Dawida Petersona, a jego podstawową myśl można znaleźć w następującym stwierdzeniu: „...Niebezpieczne czynności, niebezpieczne warunki oraz wypadki to zjawiska, zdarzenia, które są przejawem zakłóceń w systemie zarządzania. Pragnąc je wyeliminować, należy prześledzić przyczyny mogące doprowadzić do tych sytuacji. W analizie przyczyn sprawczych muszą wziąć udział także sami pracownicy, wykonawcy czynności produkcyjnych. Analiza taktyczna realizacji zadań musi obejmować niebezpieczne czynności, niebezpieczne warunki oraz analizę strat...”

Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy (w skrócie zarządzanie bezpieczeństwem BHP lub zarządzanie bezpieczeństwem pracy) jest dziedziną obejmującą techniki włączania zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy do organizacji przedsiębiorstwa i kierowania załogą. Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy wykorzystuje m.in. różnego rodzaju metody i techniki do rozwiązywania problemów organizacyjnych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zarządzanie bezpieczeństwem pracy jest dziedziną wiedzy wykorzystywaną w praktyce przemysłowej już od wielu lat, na przykład w Stanach Zjednoczonych czy niektórych krajach Unii Europejskiej takich jak Wielka Brytania, Hiszpania, czy Holandia. W Polsce to nowatorskie podejście do problematyki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia rozwija się dopiero od kilku lat, praktycznie przyjmuje się za początek działań w tym zakresie lata 1995-1996.

Dokonujące się przeobrażenia społeczne i ekonomiczne w naszym kraju, a także częściowe przejmowanie pewnych wzorców rozwiązań państw rozwiniętych gospodarczo, spowodowały gwałtowny wzrost zainteresowania problematyką systemowego zarządzania w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy.

Problematyka systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w polskich przedsiębiorstwach wynika przede wszystkim z dwóch zasadniczych przyczyn, tj. nowe wymagania, jakie stawiają przed nimi zasady gospodarki wolnorynkowej oraz procedury integracji Polski ze strukturami Unii Europejskiej w zakresie ochrony pracy.

Wymagania prawne wynikają wprost z dostosowywania się polskiego ustawodawstwa do wymagań prawnych Unii Europejskiej i obejmują coraz to nowsze akty prawne dotyczące ochrony człowieka w środowisku pracy, np. znowelizowany dział dziesiąty Kodeksu pracy oraz ustawy i rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. służby bezpieczeństwa i higieny pracy, służby medycyny pracy, oceny ryzyka zawodowego i informowania pracowników o ryzyku zawodowym.

Wymagania ekonomiczne wynikają dostosowywania się polskiej gospodarki do realiów gospodarki rynkowej, w której istotną rolę będzie spełniać coraz częściej ekonomiczna analiza stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. zróżnicowana składka na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, analiza dotycząca kosztów i strat wskutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Dlatego skuteczność działań podejmowanych przez pracodawcę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników będzie miała aspekt finansowy wpływający na rentowność przedsiębiorstwa, aspekt moralny ze względu na wartość życia i zdrowia pracowników oraz aspekt marketingowy warunkujący pozycję firmy na rynku.

Wiele organizacji (np. dużych i średnich przedsiębiorstw, instytucji ubezpieczeniowych, organów nadzoru i kontroli, instytucji państwowych) zainteresowanych jest podejmowaniem systematycznych działań na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Z bogatszych doświadczeń zagranicznych i skromniejszych krajowych wynika wniosek, że skuteczność działań podejmowanych w zakresie poprawy stanu BHP wymaga, aby były one prowadzone w ramach systemu zarządzania wdrożonego w tych organizacjach.

Dlatego zarządzanie może być aktualnie najskuteczniejszym sposobem zapewnienia odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, pożądanego zarówno ze względu na konieczność przestrzegania wymagań obowiązującego prawa, oczekiwania społeczne, jak i możliwość uzyskania pozytywnych efektów ekonomicznych dla organizacji oraz w skali całego państwa.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (w skrócie system zarządzania BHP lub system zarządzania bezpieczeństwem pracy) to część ogólnego systemu zarządzania organizacją, który obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy.

System zarządzania BHP to podsystem systemu zarządzania w organizacji, który realizuje funkcje kryterialne w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, umożliwia skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ujmuje w sposób kompleksowy działalność całej organizacji w zakresie zapewnienia optymalnego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

System zarządzania BHP jest obecnie najskuteczniejszym sposobem wzrostu poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w przedsiębiorstwie, a sprawny i skuteczny system jest to najtańsza inwestycja w bezpieczeństwo i zdrowie pracowników. System ten jest coraz częściej wdrażany w przedsiębiorstwach jako zintegrowany system zarządzania, łącznie z systemem zarządzania jakością i systemem zarządzania środowiskowego.

Skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy polega głównie na umiejętności przewidywania i zapobiegania pojawianiu się problemów, a nie działaniu dopiero wtedy, gdy one wystąpiły i spowodowały niekorzystne skutki.

Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP

Różnorodność działań podejmowanych w polskich przedsiębiorstwach w zakresie zapewnienia odpowiedniego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy powoduje, że pod pojęciem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy rozumie się często ogół działań dotyczących problematyki poprawy stanu BHP. Z tej przyczyny wynikła pilna potrzeba opracowania ujednoliconych wymagań dla potrzeb wdrażania i oceny systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W naszym kraju zostały wydane przez Polski Komitet Normalizacyjny polskie normy serii PN-N-18000, które bezpośrednio dotyczą problematyki systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, są to aktualnie cztery normy:

• PN-N-18001:2004. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.

• PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

• PN-N-18004:2001. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne.

• PN-N-18011:2006. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne auditowania.

Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według krajowych norm serii PN-N-18000 i zagranicznych BS 8800, OHSAS, ILO-OSH są bardzo zbliżone, obejmują one m.in.:

• Model systemu oraz przegląd wstępny.

• Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka BHP, w tym:

• Zaangażowanie najwyższego kierownictwa,

• Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy,

• Współudział pracowników.

• Planowanie, w tym:

• Wymagania prawne i inne,

• Cele ogólne i szczegółowe,

• Planowanie działań.

• Wdrażanie i funkcjonowanie, w tym:

• Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia,

• Zapewnienie zasobów,

• Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja,

• Komunikowanie się,

• Dokumentacja systemu,

• Zarządzanie ryzykiem zawodowym,

• Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami,

• Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie.

• Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze, w tym:

• Monitorowanie,

• Badanie wypadów przy pracy i chorób zawodowych,

• Auditowanie,

• Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze.

• Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo oraz ciągłe doskonalenie.

Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP można sformułować również w taki sposób, aby wyróżnić charakterystyczne obszary problemowe, które są niezbędne dla skutecznego wdrożenia i funkcjonowania systemu w organizacji, np.:

• dostosowanie struktury organizacyjnej do struktury funkcjonalnej systemu,

• opracowanie raportu o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy,

• opracowanie dokumentacji systemu, w tym procedury i zapisy,

• opracowanie programu szkolenia najwyższego kierownictwa i załogi,

• opracowanie procedur oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku,

• opracowanie procedur kontroli systemu, w tym monitorowanie i auditowanie,

• współpraca z pracownikami i ich przedstawicielami oraz organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy,

• współpraca z firmami i jednostkami szkoleniowymi i konsultingowymi oraz instytucjami naukowowo-badawczymi i badawczo-rozwojowymi.

Podstawowe zasady planowania działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być usystematyzowane według następującej kolejności:

• unikanie ryzyka, ocena ryzyka, którego nie można uniknąć, zapobiegania ryzyku u źródła;

• dostosowanie warunków pracy do psychofizycznych właściwości pracownika, m.in. w zakresie projektowania stanowisk pracy i wyboru wyposażenia roboczego;

• stosowanie nowych rozwiązań technicznych;

• zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, np. w zakresie technologii, maszyn, urządzeń, surowców, materiałów;

• prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej m.in. technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;

• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

• właściwe instruowanie pracowników.

Przykładowe normy krajowe i międzynarodowe

Przykładowe normy krajowe i międzynarodowe oraz inne standardy w zakresie systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy to m.in.:

• Standard międzynarodowy ISRS firmy DNV - International Safety Rating System. Pierwsze wydanie z 1978r., a w języku polskim z 2000r.

• Dyrektywa Ramowa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej - 89/391/EEC on the introduction to encourage improvements in the safety and health of workers at work. Przetłumaczona na język polski i wydana przez CIOP w 1992r.

• Poradnik Brytyjskiej Administracji Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (HSE) - Successful health and safety management. Pierwsze wydanie z 1991r., a w języku polskim z 1997r.

• Norma brytyjska - BS 8800:1996. Guide to occupational health and safety management systems.

• Norma hiszpańska - UNE 81900:1996. Prevention of occupational risk. General rules for implementation of an occupational health and safety management systems.

• Norma holenderska - NPR 5001:1997. Guide to occupational health and safety management systems. Technical report.

• Norma australijska i nowozelandzka - AS/NZS 4804:1997. Occupational health and safety management systems. General guidelines on principles, systems and supporting techniques.

• Norma zakładowa Huty Częstochowa S.A. - ZN-Z-001:1996. System zarządzania bezpieczeństwem pracy. Wytyczne dla systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy z komentarzem.

• Norma zakładowa Huty Katowice S.A. - ZN-HK-1301:1998. System zarządzania bezpieczeństwem pracy.

• Norma polska - PN-N-18001:1999. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.

• Norma firmy DNV - OHSMS:1997. Standard for certification of occupational health and safety management systems.

• Norma firmy BVQI - SafetyCert:1997. Standard of occupational health and safety management.

• Norma międzynarodowa - OHSAS 18001:1999. Occupational health and safety management systems. Specifications.

• Norma międzynarodowa - OHSAS 18002:2000. Occupational health and safety management systems. Guidelines for the implementation of OHSAS 18001.

• Norma międzynarodowa - ILO-OSH:2001. Guidelines on occupational safety and heath management systems.

Za pierwszy standard w zakresie systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy uważa się ISRS - Międzynarodowy System Oceny Bezpieczeństwa, opracowany w 1978r. przez zespół ekspertów pod kierunkiem Franka Birda w USA.

W USA od 1982r. funkcjonują tzw. „dobrowolne programy profilaktyczne” VPP (Voluntary Protection Programs), nadzorowane przez amerykańską Administrację Bezpieczeństwa i Higieny Pracy OSHA (Occupational Safety and Health Administration).

Ponadto ważną rolę w tym zakresie spełniają m.in. Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy NIOSH (The National Institute for Occupational Safety and Health), Amerykańskie Stowarzyszenie Higienistów Przemysłowych AIHA (American Industrial Hygiene Association), Amerykańska Akademia Higieny Przemysłowej AAIH (American Academy of Industrial Hygiene), Narodowa Akademia Bezpieczeństwa i Zdrowia w Górnictwie MSHA (National Mine Safety and Health Academy).

W Unii Europejskiej za podstawowe wytyczne w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy uważa się dyrektywę 89/391/EWG, która określa elementy systemów zarządzania BHP zgodnie z wytycznymi norm serii ISO 9000 i ISO 14000. Dyrektywa ta została wdrożona do polskiego prawa m.in. nowelizacją Kodeksu pracy z 1996r. i rozporządzeniem z 1997r. w sprawie ogólnych przepisów BHP.

Za pierwszą normę w zakresie systemów zarządzania BHP uważa się normę krajową BS 8800, która została opracowana w 1996r. przez Brytyjski Instytut Normalizacyjny BSI (British Standards Institution). Za przykładem Wielkiej Brytanii inne państwa opracowały własne normy, m.in. Hiszpania - UNE 81900, Holandia - NPR 5001, Australia i Nowa Zelandia - AS/NZS 4804, Polska - PN-N-18001, PN-N-18002, PN-N-18004.

Pierwsza polska norma PN-N-18001 została wydana w 1999r. i opracowana przez Polski Komitet Normalizacyjny pod kierunkiem Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, głównie na podstawie normy brytyjskiej BS 8800, norm PN-EN ISO 9001:1996 i PN-EN ISO 14001:1998 oraz normy zakładowej Huty Częstochowa S.A. ZN-Z-001:1996.

Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO (International Organization for Standarization) opracowała wytyczne dotyczące systemów zarządzania jakością ISO 9000:1994 i systemów zarządzania środowiskowego ISO 14000:1996, ale nie zdołała pomyślnie zakończyć prac nad wydaniem normy ISO w zakresie systemów zarządzania BHP.

Wiodące firmy konsultingowe i jednostki certyfikujące opracowały międzynarodowe normy serii OHSAS - 18001:1999 i 18002:2000, które zostały przetłumaczone na język polski i wydane przez firmę DNV Poland. Normy OHSAS zostały opracowane na podstawie normy BS 8800 oraz standardu firmy DNV OHSMS:1997 i firmy BVQI SafetyCert:1997.

Międzynarodowa Organizacja Pracy ILO (International Labour Organization) opracowała w 2001r. normę ILO-OSH, która została przetłumaczona na język polski i wydana przez CIOP. Zaktualizowana polska norma PN-N-18001:2004 uwzględniła w swych wymaganiach wytyczne według normy ILO-OSH:2001.

Przykładowe programy pilotażowe w Polsce

Przykładowe programy pilotażowe zrealizowane w Polsce w zakresie wdrażania i oceny systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy to m.in.:

• Program MERIT-APBK „Aktywna ocena bezpieczeństwa kopalń” (Management Evaluation Regarding Itemized Tendentious) - finansowany przez USAID w ramach programu PIER, opracowany przez Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (NIOSH) i promowany przez Akademię Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy w Górnictwie (MSHA), realizowany w latach 1995-1998 w branży górniczej przez Polsko-Amerykańskie Biuro Bezpieczeństwa Pracy w Górnictwie, przy współudziale m.in. NSZZ „Solidarność”, Politechniki Śląskiej, Wyższego Urzędu Górniczego, kierownikiem programu ze strony polskiej był prof. S. Krzemień; wynikiem programu były m.in. działania promocyjne, programy demonstracyjne, szkolenia specjalistów, organizacja studiów podyplomowych, organizacja dwóch międzynarodowych konferencji;

• Program TEMPUS „Edukacja i szkolenie na rzecz zapobiegania stratom” (Education and Training for Loss Prevention in Poland) - finansowy ze środków Unii Europejskiej, realizowany w latach 1996-1999 w branży chemicznej w 8 brytyjskich i polskich przedsiębiorstwach, przy współudziale m.in. University of Portsmouth z Wielkiej Brytanii, TNO Institute of Environmental Sciences, Energy Research and Process Innovation z Holandii, Politechniki Łódzkiej, Politechniki Białostockiej oraz Państwowej Inspekcji Pracy i Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, kierownikiem projektu ze strony polskiej był dr inż. A.S. Markowski; wynikiem programu były m.in. szkolenia specjalistów nt. „Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie”, dwa poradniki na temat zapobiegania stratom w przemyśle;

• Program Leonardo da Vinci „Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w aspekcie integracji polskiego i europejskiego hutnictwa” - finansowy ze środków Unii Europejskiej, realizowany w latach 1999-2001 w branży hutniczej w Hucie Częstochowa S.A. oraz w przedsiębiorstwach hutniczych Corus z Holandii i Usimor z Francji, przy współudziale m.in. Politechniki Częstochowskiej, Rady Głównej Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa oraz Państwowej Inspekcji Pracy i Państwowej Inspekcji Sanitarnej, kierownikiem projektu ze strony polskiej był prof. L. Kiełtyka; wynikiem programu były m.in. szkolenia specjalistów, wdrożenie systemu zarządzania BHP na Wydziale Stalowni Huty Częstochowa S.A., poradnik na temat systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w branży hutniczej;

• Program EVISA „Ocena i doskonalenie bezpieczeństwa” (Evaluation and Improvement of Safety) - pierwszy projekt EVISA zrealizowany w 1997r. przez firmę konsultingową DNV Poland przy współudziale Państwowej Inspekcji Pracy, kolejne edycje (np. EVISA II, III, IV) realizowane były w kolejnych latach przez DNV Poland, a kierownikiem programu był dr J.T. Karczewski; wynikiem programu były m.in. szkolenia specjalistów, strona informacyjna projektu EVISA http://www.evisa.pl, podręcznik na temat systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy;

• Program PHARE „Zarządzanie bezpieczeństwem pracy” - pilotażowy konkurs finansowy ze środków Unii Europejskiej, realizowany w latach 1999-2000 w 25 przedsiębiorstwach branży budowlanej i obróbki drewna przez brytyjską firmę doradczą IMC Consulting Limited, przy współudziale Państwowej Inspekcji Pracy; wynikiem programu były m.in. szkolenia specjalistów, publikacje opracowane przez Główny Inspektorat Pracy, w tym dwa poradniki na temat systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w branży budowlanej i obróbki drewna;

• Program SMIP „Wdrażanie zarządzania bezpieczeństwem” (Safety Management Implementation Programme) - oparty na doświadczeniach amerykańskich z zakresu dobrowolnych programów profilaktycznych VPP (Voluntary Protection Programs), realizowany w latach 1999-2002 (SMIP I, II, III, IV) w przedsiębiorstwach różnych branż przez Państwową Inspekcję Pracy i Centralny Instytut Ochrony Pracy; wynikiem programu były m.in. szkolenia specjalistów, publikacje opracowane przez CIOP, w tym poradniki na temat systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W zakresie ochrony pracy w Polsce szczególne miejsce zajmuje od wielu lat hutnictwo i górnictwo, dla potrzeb których zrealizowano w wiodących ośrodkach akademickich i naukowych, m.in. Akademii Górniczo-Hutniczej, Politechnice Częstochowskiej, Politechniki Śląskiej, Głównym Instytucie Górnictwa, wiele oryginalnych prac naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych w zakresie problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy.

W hutnictwie opracowano m.in. oryginalne normy zakładowe w zakresie systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przed ukazaniem się polskiej normy PN-N-18001:1999 - ZN-N-001:1996 w Hucie Częstochowa S.A. i ZN-HK-13001:1998 w Hucie Katowice S.A., zrealizowano międzynarodowy program Leonardo da Vinci pt. „Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w aspekcie integracji polskiego i europejskiego hutnictwa” oraz opracowano podręcznik pt. „System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy”.

Ważną rolę w promocji systemów zarządzania BHP w hutnictwie pełniła Okręgowa Inspekcja Pracy w Katowicach i Krajowa Sekcja Hutnictwa oraz wydawane pod jej patronatem (przez Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce) czasopismo pt. „Ochrona Zdrowia Hutnika” (aktualnie pn. „Praca Zdrowie Bezpieczeństwo”), której redaktorem naczelnym jest nadispektor mgr inż. Adam Beluch (były kierownik Sekcji Hutnictwa i Sekcji Prewencji w OIP w Katowicach).

W górnictwie zrealizowano m.in. polsko-amerykański program MERIT-APBK pt. „Aktywna ocena bezpieczeństwa kopalń”, w Głównym Instytucie Górnictwa opracowano podręcznik pt. „System zarządzania bezpieczeństwem pracy w zakładach górniczych” i zorganizowano studia podyplomowe pt. „Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w górnictwie”, na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej zorganizowano pierwsze w Polsce studia magisterskie i inżynierskie na specjalności kształcenia pt. „Technika i organizacja bezpieczeństwa i higieny pracy”. Wynikiem tych działań były także oryginalne prace doktorskie, magisterskie i inżynierskie oraz monografie i prace zbiorowe.

Przykładowe prace doktorskie związane z systemami zarządzania BHP to m.in.:

• Bogacki S.: Odtwarzanie przyczyn wypadków w wyrobiskach podziemnych kopalń z uwzględnieniem wizualizacji stanu technicznego oraz zachowań pracowników w miejscu zaistniałych zdarzeń. Politechnika Śląska, Gliwice 2006.

• Duda A.: Modelowe ujęcie współodpowiedzialności i współudziału pracowników w kreowaniu warunków bezpiecznej pracy w górnictwie. Politechnika Śląska, Gliwice 2004.

• Gembalska-Kwiecień A.: Wpływ czynnika ludzkiego na wypadki przy pracy w hutnictwie. Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2002.

• Juras J.: Ocena skuteczności systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wdrażanych w kopalniach węgla kamiennego. Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2003.

• Korban Z.: Analiza strukturalnego zróżnicowania jakości zarządzania bezpieczeństwem pracy na przykładzie kopalni węgla kamiennego. Politechnika Śląska, Gliwice 2001.

• Krause M.: Określenie zróżnicowania ryzyka zagrożenia bezpieczeństwa pracowników dołowych w kopalni węgla kamiennego. Politechnika Śląska, Gliwice 2002.

• Martyka J.: Psychologiczne czynniki zarządzania w kreowaniu kultury bezpieczeństwa załóg górniczych. Uniwersytet Śląski, Katowice 2001.

• Mocek P.: Ocena ryzyka powstawania chorób zawodowych u pracowników zatrudnionych w wyrobiskach podziemnych kopalni węgla. Politechnika Śląska, Gliwice 2002.

• Rozmus P.: System zarządzania bezpieczeństwem załóg górniczych celem zmniejszenia zagrożenia pyłami szkodliwymi dla zdrowia. Główny Instytut Górnictwa, Katowice 1997.

• Wochnik D.: Poczucie braku bezpieczeństwa jako problem społeczny na podstawie badań przeprowadzonych w przemyśle drzewnym. Uniwersytet Śląski, Katowice 2002.

Wymagania dotyczące zainicjowania wdrażania systemu zarządzania BHP

Zainicjowanie wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji dotyczy trzech pierwszych elementów systemu, które obejmują:

• Punkt 4.1. pt. „Wprowadzenie do systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy” normy PN-N-18004:2001 obejmujący: Model systemu, Przegląd wstępny;

• Punkt 4.2. pt. „Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i higieny pracy” normy PN-N-18001:2004 obejmujący: Zaangażowanie najwyższego kierownictwa, Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy, Współudział pracowników;

• Punkt 4.3. pt. „Planowanie” normy PN-N-18001:2004 obejmujący: Wymagania ogólne, Wymagania prawne i inne, Cele ogólne i szczegółowe, Planowanie działań.

Model systemu zarządzania BHP

Model systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przyjęty w normach serii PN-N-18000 przedstawiono na rys. 1. Pewną niekonsekwencję stanowi brak przeglądu wstępnego, w normie PN-N-18001:2004 poświęcono temu zagadnieniu niewiele miejsca, nadrabiają tę niedoskonałość praktyczne zalecenia w normie PN-N-18004:2001.

Rys.1. Model systemu zarządzania BHP przyjęty w normach serii PN-N-18000.

Przegląd wstępny systemu zarządzania BHP

Przegląd wstępny systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, zwany także auditem wstępnym lub zerowym, to wstępna ocena stanu wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, która jest dokonywana tylko raz w organizacji, następne przeglądy nazywa się przeglądami zarządzania lub przeglądami wykonywanymi przez najwyższe kierownictwo.

Przegląd wstępny należy przygotować i przeprowadzić w celu ustalenia aktualnego poziomu dotychczasowych działań podejmowanych w organizacji w zakresie systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w formie samooceny lub oceny zewnętrznej dokonanej przez firmy lub jednostki konsultingowe.

Zaleca się, aby celem przeglądu wstępnego było rozważenie wszystkich zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji jako podstawy do ustanowienia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Przegląd wstępny może być dokonywany w odniesieniu do wszystkich organizacji, które rozpoczynają wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, niezależnie od tego, czy spełniają one podstawowe wymagania w tym zakresie, czy nie podjęły jeszcze żadnych formalnych działań.

Przegląd wstępny jest to specyficzna kontrola stanu bezpieczeństwa i higieny pracy przeprowadzana dla sprawdzenia spełniania wymagań dotyczących standardów w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (najczęściej według normy PN-N-18001), który może być dokonywany przez specjalistyczną komórkę ds. systemu zarządzania BHP (np. dział lub zespół), a w przypadku jej braku przez pełnomocnika lub koordynatora ds. systemu zarządzania BHP, kierownika działu lub służby bezpieczeństwa i higieny pracy albo auditora zewnętrznego (konsultanta z zewnątrz).

