WARUNKOWANIE KLASYCZNE (ZAJECIA 2)
Uczenie się - najczęściej jest definiowane jako proces powstawania (poprzez doświadczenie) - względnie trwałych zmian w zachowaniu się jednostki aby lepiej funkcjonować w środowisku. Najczęściej wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje uczenia się:
Warunkowanie klasyczne- inaczej „Pawłowskie”- poprzez to warunkowanie jednostka uczy się przewidywać pojawianie się ważnych wydarzeń w środowisku (np. pokarm, ból)
i przygotowywać się na nie.
Warunkowanie instrumentalne- inaczej „sprawcze”- poprzez nie jednostka uczy się, które z jej zachowań przynoszą korzystne, a które niekorzystne zmiany w środowisku (uczy się, które reakcje warto powtarzać, a których lepiej unikać).
Warunkowanie klasyczne to proces, w wyniku którego początkowo obojętny dla organizmu bodziec podawany wraz z bodźcem wywołującym wrodzona reakcję odruchową organizmu nabiera zdolności do wywoływania tej reakcji.
Bodziec, który bez uczenia wywołuje wrodzoną reakcje organizmu to bodziec bezwarunkowy (np. pokarm wywołujący ślinienie u psa).
Wrodzona reakcja organizmu (ślinienie) to reakcja bezwarunkowa.
Bodziec początkowo obojętny, który w wyniku podawania go z bodźcem bezwarunkowym nabrał zdolności do wywoływania podobnej reakcji to bodziec warunkowy, a reakcja przez niego wywołana to reakcja warunkowa (odruch warunkowy).
1. Podstawowy paradygmat badawczy oraz podstawowe pojęcia:
Badania nad warunkowaniem klasycznym rozpoczął rosyjski uczony, Iwan Pawłow. Jego podstawowe badania polegały na wielokrotnym podawaniu psom pary bodźców- niespecyficznego, który początkowo nie wywoływał żadnej zmiany w zachowaniu zwierząt i specyficznego, wywołującego wrodzoną, odruchową reakcje (tzw. próby warunkowe).
Zwierzętom najpierw prezentowano bodziec niespecyficzny, a następnie bodziec specyficzny. Po serii takich prób reakcja odruchowa zaczęła się pojawiać od razu po pokazaniu bodźca niespecyficznego. Był to proces nabywania odruchu warunkowego.
Jeśli w kolejnych próbach w ślad za bodźcem warunkowym (niespecyficznym) nie pojawiał się bodziec bezwarunkowy (specyficzny), reakcja warunkowa stopniowo zanikała. To zjawisko nazwano procesem wygaszania. Po ustaniu prób wygaszania po pewnym czasie po zaprezentowaniu bodźca warunkowego reakcja bezwarunkowa znów się pojawia- to jest tzw. spontaniczne odnowienie odruchu (reakcji), ale utrzyma się tylko wtedy, gdy po bodźcu warunkowym podamy znów bodziec bezwarunkowy.
W początkowej fazie treningu stwierdzono, iż nie tylko stosowany bodziec warunkowy, ale tez inne podobne do niego bodźce wywołują podobną reakcję warunkową- to zjawisko nazywamy generalizacją bodźca („kogo ukąsił wąż ten się będzie bał liny”).
Reakcja ta zanikała wraz z kolejnymi próbami warunkowania, gdy po podaniu bodźców podobnych nie podawano bodźca bezwarunkowego. Jednostka uczyła się po których bodźcach jest podawany bodziec bezwarunkowy-wtedy następowała reakcja, w pozostałych przypadkach reakcja warunkowa przestała występować. Ten proces to różnicowanie bodźca.
2. Biologiczne znaczenie warunkowania klasycznego:
Reakcja warunkowa pełni funkcje adaptacyjne. Np. Wydzielanie śliny na dźwięk dzwonka, który zapowiada pojawienie się pokarmu ułatwia trawienie.
Reakcja warunkowa może stanowić przeciwieństwo reakcji bezwarunkowej- też funkcja adaptacyjna! np. badania na szczurach (Siegel, 1975): kiedy postawi się zwierzę na metalowej płytce, której temperatura rośnie, szczur po padaniu morfiny (bodziec bezwarunkowy), która w dużym stopniu znieczula na ból(reakcja bezwarunkowa), przebywa na niej dłużej niż szczur bez morfiny (grupa kontrolna).
Po podaniu zastrzyku (bodziec warunkowy) soli fizjologicznej szczur szybciej zeskakuje z płytki (reakcja warunkowa to zwiększenie czucia bólu) niż szczur z grupy kontrolnej.
Badacze tłumaczą ten fakt: ”przewidując na podstawie bodźca warunkowego(zastrzyk), ze wystąpi zmniejszenie wrażliwości na ból (reakcja bezwarunkowa), organizm broni się przez obniżenie progów czucia, czyli wzrost wrażliwości na ból(reakcja warunkowa).”
3. Związki powstające podczas warunkowania klasycznego:
Badacze pytają: Czego organizm uczy się w przebiegu warunkowania klasycznego?
Według teorii S-S (bodziec-bodziec) uczy się związku między bodźcem warunkowym a bodźcem bezwarunkowym.