Zaleca się, aby udokumentować proces i wyniki przeglądu wstępnego, a następnie na ich podstawie określić możliwości zaprojektowania i wdrożenia w organizacji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, zgodnie z ustalonymi wymaganiami.

Podczas przeglądu wstępnego można wykorzystać m.in. następujące źródła informacji:

• zapisy dotyczące wypadków przy pracy lub awarii zarejestrowanych w organizacji,

• zapisy dotyczące zarejestrowanych stwierdzeń lub podejrzeń o choroby zawodowe,

• wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych środowiska pracy,

• wyniki identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy,

• wyniki auditów lub przeglądów innych systemów zarządzania przeprowadzonych w organizacji, podczas których wystąpiły zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy.

Podstawowe etapy przeglądu wstępnego to:

• identyfikacja podmiotu i zakresu oceny,

• określenie listy obszarów problemowych,

• opracowanie kwestionariuszy ocenowych,

• wytypowanie składu zespołu oceniającego,

• wypełnienie kwestionariuszy ocenowych,

• opracowanie i ogłoszenie raportu końcowego.

Przegląd wstępny obejmuje dwa podstawowe obszary badań:

• raport na temat analizy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, który zawiera ocenę stosowanych zasad i procedur zarządzania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, głównie według polskich norm serii PN-N-18000;

• raport na temat analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, który zawiera ocenę przestrzegania podstawowych wymagań prawnych, głównie według Kodeksu pracy, rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów BHP i innych aktów wykonawczych.

Podstawowym etapem ww. elementów przeglądu wstępnego jest opracowanie wykazu obszarów problemowych podlegających ocenie, dlatego może ona obejmować wszystkie działania organizacji, wyznaczone jej części, określone procesy lub operacje.

W przypadku analizy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy podstawowe obszary problemowe podlegające ocenie to głównie:

• polityka bezpieczeństwa i higieny pracy;

• zaangażowanie najwyższego kierownictwa, w tym jego rola w tworzeniu pozytywnej kultury bezpieczeństwa oraz inicjowaniu i dokonywaniu przeglądów i auditów;

• współudział i zaangażowanie pracowników (partycypacja pracownicza), w tym ich udział w ocenie ryzyka zawodowego i auditach wewnętrznych;

• planowanie, w tym planowanie działań opartych na ustalaniu i aktualizowaniu celów ogólnych i szczegółowych wynikających z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy;

• wdrażanie i funkcjonowanie, w tym m.in. struktura systemu, odpowiedzialność i uprawnienia, zapewnienie zasobów, szkolenie i świadomość, kompetencje i motywacja, komunikowanie się, dokumentacja systemu, sterowanie operacyjne;

• sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze, w tym monitorowanie, auditowanie, badanie wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

W przypadku analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy podstawowe obszary problemowe podlegające ocenie to głównie:

• według zakresu podmiotowego to m.in.: służba bezpieczeństwa i higieny pracy, szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy, profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników, ochrona pracy kobiet, ochrona pracy młodocianych, kontrola nad pracownikami innych firm i osób wykonujących prace;

• według zakresu przedmiotowego to m.in.: ocena ryzyka zawodowego, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, obiekty budowlane i teren zakładu pracy, pomieszczenia pracy, pomieszczenia i urządzenia sanitarne-higieniczne, maszyny i inne urządzenia techniczne, środki ochrony indywidualnej, znaki i sygnały bezpieczeństwa, transport wewnątrzzakładowy, magazynowanie i składowanie, urządzenia i instalacje energetyczne.

Szczegółowej ocenie powinny podlegać dwa istotne obszary obejmujące pomieszczenia pracy, w tym przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja, oraz procesy pracy, w tym przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne.

Istotnym elementem raportu o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy powinna być szczegółowa analiza przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, obejmująca m.in. kryteria analizy bezwzględnej, rodzajowej i wskaźnikowej.

Zaangażowanie najwyższego kierownictwa

Organizacja to grupa ludzi i infrastruktura, wraz z przypisaniem odpowiedzialności, uprawnień i powiązań.

Najwyższe kierownictwo to osoba lub grupa osób, które na najwyższym szczeblu kierują organizacją i ją nadzorują, stanowi ono wewnątrz organizacji przepisy i wymagania oraz kształtuje i wyznacza cele ogólne i szczegółowe tej organizacji.

Najwyższe kierownictwo powinno wykazywać silne i widoczne przywództwo w organizacji oraz zaangażowanie w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, działanie te powinny obejmować co najmniej:

• zabezpieczanie i udostępnianie niezbędnych środków do zaprojektowania, wdrożenia i funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,

• ustalanie i aktualizowanie polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji,

• przygotowanie i przeprowadzanie przez kierownictwo okresowych przeglądów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Zaangażowanie najwyższego kierownictwa powinno polegać przede wszystkim na:

• podjęciu decyzji o wdrożeniu systemu zarządzania BHP,

• uznaniu systemu zarządzania BHP jako integralnej części systemu zarządzania,

• zainicjowaniu przeglądu wstępnego i udział w analizie jego wyników,

• zainicjowaniu planu wdrażania systemu zarządzania BHP i nadzór jego realizacji,

• uznaniu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy za jeden z głównych obszarów odpowiedzialności kierownictwa, od szczebla najwyższego do dozoru bezpośredniego,

• upowszechnianiu polityki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wynikających z niej celów ogólnych i szczegółowych,

• deklarowaniu i wykazywaniu konsekwentnego dążenia do eliminowania wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych,

• wprowadzeniu zasady regularnego przekazywania raportów o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy najwyższemu kierownictwu,

• wprowadzeniu zasady powiadamiania członków najwyższego kierownictwa o wypadkach powodujących absencję w pracy,

• angażowaniu się w nagradzanie osiągnięć związanych z dążeniem do wyeliminowania wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Częste błędy wynikające z braku zaangażowania najwyższego kierownictwa:

• najwyższe kierownictwo nie omawia systematycznie bieżących problemów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy podczas zebrań z pracownikami;

• najwyższe kierownictwo nie dokonuje regularnych inspekcji stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeglądów i auditów systemu zarządzania BHP;

• polityka bezpieczeństwa i higieny pracy nie jest systematycznie omawiana na spotkaniach najwyższego kierownictwa;

• najwyższe kierownictwo nie zachęca i nie motywuje pracowników do zaangażowania się w działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy (polityka BHP) to deklaracja organizacji dotycząca jej intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalania celów organizacji dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy określa zadania organizacji, która deklaruje w sposób formalny swoje zamierzenia i intencje w zakresie poprawy stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

Politykę należy udokumentować i sformułować w sposób zwięzły i zrozumiały, a jej założenia należy przekazać do wiadomości wszystkim pracownikom przedsiębiorstwa oraz zakomunikować społeczności lokalnej przez media publiczne (np. prasa, radio, telewizja).

Polityka powinna być tak sformułowana, aby wynikały z niej cele ogólne i szczegółowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, powinna ona w sposób jednoznaczny ustalać:

• zamierzenia najwyższego kierownictwa w zakresie BHP,

• zobowiązania do finansowania działań w zakresie BHP,

• odpowiedzialność wszystkich pracowników w zakresie BHP.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy jest deklaracją najwyższego kierownictwa i aktem zapoczątkowującym wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie. Polityka jest formalnym aktem przedstawiającym najważniejsze założenia, cele i kierunki działań uznawane przez przedsiębiorstwo za niezbędne do zagwarantowania pracownikom poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.

Ustalona przez najwyższe kierownictwo polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna być dokumentowana i wdrażana w organizacji oraz uzgadniana z pracownikami i ich przedstawicielami, powinna ona wyrażać zobowiązanie organizacji do:

• zapobiegania wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym oraz zdarzeniom potencjalnie wypadkowym;

• dążenia do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy;

• spełniania wymagań przepisów prawnych oraz innych wymagań dotyczących organizacji;

• ciągłego doskonalenia działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;

• zapewnienia odpowiednich zasobów i środków do wdrażania tej polityki;

• podnoszenia kwalifikacji oraz uwzględniania roli pracowników i ich zaangażowania do działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna być odpowiednia do charakteru działań organizacji i związanych z nimi zagrożeń oraz stanowić ramy do ustalania i przeglądów celów ogólnych i szczegółowych organizacji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Najwyższe kierownictwo powinno ogłosić politykę wszystkim pracownikom oraz zapewnić, aby była przez nich zrozumiała.

Częste błędy popełniane przy opracowywaniu i wdrażaniu polityki:

• brak ogłoszenia polityki lub jej mała znajomość wśród pracowników,

• ustalona polityka nie zawiera wszystkich elementów wymaganych normą,

• brak zobowiązania organizacji do zapobiegania wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym oraz zdarzeniom potencjalnie wypadkowym,

• brak zapisu o dążeniu do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Współudział pracowników (partycypacja pracownicza)

W realizacji przyjętej w organizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy najwyższe kierownictwo powinno zapewnić współudział pracowników, czyli partycypację pracowniczą obejmującą konsultacje z pracownikami i ich przedstawicielami oraz ich informowanie w zakresie wszystkich aspektów bezpieczeństwa i higieny pracy związanych z pracą.

Najwyższe kierownictwo powinno wprowadzić takie rozwiązania organizacyjne, aby pracownicy i ich przedstawiciele mieli czas i środki umożliwiające im aktywne uczestnictwo w procesach planowania, wdrażania, utrzymywania, sprawdzania, działaniach korygujących i zapobiegawczych oraz wszelkich innych działaniach na rzecz ciągłego doskonalenia, realizowanych w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić skuteczne rozwiązania organizacyjne gwarantujące pełny współudział pracowników i ich przedstawicieli w realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy. Osoby pełniące funkcje na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy powinny mieć możliwość właściwego wypełniania swoich funkcji oraz zapewnione właściwe środki.

Partycypacja pracownicza może polegać na aktywnym uczestnictwie i zaangażowaniu pracowników m.in. w następujące działania:

• analiza okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych,

• identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy,

• konkursy i inne działania promocyjne z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Częste błędy wynikające z braku współudziału pracowników:

• brak lub małe zaangażowanie pracowników i ich przedstawicieli w działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy;

• kierownictwo nie omawia systematycznie z pracownikami bieżących problemów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy;

• brak uczestnictwa pracowników i ich przedstawicieli w identyfikacji zagrożeń i ocenie ryzyka zawodowego;

• brak uczestnictwa pracowników i przedstawicieli pracowników w auditach wewnętrznych systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Planowanie działań w systemie zarządzania BHP

Cel ogólny zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oznacza cel dotyczący działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wynikający z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia.

Cel szczegółowy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oznacza cel wyrażany ilościowo, zawsze gdy jest to możliwe, wynikający z celów ogólnych zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji, do zrealizowania, aby osiągnąć cele ogólne.

Organizacja powinna określić i udokumentować plany działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów ogólnych i szczegółowych organizacji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Planowanie działań w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinno być udokumentowane.

Przy planowaniu działań podczas wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być wykorzystane wyniki przeglądu wstępnego. Organizacja powinna zapewnić, aby wyniki identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego były uwzględniane w procesie planowania przy ustalaniu odpowiednich celów ogólnych i szczegółowych.

Zaleca się ustanowić i utrzymywać procedurę identyfikacji i dostępu do aktualnych wymagań prawnych (np. ustaw i rozporządzeń) i innych (np. polskich norm) dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do jej działań.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane cele ogólne i szczegółowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy dla wszystkich odpowiednich poziomów zarządzania wewnątrz organizacji, cele te powinny być wyrażane ilościowo, gdy tylko to jest możliwe.

Ustanawiając cele i dokonując ich przeglądu organizacja powinna uwzględnić przede wszystkim wymagania prawne i inne, zidentyfikowane zagrożenia i wyniki oceny ryzyka zawodowego, możliwości techniczne i finansowe.

Cele ogólne i szczegółowe powinny być spójne z polityką bezpieczeństwa i higieny pracy, a zwłaszcza z zobowiązaniami najwyższego kierownictwa do zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Plany osiągania celów ogólnych i szczegółowych powinny obejmować:

• wyznaczenie odpowiednich służb, szczebli organizacji, grup lub osób odpowiedzialnych za osiągnięcie celów,

• określenie środków niezbędnych do osiągania celów,

• wyznaczenie terminów osiągania celów.

Organizacja powinna okresowo przeglądać i w miarę potrzeby korygować plany, a w szczególności każdorazowo w przypadku wprowadzania istotnych zmian techniczno-organizacyjnych, np. w organizacji stanowisk pracy i procesach wytwarzania.

Częste błędy popełniane przy planowaniu działań:

• brak powołania zespołu lub osoby odpowiedzialnej za inicjowanie i koordynację działań dla potrzeb systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,

• brak określenia i udokumentowania działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów ogólnych i szczegółowych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy,

• opracowanie planu działań bez uwzględnienia wyników identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego,

• opracowanie planu działań bez podania najważniejszych celów szczegółowych, mając na uwadze niezbędne środki, osoby odpowiedzialne i terminy realizacji.

Wybrane standardy w zakresie wdrażania i oceny systemów zarządzania BHP

Przegląd standardów wdrażania i oceny systemów zarządzania BHP

W celu ustalenia aktualnego poziomu działań podejmowanych w przedsiębiorstwie w zakresie systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy należy przeprowadzić wszechstronną ocenę systemu zarządzania BHP, a ocena taka może być dokonana w przypadku wszystkich przedsiębiorstw rozpoczynających wdrażanie systemów zarządzania BHP oraz w odniesieniu do tych przedsiębiorstw, które nie spełniają podstawowych wymagań w tym zakresie lub chcą udoskonalić funkcjonowanie tych systemów.

Ocena systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinna być okresową i specjalistyczną kontrolą stanu BHP, która jest przeprowadzana w celu sprawdzenia spełnienia wymagań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, najczęściej według polskiej normy PN-N-18001, normy OHSAS 18001 lub standardu ISRS.

Ocena systemu powinna być dokonana przez komórkę lub pełnomocnika ds. systemu zarządzania BHP w przedsiębiorstwie, a w przypadku ich braku przez pracowników służby bezpieczeństwa i higieny lub specjalistów zewnętrznych, mających odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie w tym zakresie (np. studia podyplomowe, kurs auditora wewnętrznego).

Obiektywna i fachowa ocena zajmuje szczególną rolę w doskonaleniu każdego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, ponieważ ma za zadanie określenie aktualnego zaawansowania przedsiębiorstwa w odniesieniu do wdrażania zasad i procedur w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, np.:

• ocena stopnia identyfikacji zagrożeń i związanego z nimi poziomu ryzyka,

• ocena stopnia zaangażowania najwyższego kierownictwa i załogi,

• ocena koordynacji działań w zakresie poprawy warunków pracy,

• ocena stanu wdrożenia i funkcjonowania systemu zarządzania BHP,

• ocena poziomu skuteczności i efektywności systemu zarządzania BHP,

• ocena zgodności z normą dla potrzeb certyfikacji systemu zarządzania BHP.

Wśród opublikowanych narzędzi badawczych w zakresie wdrażania i oceny systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy można wymienić m.in. następujące:

• metoda list kontrolnych i analiza strategiczna SWOT - uniwersalne metody oceny systemów zarządzania, które są stosowane w różnych obszarach problemowych zarządzania (jakość, środowisko, bezpieczeństwo i higiena pracy);

• standard ISRS i projekt EVISA - specjalistyczne narzędzia służące do kompleksowej analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, które stanowią obecnie najpopularniejsze metody oceny i certyfikacji systemów zarządzania BHP;

• procedury badań według propozycji Z. Korbana i według propozycji J. Jurasa - metody opracowane i stosowane w górnictwie, które stanowią oryginalne narzędzia w zakresie wdrażania i oceny systemów zarządzania BHP.

Wybór powyższych metod i wytycznych jest podyktowany głównie oryginalnością i uniwersalnością zaproponowanych rozwiązań, jak również ograniczonym dostępem do specjalistycznych informacji na ten temat, co wynika przede wszystkim z faktu, że szczegółowe procedury badań i listy kontrolne nie są na ogół publikowane i udostępniane.

Ocenę skuteczności realizowanych w polskich przedsiębiorstwach różnych modeli systemów zarządzania BHP dokonuje się najczęściej z wykorzystaniem list kontrolnych, według wytycznych polskich norm PN-N-18001, PN-N-18002 i PN-N-18004 oraz według innych standardów, np. standardu ISRS/EVISA, norm międzynarodowych OHSAS 18001, OHSAS 18002 i ILO-OSH:2001.

Do podstawowych czynników decydujących o skuteczności działań podejmowanych pod hasłem „zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy” można zaliczyć przede wszystkim zwiększenie zaangażowanie najwyższego kierownictwa i całej załogi kopalni w poprawę warunków pracy oraz wszechstronną analizę wypadków przy pracy, jak i wypadków zaistniałych w drodze dojścia do i z pracy, która powinna stanowić podstawę oceny ryzyka.

Ocena skuteczności systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest specjalistycznym rodzajem kontroli warunków pracy w przedsiębiorstwie, która powinna obejmować następujące etapy:

• identyfikacja podmiotu i zakresu badań,

• określenie listy obszarów problemowych,

• opracowanie szczegółowej listy kontrolnej,

• wytypowanie członków zespołu oceniającego,

• udzielenie obiektywnej odpowiedzi na pytania,

• opracowanie zestawień rankingowych,

• sformułowanie wniosków końcowych,

• określenie terminu aktualizacji badań.

W celu uzyskania niezbędnych informacji można korzystać z wszelkich dostępnych i wiarygodnych źródeł takich jak:

• literatura fachowa, np. obejmująca podręczniki, poradniki, akty prawne, polskie normy, specjalistyczne czasopisma, materiały konferencyjne i szkoleniowe,

• wyniki kontroli, np. dotyczące inspekcji, monitorowania, przeglądów i auditów,

• dokumenty i zapisy, np. obejmujące rejestr wypadków przy pracy i chorób zawodowych,

• obserwacja pracy, np. dotycząca wykonywania prac o podwyższonym ryzyku,

• wywiady i rozmowy, np. obejmujące informacje o zagrożeniach i ryzyku zawodowym.

Według Z. Korbana narzędzia badawcze wykorzystywane do oceny jakości zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy mogą mieć m.in. następujące formy:

• systematyczne przeglądy miejsc pracy,

• okresowe przeglądy warunków pracy,

• pomiary i badania czynników szkodliwych środowiska pracy,

• badania dokumentacji, np. wypadków przy pracy i chorób zawodowych,

• kontrole stanu technicznego,

• kontrole gotowości operacyjnej,

• listy kontrolne,

• ankiety i wywiady,

• obserwacja procesu pracy,

• badania postaw pracowników.

Według J. Jurasa metody i techniki badawcze, które mogą być zastosowane do oceny skuteczności systemów zarządzania BHP to przykładowo:

• systematyczne inspekcje realizowane przez organy kontrolne i doradcze pracodawcy,

• kontrole zewnętrzne dokonywane przez organy państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy,

• przeglądy wykonywane przez kierownictwo,

• inspekcje służb dozoru technicznego,

• analiza dokumentacji i zapisów,

• monitorowanie warunków pracy,

• badania zachowania pracowników,

• badania zaangażowania pracowników,

• badania zgodności stosowanych praktyk w zakładzie z obowiązującymi przepisami,

• badania literaturowe i porównawcze stosowanych rozwiązań w innych organizacjach.

Ocena systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy może obejmować różne obszary problemowe dotyczące zagadnień BHP, wśród których najczęściej analizowane są:

• administracja i zarządzanie,

• polityka bezpieczeństwa,

• przepisy i zasady BHP,

• kontrola wewnętrzna i zewnętrzna,

• technika bezpieczeństwa pracy,

• organizacja bezpieczeństwa pracy,

• kwalifikacje i szkolenia personelu,

• analiza wypadków przy pracy,

• ochrona zdrowia pracowników,

• obserwacja i analiza pracy,

• prewencja przeciwpożarowa,

• przeciwdziałanie na wypadek awarii.

Zestawy pytań stanowiące zasadniczy element wielu metod badawczych powinny być pogrupowane na kilka lub więcej obszarów problemowych, co znacznie ułatwia opracowanie list kontrolnych i dokonanie szczegółowej oceny. Pytania mogą być oceniane w różnych skalach, np. liczbowej lub procentowej, a także w różnych zakresach, np. 0÷2, 1÷5, 1÷10, 0÷100%. Przykładowo przedstawiono interpretację oceny punktowej dla skali trójstopniowej w zakresie 0÷2 (tab. 1) i dla skali pięciostopniowej w zakresie 1÷5 (tab. 2).

W literaturze spotyka się różne propozycje kryteriów oceny systemów zarządzania, które mają zastosowanie ogólne lub szczegółowe dla problematyki jakości, środowiska lub bezpieczeństwa i higieny pracy.

Przykładowo dla potrzeb oceny systemów zarządzania BHP przedstawiono skalę trójstopniową według propozycji Z. Korbana (tab. 3) i według propozycji J. Jurasa (tab. 4), skalę pięciostopniową 5 STAR AUDIT SYSTEM według A.S. Markowskiego (tab. 5) oraz kryteria oceny dla czterech wybranych poziomów w standardzie ISRS/EVISA według J.T. Karczewskiego (tab. 6).

Tab.1. Interpretacja oceny punktowej w zakresie 0÷2.

Zakres punktowy	Ocena słowna	Poziom akceptacji
2	prawidłowa	kryterium spełnione
1	warunkowa	kryterium spełnione, ale z zastrzeżeniem
0	nieprawidłowa	kryterium nie spełnione

Tab.2. Interpretacja oceny punktowej w zakresie 1÷5.

Zakres punktowy	Ocena słowna	Poziom akceptacji
5	bardzo dobra	wzorowy
4	dobra	zadowalający
3	dostateczna	prawie zadowalający
2	niedostateczna	alarmujący
1	negatywna	dyskwalifikujący

Tab.3. Kryteria oceny systemów zarządzania BHP według propozycji Z. Korbana.

Stopień realizacji	Ocena końcowa
poniżej 60%	negatywna
od 60% do 80%	dostateczna
powyżej 80%	pozytywna

Tab.4. Kryteria oceny systemów zarządzania BHP według propozycji J. Jurasa.

Stopień realizacji	Stopień wdrożenia
38÷59%	wstępny
60÷80%	podstawowy
81÷100%	zaawansowany

Tab.5. Kryteria oceny systemów zarządzania BHP według 5 STAR AUDIT SYSTEM.

Stopień realizacji	Stopień wdrożenia
40÷50%	podstawowy
51÷60%	średni
61÷74%	dobry
75÷90%	bardzo dobry
91÷100%	wzorcowy

Tab.6. Kryteria oceny systemów zarządzania BHP według standardu ISRS/EVISA.

Kryterium	Poziom 1	Poziom 5	Poziom 7	Poziom 10
Liczba obowiązkowych obszarów	5	6	7	20
Liczba dodatkowych obszarów	0	2	5	0
Liczba ocenianych obszarów	5	8	12	20
Minimum dla całkowitej oceny	25%	40%	50%	90%
Minimum dla pojedynczego obszaru	10%	20%	30%	75%
Minimum oceny stanowisk pracy	60%	65%	70%	90%
Dodatkowe wymagania	NIE	NIE	NIE	TAK

Metoda list kontrolnych (checklist)

Badania przeprowadzane za pomocą list kontrolnych są jedną z najpopularniejszych metod stosowanych do analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie. Lista kontrolna (checklist) może być wykorzystana w różnym celu i zakresie badań, przykładowo do identyfikacji zagrożeń, oceny ryzyka zawodowego, przeglądu wstępnego lub auditu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Przykładowe listy kontrolne są dostępne w Internecie, np. Państwowa Inspekcja Pracy http://www.pip.gov.pl i Centralny Instytut Ochrony Pracy http://www.ciop.pl.

Listy kontrolne można stosować do oceny funkcjonowania systemu na wszystkich etapach jego cyklu życia, tj. na etapie koncepcji, planowania, wdrażania, funkcjonowania i likwidacji. Listami kontrolnymi są zestawy pytań lub procedur sprawdzających, które odnoszą się do różnych elementów badanego systemu. Najczęściej używa się ich do sprawdzania zgodności stanu faktycznego z obowiązującymi przepisami lub standardami.

Listy kontrolne mogą być opracowywane na podstawie wymagań obowiązujących przepisów, a równocześnie można w nich uwzględniać inne problemy, charakterystyczne dla analizowanego systemu. Listę pytań tworzy się najczęściej na podstawie istniejących norm, na zasadzie ustalania różnic lub braków. Odpowiedzi mogą mieć następującą formę: „tak”, „nie”, „nie dotyczy”, „odpowiedź wymaga więcej informacji”.

Zakres problemowy i stopień szczegółowości oceny za pomocą list kontrolnych może być różny w zależności od aktualnych wymagań i potrzeb, co wynika przede wszystkim z celu i zakresu oceny, kwalifikacji osób oceniających, czasu na przeprowadzenie oceny oraz złożoności analizowanego systemu zarządzania. Należy zawsze pamiętać, aby wraz ze zdobywanym doświadczeniem członków zespołu oceniającego stosowane listy podlegały systematycznej aktualizacji.

Procedura oceny przy użyciu list kontrolnych składa się z trzech etapów:

• wybór lub opracowanie odpowiedniej listy kontrolnej - można wykorzystać wcześniej opracowane listy po ich aktualizacji, zaadoptować listy opracowane dla podobnych ocen lub bezpośrednio użyć listy zawarte w poradnikach i wytycznych w zakresie problematyki zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy; jeżeli nie ma zadawalających list kontrolnych, to wtedy należy opracować własne listy w oparciu o dostępne standardy, przepisy prawne, zalecenia odpowiednich poradników i doświadczenie konsultantów;

• właściwe badanie diagnostyczne - udzielanie odpowiedzi na wszystkie pytania zawarte w liście kontrolnej w trakcie bezpośrednich wizyt, wywiadów i ankiet oraz podczas analizowania dokumentów, np. schematów, opisów, instrukcji;

• opracowanie wyników - zestawienie niezgodności i odchyleń od obowiązujących standardów i wymagań, a następnie sformułowanie zaleceń mających na celu usunięcie wykrytych odstępstw.

W celu przeprowadzenia przeglądu wstępnego w przedsiębiorstwie należy opracować ankietę oceny stanu wdrażania i funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ze względów praktycznych ankieta powinna obejmować pytania pogrupowane na kilka charakterystycznych obszarów problemowych, dobranych w zależności od specyfiki i potrzeb przedsiębiorstwa. Zaleca się także, aby pytania były sformułowane w sposób prosty i jednoznaczny, a warianty odpowiedzi były głównie dwuwartościowe („tak” lub „nie”).

Przykładowe obszary problemowe i zagadnienia charakteryzujące przedsiębiorstwa w zakresie problematyki zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy:

• Raport o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy, np.: analiza wypadkowości bezwzględnej i rodzajowej, analiza wskaźników wypadkowości, analiza zachorowalności zawodowej, analiza kosztów wypadków przy pracy i chorób zawodowych;

• Zainicjowanie wdrażania systemu zarządzania BHP, np.: polityka BHP, społeczne poparcie, powołanie pełnomocnika, zespół wdrożeniowy, księga procedur, terminy wdrażania, środki finansowe, wykwalifikowana kadra, szkolenie najwyższego kierownictwa, promocyjne szkolenie załogi;

• Współpraca we wdrażaniu systemu zarządzania BHP, np.: przedstawiciele pracowników, organy nadzoru nad warunkami pracy, jednostki organizacyjne uczelni wyższych, samodzielne jednostki naukowo-badawcze, firmy konsultingowe;

• Sprawdzanie skuteczności systemu zarządzania BHP, np.: formalnie ustalona procedura sprawdzania, sposoby kontroli i kontrolingu;

• Ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy, np.: formalnie ustalona procedura oceny ryzyka, sposoby oceny ryzyka;

• Informowanie pracowników o ryzyku zawodowym, np.: formalnie ustalona procedura informowania, sposoby informowania o ryzyku;

• Informatyczne wspomaganie systemu zarządzania BHP, np.: informatyczne połączenie działów i służb, sposoby komputerowego wspomagania.

Umiejętność właściwego doboru lub opracowania listy kontrolnej, przeprowadzenia badań diagnostycznych i opracowania otrzymanych wyników pozwala na utworzenie listy niezgodności w stosunku do przyjętych standardów, a następnie na sformułowanie odpowiednich zaleceń usprawniających funkcjonowanie systemu zarządzania BHP.

Metoda analizy strategicznej SWOT

Wśród narzędzi badawczych wykorzystywanych do analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy coraz częściej znajduje zastosowanie metoda analizy strategicznej SWOT, która umożliwia określenie mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń dla wdrażania i funkcjonowania systemów zarządzania BHP.

W analizie strategicznej przedsiębiorstw szczególne znaczenie posiada analiza SWOT (Strengths Weaknesses Opportunities Treats), która służy do badania otoczenia organizacji oraz analizy jej wnętrza.

Metoda ta oparta jest na prostym schemacie klasyfikacji, gdyż wszystkie czynniki mające wpływ na bieżącą i przyszłą pozycję organizacji dzielą się na:

• zewnętrzne w stosunku do organizacji i mające charakter uwarunkowań wewnętrznych,

• wywierające negatywny wpływ na organizację i mające wpływ pozytywny.

Konsekwencją tego podziału są cztery kategorie czynników: mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia dla efektywnego funkcjonowania organizacji.

Analiza strategiczna SWOT służy do identyfikacji czynników sukcesu działalności przedsiębiorstwa, które znajdują się zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa, jak również w jego otoczeniu, co oznacza badanie słabych i mocnych stron przedsiębiorstwa oraz szans i zagrożeń znajdujących się w jego otoczeniu.

Analiza ta jest metodą kompleksową, która polega na zidentyfikowaniu i opisaniu wpływu wymienionych czynników na organizację, gdyż z jednej strony przedstawia najważniejsze czynniki wpływające na rozwój przedsiębiorstwa, a z drugiej strony rozróżnia czynniki, na które ma ono wpływ i na których powinno się koncentrować.

Ogólne wytyczne analizy SWOT to cztery podstawowe kierunki działań:

• unikać zagrożeń,

• wykorzystywać szanse,

• wzmacniać słabe strony,

• opierać się na mocnych stronach.

Analiza SWOT powinna umożliwić odpowiedź na następujące pytania:

• czy mocne strony pozwalają na wykorzystanie istniejących lub pojawiających się szans oraz na przezwyciężenie istniejących lub pojawiających się zagrożeń;

• czy słabe strony uniemożliwiają wykorzystanie istniejących lub powstających szans oraz czy oznaczają negatywne oddziaływanie zagrożeń;

• czy zagrożenia osłabiają mocne strony lub potęgują słabe strony;

• czy szanse wzmacniają silne strony i czy umożliwiają przezwyciężenie ich słabych stron.

Przykładowe mocne lub słabe strony działalności przedsiębiorstwa w zakresie problematyki zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy:

• dobry klimat i mocna wola dyrekcji i kierownictwa do wprowadzania usprawnień strukturalnych i funkcjonalnych dla potrzeb systemu zarządzania BHP,

• wykwalifikowana i doświadczona kadra kierownicza i inżynieryjno-techniczna,

• sprawna organizacja szkoleń z zakresu BHP umożliwiająca pracownikom systematyczne podnoszenie kwalifikacji zawodowych,

• dobra współpraca z instytucjami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy oraz instytucjami naukowymi i firmami konsultingowymi,

• zmniejszenie liczby doświadczonych pracowników posiadających wysokie kwalifikacje i ugruntowane doświadczenie zawodowe,

• brak komputerowego wspomagania systemu zarządzania BHP,

• mało sprawny system gromadzenia, archiwizacji i przetwarzania danych i informacji o zagrożeniach, wypadkach i chorobach zawodowych,

• brak wypracowanych procedur identyfikacji niebezpiecznych zdarzeń i zachowań pracowników w miejscu pracy oraz eliminacji tych ryzykownych sytuacji w przyszłości.

Przykładowe szanse lub zagrożenia w otoczeniu przedsiębiorstwa w zakresie problematyki zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy:

• wdrożenie i doskonalenie systemu zarządzania BHP jest warunkiem koniecznym szybkiego dostosowania się przedsiębiorstwa do zmieniających się wymagań prawnych, ekonomicznych i społecznych w zakresie ochrony pracy,

• wdrożenie zasad i procedur systemu zarządzania BHP jest promowane i pozytywnie postrzegane przez organy nadzoru i kontroli nad warunkami pracy i instytucje ubezpieczeniowe,

• wdrożenie i certyfikacja systemu zarządzania BHP staje aktualnie standardem niezbędnym do wejścia przedsiębiorstwa na rynek unijny,

• możliwość podnoszenia kwalifikacji personelu w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na szkoleniach, studiach podyplomowych i studiach inżynierskich,

• niekorzystne prognozy gospodarcze dotyczące określonej branży lub rodzaju produkcji,

• słaba kondycja i płynność finansowa wielu polskich przedsiębiorstw i związane z tym ryzyko finansowe,

• trudny do określenia rynek pracy i ograniczony zakres zatrudniania absolwentów szkół,

• niski poziom kultury organizacyjnej i kultury bezpieczeństwa pracowników.

Analiza mocnych i słabych stron przedsiębiorstwa oraz szans i zagrożeń w jego otoczeniu pozwala na opracowanie listy priorytetów natury decyzyjnej, których rozwiązanie powinno znacznie usprawnić proces zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, a przez to poprawić skuteczność ochrony życia i zdrowia pracowników własnych i firm usługowych.

Standard ISRS i projekt EVISA

Międzynarodowy System Oceny Bezpieczeństwa, czyli metoda lub standard ISRS (International Safety Rating System) został opracowany na podstawie analizy wypadków zarejestrowanych w firmach amerykańskich, przez grupę ekspertów pod kierunkiem Franka Birda w International Loss Control Institute w Loganville (USA).

Idea metody ISRS polega na szczegółowej analizie 20 obszarów problemowych, obejmujących w sumie 653 pytania i maksymalnie 12000 punktów (tab. 2.7). Ocenę dokonuje się przez udzielenie odpowiedzi na poszczególne pytania, dla których zostały opracowane szczegółowe kryteria i systemy punktowania.

Liczba przyznanych maksymalnie punktów w poszczególnych obszarach jest dosyć zróżnicowana, a największą wagę mają następujące: zarządzanie i administracja, kontrola wewnętrzna, szkolenie kierownictwa, plany ratownicze na wypadek katastrof, szkolenie załogi, higiena pracy i ochrona zdrowia, program oceny systemu zarządzania BHP.

Metoda ISRS to nie tylko norma czy standard, ale w znacznie większym stopniu przewodnik i poradnik, jak zbudować efektywny system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, który ułatwia uzyskanie certyfikatu na zgodność z normą międzynarodową OHSAS 18001 lub normą krajową PN-N-18001.

W latach 1997-2002 w ramach projektów EVISA (Evaluation and Improvement of Safety), czyli Oceny i doskonalenia bezpieczeństwa, ponad 40 polskich przedsiębiorstw, reprezentujących różne branże wdrożyło podstawowe zasady i procedury systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Projekty EVISA są prowadzone przez Det Norske Veritas Poland, a szkolenia i audity przez auditorów i doświadczonych doradców DNV Poland. Standard ISRS stanowi wytyczne, według których firma DNV ocenia i certyfikuje systemy zarządzania BHP.

Merytoryczną podstawę projektu EVISA stanowi standard ISRS, a obecnie coraz częściej stosowana nazwa metoda ISRS/EVISA służy jako nowoczesne narzędzie do pomiaru poziomu jakości i skuteczności systemu zarządzania BHP m.in. poprzez określenie:

• poziomu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w skali 10-stopniowej,

• wyników oceny dla poszczególnych obszarów problemowych,

• wyników oceny dla analizowanych miejsc i stanowisk pracy.

Więcej szczegółowych informacji na temat standardu ISRS i projektu EVISA można znaleźć w publikacjach J.T. Karczewskiego oraz na stronie internetowej projektu EVISA http://www.evisa.pl i firmy DNV Poland http://www.dnv.com.pl.

Tab. 2.7. Ogólna charakterystyka standardu ISRS.

L.p.	Obszar problemowy	Liczba punktów	Liczba pytań
	Zarządzanie i administracja	1310	74
	Szkolenie kadry kierowniczej	700	26
	Planowane przeglądy BHP i obsługa urządzeń	690	38
	Analiza zadań krytycznych i procedury pracy	650	27
	Badanie zdarzeń wypadkowych	605	33
	Obserwacja procesu pracy	450	15
	Przygotowanie do sytuacji awaryjnych	700	53
	Przepisy BHP i pozwolenia na wykonywanie prac	615	36
	Analiza zdarzeń wypadkowych	550	33
	Szkolenie pracowników	700	41
	Środki ochrony indywidualnej	380	18
	Ochrona zdrowia i higiena pracy	700	52
	Ocena systemu zarządzania bezpieczeństwem	700	27
	Technologia i zarządzanie zmianami	670	29
	Komunikacja interpersonalna	490	20
	Komunikacja grupowa	450	20
	Promocja zagadnień bezpieczeństwa pracy	380	40
	Dobór i przygotowanie pracowników do pracy	405	18
	Zarządzanie zakupami materiałów i usług	615	39
	Bezpieczeństwo poza godzinami pracy	240	14
	SUMA	12000	653

Procedura badań według Z. Korbana

W 2001r. Zygmunt Korban obronił na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej rozprawę doktorską nt. „Analiza strukturalnego zróżnicowania jakości zarządzania bezpieczeństwem pracy na przykładzie kopalni węgla kamiennego”, prowadzoną pod kierunkiem prof. S. Krzemienia. Korban Z. brał aktywny udział w programie MERIT-APBK, realizowanym w latach 1995-1998 w ponad 60% wszystkich kopalń węgla kamiennego, gdzie udział w nim wzięło w badaniach ankietowych prawie 9000 osób załogi.

W pracy zaproponowany został algorytm realizacji auditu systemu zarządzania BHP obejmujący trzy następujące etapy:

• audit strategiczny - procedury oceny na poziomie decyzji podejmowanych przez dyrekcję i najwyższe kierownictwo zakładu, a jego wynikiem są analizy i wnioski na szczeblu strategicznym zarządzania;

• audit działowy (taktyczny) - procedury oceny na poziomie decyzji podejmowanych w jednostkach organizacyjnych zakładu, a jego wynikiem są analizy i wnioski na szczeblu taktycznym zarządzania;

• audit stanowiskowy (wykonawczy, operacyjny) - procedury oceny na poziomie decyzji podejmowanych na stanowiskach pracy w zakładzie, a jego wynikiem są analizy i wnioski na szczeblu operacyjnym zarządzania.

Zaproponowana procedura oceny jakości zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest metodą otwartą i elastyczną, a jej poszczególne elementy (np. etap auditu stanowiskowego i składowe obszary problemowe) mogą być w miarę potrzeby wyodrębniane z całości i poddawane odrębnym procedurom ocenowym. Zależy to od przyjętego kryterium, które w danej sytuacji i czasie określa cel nadrzędny i cele pośrednie metody.

Ze względu na powszechny charakter badań ankietowych, które wykorzystano jako podstawową technikę pozyskiwania informacji w badaniach auditowych przyjęto założenie, że próby reprezentatywne z populacji pracowników zakładu mają być określane na poziomie 6÷10% populacji (tzw. próba matka).

Ankiety powinny być wypełniane pod nadzorem osoby przeprowadzającej te badania, a ankietowani powinni być zgrupowani w jednym miejscu i czasie. Nie wolno dopuścić do wypełniania ankiet bez nadzoru, przez osoby „trzecie” lub poza wyznaczonym miejscem. Biorąc pod uwagę powyższe założenia można stwierdzić, że zaproponowana procedura badań ankietowych spełnia często charakter badań kierowanych (wykonywanych pod nadzorem).

Dla każdego analizowanego obszaru problemowego (lub nawet pojedynczego pytania) można wyznaczyć wskaźnik i-tego obszaru problemowego WOP_i ze wzoru:

(2.1)

gdzie:

p - liczba pytań,

n - liczba oceniających,

C₅ - liczba odpowiedzi z oceną 5,

C₄ - liczba odpowiedzi z oceną 4,

C₃ - liczba odpowiedzi z oceną 3,

C₂ - liczba odpowiedzi z oceną 2,

C₁ - liczba odpowiedzi z oceną 1.

Po obliczeniu wskaźników ocenowych dla poszczególnych obszarów problemowych (najczęściej od kilku do kilkunastu) i analizowanych obiektów (np. cały zakład, działy i oddziały zakładu, miejsca i stanowiska pracy) można dokonać syntetycznej oceny końcowej.

Procedura badań według J. Jurasa

W 2003r. Janusz Juras obronił w Głównym Instytucie Górnictwa rozprawę doktorską nt. „Ocena skuteczności systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wdrażanych w kopalniach węgla kamiennego”, prowadzoną pod kierunkiem prof. Z. Niczyporuka.

W pracy zaproponowany został algorytm realizacji oceny systemu zarządzania BHP obejmujący cztery następujące etapy:

• identyfikacja działań dodatkowych,

• ilościowa ocena ryzyka zawodowego,

• rozszerzona ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,

• ocena zaangażowania najwyższego kierownictwa.

Na etapie identyfikacji działań dodatkowych oparto się na zestawie 46 zadań zebranych w 9 grupach tematycznych (wg PN-N-18001 i 18004). Przy ocenie wzięto pod uwagę stopień realizacji zadań (skala od 0 do 3 punktów) oraz przyjęte wagi w poszczególnych okresach wdrażania, co było związane m.in. ze zmianą wymagań prawnych w tym zakresie.

Zaproponowano następujące grupy zadań dotyczących systemu zarządzania BHP:

• zakres przeglądu wstępnego systemu zarządzania BHP,

• ocena zaangażowania najwyższego kierownictwa,

• ustalenia polityki bezpieczeństwa i higieny pracy,

• stopień identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka,

• realizacja celów ogólnych i szczegółowych,

• planowanie działań w systemie zarządzania BHP,

• wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania BHP,

• komunikowanie się ramach systemu zarządzania BHP,

• przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo.

Na etapie ilościowej oceny ryzyka przyjęto następujące działania cząstkowe:

• wyznaczanie stref zagrożenia zgodnie z przyjętym podziałem miejsc pracy,

• określenie liczby osób przebywających w wyznaczonych miejscach pracy,

• określenie liczby wypadków przy pracy zaistniałych w określonych miejscach pracy,

• wyznaczenie przewidywanego prawdopodobieństwa zaistnienia wypadku w danych miejscach pracy,

• ocena, czy obliczone prawdopodobieństwo wypadku może być przyjęte jako prognoza stanu bezpieczeństwa.

Na etapie rozszerzonej oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy przeprowadzono szczegółowe badania w następujących obszarach problemowych:

• identyfikacja i kontrola zagrożeń,

• wypadkowość całkowita,

• wskaźniki wypadkowości,

• audit bezpieczeństwa,

• monitorowanie warunków pracy.

Na etapie oceny zaangażowania najwyższego kierownictwa przeprowadzono badania obejmujące następujące zagadnienia dotyczące systemów zarządzania BHP:

• opublikowanie polityki bezpieczeństwa i higieny pracy,

• powołanie specjalistycznej komórki lub pełnomocnika,

• przeszkolenie załogi,

• przeszkolenie dozoru,

• przeszkolenie najwyższego kierownictwa,

• przeprowadzenie auditu z udziałem najwyższego kierownictwa,

• wprowadzenie komputerowego systemu monitorowania zagrożeń.

Wdrażanie i funkcjonowanie, sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze, przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo oraz ciągłe doskonalenie

Wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania BHP

Najbardziej obszerny punkt 4.4. pt. „Wdrażanie i funkcjonowanie” normy PN-N-18001:2004 obejmuje następujące składowe: Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia, Zapewnienie zasobów, Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja, Komunikowanie się, Dokumentacja systemu zarządzania BHP, Zarządzanie ryzykiem zawodowym, Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami, Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie, Zakupy, Podwykonawstwo.

Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia, zapewnienie zasobów oraz szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja

Zaleca się, aby najwyższe kierownictwo wyznaczyło swojego przedstawiciela, który niezależnie od innych obowiązków powinien mieć określony zakres zadań, uprawnień i odpowiedzialności, co ma zapewnić, że system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest ustanowiony, wdrożony i utrzymywany zgodnie z ustalonymi wymaganiami.

Na poziomie najwyższego kierownictwa, należy wyznaczyć osobę (lub osoby) i określić jej zakres obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności, do promowania współudziału wszystkich członków organizacji w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.

W celu zapewnienia skuteczności systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być określone, udokumentowane i zakomunikowane zadania, uprawnienia i odpowiedzialności, oraz wzajemne zależności i powiązania dotyczące:

• personelu zarządzającego, wykonującego i weryfikującego prace mające wpływ na bezpieczeństwo i higienę pracy,

• pracowników na stanowiskach robotniczych, pracowników nadzoru, dostawców, podwykonawców oraz osób odwiedzających organizację,

• personelu wyznaczonego do postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić niezbędne zasoby do wdrożenia, funkcjonowania i nadzorowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, a zasoby te obejmują zasoby finansowe, środki rzeczowe, sprzęt techniczny, technologię, zasoby ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne.

Zaleca się, aby organizacja ustanowiła i utrzymywała udokumentowane procedury określania potrzeb dotyczących szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz sposobów jego realizacji.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury, w celu uświadomienia pracownikom organizacji lub jej członkom, w każdej komórce i na każdym szczeblu:

• rodzajów zagrożeń występujących w całej organizacji i na poszczególnych stanowiskach pracy oraz związanego z nimi ryzyka zawodowego;

• korzyści dla pracowników i organizacji wynikających z eliminacji zagrożeń i ograniczania ryzyka zawodowego;

• ich zadań i odpowiedzialności w osiąganiu zgodności działania z polityką bezpieczeństwa i higieny pracy oraz procedurami i wymaganiami systemu;

• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur.

Wszyscy pracownicy powinni mieć właściwe kompetencje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, udokumentowane wykształceniem, wyszkoleniem i/lub doświadczeniem odpowiednio do określonych wymagań.

Można wyróżnić następujące narzędzia oddziaływania na postępowanie pracowników, które mogą tworzyć system motywacyjny organizacji:

• system nagradzania to pozytywne wzmocnienie pożądanych zachowań, gdzie nagroda (wzmocnienie pozytywne) to bodziec wywołujący negatywne emocje (uczucia), który sprzyja utrwaleniu zachowań pożądanych (nagradzanych) oraz powinien trafiać w gusta i preferencje zainteresowanych pracowników, np. nagroda finansowa;

• system karania to negatywne wzmocnienie niepożądanych zachowań, gdzie kara (wzmocnienie negatywne) to bodziec wywołujący negatywne emocje (uczucia), który sprzyja osłabieniu lub eliminacji zachowań niepożądanych (karanych) oraz może mieć następującą postać: ustna reprymenda, pisemna nagana, potrącenie płacy;

• uczenie unikania to wyuczenie chęci unikania nieprzyjemnych konsekwencji; może to być uniknięcie konsekwencji wypadku przy pracy, choroby zawodowej lub zdarzeń potencjalnie wypadkowych, jak i kary za nie przestrzeganie przepisów i zasad BHP;

• wygaszanie zachowania to nie zwracanie uwagi na nieodpowiednie postępowanie pracowników; na ogół zachowania ignorowane zanikają, jednak w przypadku złej interpretacji przez pracownika efekt zastosowania może być odwrotny w skutkach.

Organizacja powinna wdrożyć i stosować odpowiednie metody i środki motywowania pracowników do ich angażowania się w działaniach na rzecz poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Organizacja powinna tworzyć własne systemy motywacyjne dostosowane do kultury organizacyjnej i specyfiki działalności, obejmujące różne zestawy bodźców wywierających wpływ na zachowanie pracowników i osób kierownictwa, np.:

• indywidualne konkursy wiedzy na temat problematyki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy, np. 1 raz w roku, osobno dla pracowników i osób kierownictwa;

• indywidualne konkursy usprawnień stanowisk pracy pod względem bezpieczeństwa i higieny pracy, np. 2 razy w roku, osobno dla młodych i doświadczonych pracowników;

• zespołowe konkursy planów poprawy warunków pracy wynikające z oceny ryzyka zawodowego, np. 2 razy w roku, osobno dla osób niższego i średniego kierownictwa;

• okresowe oceny jednostek organizacyjnych pod względem stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, np. 1 raz w roku, osobno dla jednostek produkcyjnych i jednostek obsługi.

Komunikowanie się

Zaleca się, aby organizacja ustanowiła i utrzymywała procedury systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy dotyczące:

• wewnętrznego komunikowania się różnych szczebli i komórek organizacji oraz pracowników i ich przedstawicieli;

• otrzymywania i przekazywania informacji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, ich dokumentowania i reagowania w procesie komunikowania się z zainteresowanymi zewnętrznymi stronami;

• przekazywania odpowiednich informacji o zagrożeniach związanych z działaniami organizacji, o wynikających z tych działań wymaganiach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz o sposobach postępowania wszystkim podwykonawcom, klientom i innym osobom, które mogą być na nie narażone;

• przyjmowania i analizowania uwag, pomysłów i informacji związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy pochodzących od pracowników i ich przedstawicieli oraz udzielania im stosownych odpowiedzi.

Komunikowanie się w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy obejmuje następujące działania:

• pozyskiwanie potrzebnych informacji z zewnątrz organizacji,

• przekazywanie informacji o zagadnieniach bezpieczeństwa i higieny pracy wewnątrz organizacji i dostarczanie ich do tych miejsc, gdzie mogą być potrzebne,

• przekazywanie odpowiednich informacji na zewnątrz.

W procesie komunikowania się organizacja powinna uwzględnić zaangażowanie pracowników oraz konsultowanie z nimi lub ich przedstawicielami działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, a także możliwość wykorzystania specjalistycznego doradztwa z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Organizacja powinna określić zakres, rodzaje i formy informacji przekazywanych w procesie komunikowania się oraz wdrożyć procedury otrzymywania, dokumentowania i reagowania na odpowiednie informacje i zapytania zainteresowanych stron.

Zaleca się, aby komunikacja wewnętrzna i zewnętrzna była dwukierunkowa, a informacje były zrozumiałe i odpowiednio wyjaśnione, możliwe do zweryfikowania, przedstawiane w jednolitej formie, rzetelne i odzwierciedlające działania organizacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ich efekty.

Dokumentacja

Dokument oznacza informację i jej nośnik, np. papier, fotografia, nośnik magnetyczny, elektroniczny lub optyczny. Dokumentacja oznacza zbiór dokumentów, np. procedury, instrukcje, specyfikacje, zapisy.

Procedura oznacza ustalony sposób przeprowadzania działania lub procesu. Instrukcja oznacza szczegółowy opis wymagań na stanowisku pracy lub w czasie pojedynczej operacji.

Specyfikacja oznacza dokument, w którym podano wymagania. Zapis oznacza dokument, w którym przedstawiono uzyskane wyniki lub dowody przeprowadzonych badań.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać dokumentację systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej, a w szczególności powinna ona zawierać:

• udokumentowaną deklarację polityki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udokumentowane cele ogólne i szczegółowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy;

• udokumentowane procedury wymagane postanowieniami normy PN-N-18001:2004;

• dokumenty potrzebne organizacji do zapewnienia skutecznego planowania, przebiegu i nadzorowania jej działań w ramach systemu zarządzania BHP;

• zapisy wymagane przepisami prawnymi i innymi oraz postanowieniami normy PN-N-18001:2004;

• zapisy wskazujące inną dokumentację związaną, np. normy PN-N-18004:2001 i PN-N-18002:2000.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury nadzorowania dokumentów wymaganych normą PN-N-18001:2004, w celu zapewnienia, aby dokumenty:

• były możliwe do zlokalizowania;

• były poddawane okresowym przeglądom, w miarę potrzeb aktualizowane, oraz zatwierdzane przez upoważniony personel;

• w aktualnej wersji były dostępne w ustalonych miejscach, w których wykonywane są istotne operacje związane z funkcjonowaniem systemu zarządzania BHP;

• nieaktualne były bezzwłocznie usuwane ze wszystkich miejsc, w których były wydawane i stosowane, lub w inny sposób zabezpieczone przed ich użyciem;

• nieaktualne, zachowywane ze względów prawnych i/lub zabezpieczenia w nich informacji, były odpowiednio oznaczone.

Dokumentacja powinna być czytelna, datowana i łatwa do identyfikacji, utrzymywana w uporządkowany sposób oraz przechowywana przez określony czas.

Zaleca się, aby organizacja ustanowiła i utrzymywała procedury oraz określiła zakresy obowiązków i odpowiedzialności dotyczące tworzenia i aktualizacji dokumentów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy, powinny one obejmować w szczególności zapisy wynikające z przepisów prawnych oraz funkcjonowania systemu zarządzania BHP, w tym zapisy z monitorowania i dotyczące szkoleń, wyniki auditów i przeglądów, zapisy dotyczące działań korygujących i zapobiegawczych.

Zapisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy powinny być czytelne, zrozumiałe, możliwe do zidentyfikowania, tak przechowywane i utrzymywane, aby były łatwo dostępne oraz zabezpieczone przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub utratą, a czas ich przechowywania powinien być ustalony.

Pracownicy powinni mieć prawo dostępu do zapisów związanych z ich środowiskiem pracy i stanem zdrowia, pod warunkiem przestrzegania zasad poufności i przepisów dotyczących ochrony danych osobowych.

Identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury identyfikacji zagrożeń oraz oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego, a procedury te powinny dotyczyć zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w organizacji oraz innych zagrożeń związanych z jej działaniami.

Do identyfikacji zagrożeń na stanowiskach pracy można stosować listy kontrolne zawierające wykazy czynników szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych występujących w procesie pracy, a wśród zidentyfikowanych zagrożeń należy wskazać zagrożenia znaczące.

Zaleca się, aby informacja o występujących w organizacji zagrożeniach i związanych z nimi ryzyku zawodowym były uwzględniane przy ustalaniu celów ogólnych i szczegółowych zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, a także przy wdrażaniu procedur organizowania prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami.

Identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego powinny być przeprowadzane okresowo z uwzględnieniem współudziału pracowników lub ich przedstawicieli.

Na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego organizacja powinna planować i wdrażać odpowiednie rozwiązania techniczne i organizacyjne w celu zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego, a rozwiązania te powinny:

• być stosowane do zagrożeń i ryzyka zawodowego występującego w organizacji,

• być okresowo przeglądane i w razie potrzeby modyfikowane,

• spełniać wymagania przepisów prawnych oraz być zgodne z dobrą praktyką,

• uwzględniać aktualny stan wiedzy, z uwzględnieniem informacji lub raportów inspekcji pracy, służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz innych właściwych służb.

Identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy powinny być wykonywane przed każdą modyfikacją i po każdej modyfikacji lub wprowadzeniu nowych metod pracy, materiałów, procesów lub maszyn.

Najczęściej występujące czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy w Polsce to m.in.: hałas (głównie hałas słyszalny), pyły przemysłowe zwłókniające, niedostateczne oświetlenie, substancje chemiczne, inne pyły przemysłowe, mikroklimat gorący, mikroklimat zimny, drgania mechaniczne, pole elektromagnetyczne, promieniowanie nadfioletowe, podczerwone i laserowe, promieniowanie jonizujące.

Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami oraz zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie

Zagrożenie znaczące to zagrożenie mogące spowodować poważne i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia lub śmierć, występujące w szczególności podczas wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych lub w sytuacjach poważnych awarii.

Poważna awaria to zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania i transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi albo środowiska, bądź powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem.

Organizacja powinna identyfikować i planować te prace i działania, które są związane ze znaczącymi zagrożeniami, w celu zapewnienia, że będą one prowadzone w ustalonych warunkach poprzez ustanowienie i utrzymywanie udokumentowanych procedur lub instrukcji, a także określenie w tych procedurach lub instrukcjach sposobów pracy, postępowania i nadzorowania zapewniających zgodność z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zaleca się, aby organizacja ustanowiła i utrzymywała procedury lub instrukcje dotyczące postępowania w przypadku możliwych do zidentyfikowania znaczących zagrożeń związanych z wyrobami i usługami, na które może wpływać, a także informowania odpowiednio klientów o takich procedurach i wynikających z nich wymaganiach.

Organizacja powinna wprowadzić i utrzymywać rozwiązania organizacyjne w zakresie zapobiegania, gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i poważne awarie, a w szczególności powinny one:

• gwarantować niezbędne informacje, komunikację wewnętrzną oraz koordynację w celu ochrony wszystkich pracowników i innych osób przebywających na terenie organizacji w przypadku wystąpienia wypadku przy pracy lub poważnej awarii w miejscu pracy;

• zapewniać dostarczanie informacji oraz komunikowanie się z właściwymi kompetentnymi władzami, sąsiednimi organizacjami i podmiotami oraz służbami ratowniczymi;

• zapewnić pierwszą pomoc i pomoc medyczną, realizację akcji przeciwpożarowych oraz ewakuację wszystkich pracowników z miejsc pracy;

• zapewniać odpowiednie informacje i szkolenie wszystkim członkom organizacji na wszystkich jej poziomach, z uwzględnieniem regularnych ćwiczeń w zakresie procedur zapobiegania, gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i poważne awarie.

Rozwiązania organizacyjne w zakresie zapobiegania, gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i poważne awarie powinny być ustanowione w porozumieniu z zewnętrznymi służbami ratowniczymi i innymi służbami, w zależności od potrzeb.

Prace szczególnie niebezpiecznie to prace określone w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, innych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy lub instrukcjach eksploatacji urządzeń i instalacji, oraz inne prace uznane przez pracodawcę jako prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach.

Pracodawca jest obowiązany do ustalenia i aktualizowania wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w zakładzie pracy. Pracodawca powinien określić szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy wykonywanych prac szczególnie niebezpiecznych, a zwłaszcza zapewnić:

• bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób;

• odpowiednie środki zabezpieczające stosownie do rodzaju i zakresu tych prac;

• instruktaż pracowników obejmujący w szczególności imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań, wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.

Przykładowe prace stwarzające szczególne zagrożenie wypadkowe lub chorobowe, które zgodnie z aktualnymi wymaganiami prawnymi lub w uznaniu przez pracodawcę mogą być zaliczone do kategorii prac szczególnie niebezpiecznych:

• prace budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymywania ruchu zakładu pracy lub jego części;

• prace w niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych, np. zbiorniki, kanały, wnętrza urządzeń technicznych;

• prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych, np. palnych i wybuchowych;

• prace na wysokości grożące upadkiem i w wykopach grożących zawaleniem;

• prace w narażeniu na promieniowanie jonizujące;

• prace w narażeniu na czynniki rakotwórcze i mutagenne;

• prace w narażeniu na czynniki biologiczne, np. zaliczone do 3 lub 4 kategorii zagrożenia;

• prace związane z dużym wysiłkiem fizycznym, np. ręczne podnoszenie i przenoszenie ciężarów, transport po schodach i pochylniach, prace załadunkowe i wyładunkowe;

• prace związane z dużym wysiłkiem psychicznym (umysłowym), stwarzające zagrożenie innym pracownikom i osobom, np. prace wymagające odbioru i przetwarzania dużej liczby lub szybko po sobie następujących informacji i podejmowania decyzji, szczególnie w sytuacjach przymusu czasowego;

• prace i stanowiska pracy, na których występuje zwiększona liczba wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych.

Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze

Punkt 4.5. pt. „Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze” normy PN-N-18001:2004 obejmuje następujące składowe: Monitorowanie, Badanie wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych, Auditowanie, Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze.

Monitorowanie

Monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy to obserwowanie stanu warunków pracy, zachowań pracowników oraz wyników działań podejmowanych w celu poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy. Monitorowanie oznacza stałe obserwowanie i ocenianie warunków pracy, stanu wyposażenia oraz postępowania i stanu zdrowia pracowników.

Monitorowanie aktywne oznacza bieżące działania mające na celu sprawdzenie, czy stosowane środki ochronne i zapobiegawcze przed zagrożeniami i związanym z nimi ryzykiem zawodowym, jak również stosowane rozwiązania organizacyjne służące wdrożeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, spełniają określone wymagania.

Monitoring aktywny nastawiony jest na rozpoznawanie stanów mogących doprowadzić do wypadku lub choroby, włączane są do niego pomiary czynników środowiska pracy, wyniki inspekcji warunków i postępowania, dokumentacja oceny ryzyka zawodowego.

Monitorowanie reaktywne oznacza sprawdzanie, czy nieprawidłowości w zakresie stosowanych środków ochronnych i zapobiegawczych przed zagrożeniami i związanym z nimi ryzykiem zawodowym, oraz niezgodności w systemie zarządzania BHP, które ujawniły się wystąpieniem wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych, są zidentyfikowane i są przedmiotem odpowiednich działań.

Monitoring reaktywny nastawiony jest na poznanie skutków zawodności i błędów systemu zarządzania BHP, obejmuje on m.in. badanie wypadków, chorób zawodowych, zdarzeń potencjalnie wypadkowych, awarii, stanu zdrowia pracowników, analizę kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy.

W celu zapewnienia możliwości śledzenia stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz podejmowanych działań organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury monitorowania bezpieczeństwa i higieny pracy, procedury te powinny zapewnić:

• informację zwrotną na temat stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji;

• informację pozwalającą ustalić, czy i na ile skutecznie funkcjonują rutynowe rozwiązania organizacyjne w zakresie identyfikacji zagrożeń i ograniczania ryzyka zawodowego;

• podstawę do podejmowania decyzji dotyczących doskonalenia oceny ryzyka zawodowego oraz funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy powinno:

• być stosowane do określenia stopnia wdrożenia polityki i realizacji celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego;

• obejmować monitorowanie aktywne i reaktywne, nie opierając się wyłącznie na statystykach dotyczących wypadków przy pracy i chorób zawodowych;

• być udokumentowane poprzez prowadzenie i przechowywanie zapisów.

Analiza wypadków przy pracy i chorób zawodowych

Wypadek przy pracy to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które wystąpiło w związku z pracą i zostało uznane za wypadek przy pracy, np. wypadek indywidualny, zbiorowy, śmiertelny, ciężki lub tzw. lekki.

Choroba zawodowa to choroba określona w wykazie chorób zawodowych (aktualnie 26 pozycji), jeżeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy i została uznana za chorobę zawodową.

Zdarzenie potencjalnie wypadkowe to niebezpieczne zdarzenie, związane z pracą, podczas którego nie dochodzi do urazów lub pogorszenia stanu zdrowia.

Najczęściej występujące choroby zawodowe w Polsce to m.in.: przewlekłe choroby narządu głosu, zawodowe uszkodzenie słuchu, pylice płuc, choroby zakaźne lub inwazyjne albo ich następstwa, choroby skóry, zespół wibracyjny, zatrucia ostre lub przewlekłe albo ich następstwa, choroby narządu ruchu.

Badania przyczyn źródłowych wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych powinny służyć identyfikowaniu wszelkich niezgodności w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, powinny one być prowadzone przez kompetentne osoby przy odpowiednim współudziale pracowników lub ich przedstawicieli.

Wyniki badań wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych powinny być udokumentowane oraz przedstawiane odpowiednim osobom odpowiedzialnym za działania korygujące, pracownikom i ich przedstawicielom, a także objęte przeglądem wykonywanym przez najwyższe kierownictwo oraz uwzględnione w działaniach na rzecz ciągłego doskonalenia.

Raporty zewnętrznych organów nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, np. inspekcji pracy, inspekcji sanitarnej, dozoru technicznego i straży pożarnej, powinny być brane pod uwagę w takim samym stopniu jak wyniki wewnętrznych badań i analiz, np. służba BHP, społeczna inspekcja pracy i komisja BHP, z uwzględnieniem przestrzegania zasad poufności.

Auditowanie

Audit systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oznacza systematyczne i niezależne badania, mające na celu określenie, czy działania podejmowane w ramach systemu zarządzania BHP oraz osiągnięte rezultaty odpowiadają planowanym ustaleniom, i czy te ustalenia zostały skutecznie wdrożone, oraz czy są odpowiednie do realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a także do osiągnięcia celów organizacji w tym zakresie.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury służące przeprowadzaniu okresowych auditów, mających na celu ustalenie, czy system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz jego elementy są wdrożone, właściwe i skuteczne dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

Organizacja powinna ustanowić program prowadzenia auditów, obejmujący ustalenia dotyczące kompetencji auditorów, zakresu auditów, ich częstotliwości, metodologii i dokumentowania wyników.

Wyniki auditu powinny określić, czy elementy wdrożonego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy lub ich część:

• są skuteczne w realizacji polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy organizacji,

• są skuteczne w promowaniu pełnego współudziału pracowników,

• uwzględniają wyniki monitorowania bezpieczeństwa i higieny i poprzednich auditów,

• umożliwiają organizacji przestrzeganie odpowiednich przepisów prawnych,

• uwzględniają ciągłe doskonalenie oraz stosowanie najlepszych praktyk w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Audity powinny być prowadzone przez kompetentne osoby z lub spoza organizacji, które powinny być niezależne w stosunku do auditowanych działań, a wyniki i wnioski z auditów powinny być przedstawiane przedstawicielowi najwyższego kierownictwa oraz innym osobom odpowiedzialnym za działania korygujące.

Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze

Wymaganie to potrzeba lub oczekiwanie, które zostało ustalone, przyjęte zwyczajowo lub jest obowiązkowe. Niezgodność to niespełnienie wymagania, np. zawartego w dokumentacji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Działanie korygujące oznacza działanie w celu wyeliminowania przyczyny wykrytej niezgodności lub innej niepożądanej sytuacji, które jest podejmowane dla zapobieżenia ich ponownemu wystąpieniu. Działanie zapobiegawcze oznacza działanie w celu wyeliminowania przyczyny potencjalnej niezgodności lub innej potencjalnej sytuacji niepożądanej, które jest podejmowane dla zapobieżenia ich wystąpieniu.

Zaleca się, aby niezgodności zidentyfikowane w wyniku monitorowania bezpieczeństwa i higieny pracy, auditowania lub przeglądów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy były udokumentowane oraz były podstawą do inicjowania działań korygujących i zapobiegawczych.

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury dotyczące realizacji działań korygujących i zapobiegawczych, które wynikają z monitorowania, auditowania i przeglądów wykonywanych przez najwyższe kierownictwo, a w szczególności powinny one obejmować:

• identyfikację i analizę przyczyn wszelkich niezgodności z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy i/lub wymaganiami dotyczącymi systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy;

• podejmowanie działań mających na celu zmniejszenie skutków związanych z ujawnionymi niezgodnościami;

• inicjowanie, planowanie, wdrażanie, sprawdzanie skuteczności oraz dokumentowanie działań korygujących i zapobiegawczych, w tym działań dotyczących zmian w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo oraz ciągłe doskonalenie

Przegląd stanu bezpieczeństwa i higieny pracy (przegląd stanu BHP) to okresowa kontrola stanu BHP przeprowadzana dla sprawdzenia spełniania wymagań dotyczących wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, mogą one być wykonywane przez:

• organy kontrolne i doradcze pracodawcy, np. przedstawiciele najwyższego kierownictwa, kierownicy jednostek organizacyjnych, społeczni inspektorzy pracy, członkowie komisji BHP, pracownicy służby BHP, lekarze służby medycyny pracy;

• organy zewnętrznego nadzoru i kontroli, np. inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Straży Pożarnej, Urzędu Dozoru Technicznego, urzędów nadzoru budowlanego i nadzoru górniczego.

Najwyższe kierownictwo powinno w określonych odstępach czasu przeprowadzić przegląd systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, z uwzględnieniem potrzeb i warunków organizacji, w celu oceny i zapewnienia jego stałej przydatności i skuteczności w zakresie spełnienia wymagań odpowiedniej normy (najczęściej PN-N-18001), a także do ustanowionych przez organizację polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo to formalna ocena stanu i adekwatności wdrożonego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy do polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy przeprowadzana przez najwyższe kierownictwo, powinien uwzględniać w szczególności:

• zmieniające się okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy,

• wyniki auditów wewnętrznych i zewnętrznych,

• wyniki działań korygujących i zapobiegawczych,

• wyniki analiz wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo powinien zapewniać:

• ocenę zdolności systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy do spełnienia ogólnych potrzeb organizacji i wszystkich stron zainteresowanych, włączając w to jej pracowników i odpowiednie władze;

• ocenę potrzeb zmian w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w tym zmian w polityce i celach bezpieczeństwa i higieny pracy;

• ocenę postępów w realizacji celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w realizacji działań korygujących;

• ocenę skuteczności działań przeprowadzonych w wyniku wcześniejszych przeglądów zarządzania wykonywanych przez najwyższe kierownictwo.

Wyniki przeglądu powinny być udokumentowane oraz formalnie ogłaszane osobom odpowiedzialnym za poszczególne elementy systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, aby umożliwić im podjęcie odpowiednich działań, pracownikom lub ich przedstawicielom oraz specjalistycznej komisji ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, jeżeli taka została powołana.

Organizacja powinna wprowadzić i utrzymywać rozwiązania organizacyjne dotyczące ciągłego doskonalenia poszczególnych elementów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz systemu zarządzania jako całości.

Ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oznacza proces usprawniania systemu zarządzania w celu osiągnięcia poprawy wszystkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, zgodnie z polityką bezpieczeństwa i higieny pracy organizacji.

Ciągłe doskonalenie oznacza powtarzające się działania mające na celu zwiększenie zdolności do spełnienia wymagań. Doskonalenie to proces ciągły, a nie jednorazowe formalne działanie, które opiera się na realizacji podstawowych funkcji zarządzania obejmujących planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie.

Dla potrzeb realizacji ciągłego doskonalenia wykorzystuje się najczęściej w praktyce tzw. cykl zorganizowany oraz cykl Deminga.

Cykl zorganizowany to kolejno następujące po sobie etapy działań, ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu i uwzględniające stopniowe doskonalenie, który obejmuje:

• postawienie jasno i ściśle określonego celu,

• zbadanie warunków i środków, które trzeba zastosować do osiągnięcia celu,

• przygotowanie warunków i środków uznanych za niezbędne do zastosowania,

• wykonanie działań stosownie do powziętego planu,

• kontrola wyników i wyciągnięcie wniosków.

Cykl Deminga umożliwia łatwe dostosowanie się do zmieniających się warunków oraz szybką eliminację czynników powodujących zakłócenia, obejmuje on następujące etapy:

• zapisz to, co zrobisz,

• zrób to, co zapisałeś,

• udokumentuj to, co zrobiłeś,

• sprawdź to, co zrobiłeś,

• porównaj z tym, co chciałeś zrobić.

35

Planowanie

Wdrażanie

i funkcjonowanie

Ciągłe doskonalenie

Zaangażowanie

kierownictwa

i polityka BHP

Przegląd

wykonywany

przez

kierownictwo

Sprawdzanie

oraz działania

korygujące i zapobiegawcze

---