Według teorii S-R-(bodziec-reakcja) uczy się związku między bodźcem warunkowym i reakcją warunkową.
Eksperymenty badaczy poparły obie teorie.
Eksperymenty na potwierdzenie teorii S-S wykorzystują sensoryczne przedwarunkowanie (w początkowej fazie treningu wytwarza się związek między bodźcami S - S, następnie gdy jeden bodziec nabiera znaczenia bodźca warunkowego, takiego samego znaczenia nabiera drugi bodziec).
Eksperymenty, których celem jest potwierdzenie teorii S-R, odbywają się w schemacie badawczym zwanym warunkowaniem drugiego rzędu (w pierwszej części eksperymentu wytwarza się odruch warunkowy na pojedynczy bodziec warunkowy, następnie podaje się ów bodziec z drugim bodźcem, w kolejnej fazie zmienia się rodzaj reakcji warunkowej na początkowy bodziec warunkowy).
W przebiegu procesu warunkowania wytwarzają się związki miedzy bodźcami warunkowymi i reakcjami warunkowymi (S-R).
4. Relacje czasowe w warunkowaniu klasycznym:
Relacje czasowe miedzy bodźcami warunkowymi i bezwarunkowymi są ważnym czynnikiem wpływającym na przebieg warunkowania klasycznego. Wyróżniamy:
Warunkowanie opóźniające
Warunkowanie równoczesne
Warunkowanie śladowe
Warunkowanie odroczone
Warunkowanie czasowe
Warunkowanie wsteczne.
Warunkowanie wsteczne: kiedy np. znak informujący o zakręcie (bodziec warunkowy) umieścimy za zakrętem (bodziec bezwarunkowy -zakręt).
Załóżmy, ze zwykle znak stoi przed zakrętem, wtedy reakcja bezwarunkowa to hamowanie, reakcja warunkowa to hamowanie zanim zobaczy się zakręt.
W sytuacji warunkowania wstecznego znak oznacza sygnał do reakcji odwrotnej (koniec zakrętu- nie trzeba dłużej hamować). Bodziec bezwarunkowy (zakręt) pojawia się przed bodźcem warunkowym (znak) . Bodziec warunkowy wywołuje z czasem tzw. hamowanie warunkowe (hamowanie wewnętrzne), czyli aktywne tłumienie reakcji warunkowej. Ma ono miejsce gdy wcześniej wytworzymy reakcję warunkową.
Ten typ hamowania powstaje tez w przebiegu wygaszania reakcji.
Oprócz hamowania wewnętrznego wyróżnia się tez hamowanie zewnętrzne- zaprzestanie wykonywania reakcji warunkowej na skutek działania nowego bodźca(wynika z rywalizacji reakcji warunkowej z orientacyjną).
5. Przestrzeń warunkowania klasycznego:
Podstawą bardziej nowoczesnego spojrzenia (niż Pawłowa) na warunkowanie klasyczne jest zwrócenie uwagi na informacyjny charakter bodźca warunkowego. Organizmy dokonują selekcji połączeń, które zostają utrwalone. Największą szanse na utrwalenie mają bodźce warunkowe najlepiej informujące o mających wystąpić bodźcach bezwarunkowych.
Robert Rescorla (1967) jako pierwszy stwierdził, że do powstania odruchu warunkowego niezbędne jest występowanie zależności między bodźcem warunkowym a pojawieniem się bodźca bezwarunkowego. Ważne jest prawdopodobieństwo wystąpienia bodźca bezwarunkowego po warunkowym, oraz prawdopodobieństwo, ze bodziec bezwarunkowy wystąpi bez wcześniejszego bodźca warunkowego.
Najlepsza sytuacja jest gdy bodziec bezwarunkowy nigdy nie występuje bez zapowiedzi w postaci bodźca warunkowego i gdy bodziec bezwarunkowy zawsze występuje po warunkowym.
Gdy bodziec bezwarunkowy występuje częściej bez bodźca warunkowego niż po nim mamy do czynienia z tzw. negatywna zależnością miedzy bodźcami, bodziec warunkowy nabiera znaczenia hamującego.
Inny czynnik wpływający na powstanie odruchu warunkowego to wyrazistość bodźca warunkowego - równoczesne stosowanie dwóch bodźców warunkowych prowadzi do powstania zależności dla tego z nich , który jest bardziej wyrazisty. Drugi ulega zacienieniu i nie wywoła reakcji warunkowej.
Efekt blokowania także pokazuje selektywność procesu warunkowania. Polega on na tym, ze dodanie do bodźca warunkowego drugiego elementu (innego bodźca) nie prowadzi do powstania zależności między drugim bodźcem i bodźcem bezwarunkowym.
Jeżeli jednak dodany bodziec będzie towarzyszył wzrostowi siły bodźca warunkowego- stanie się bodźcem warunkowym, jeżeli zmniejszeniu- to stanie się hamulcem warunkowym.
Teoria Rescorli- Wagnera (1972)- opisuje najważniejsze prawidłowości związane z warunkowaniem klasycznym. Mówi, ze zmiana siły związku między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym w kolejnych próbach warunkowania jest:
proporcjonalna do różnicy między maksymalną siłą związku w danej próbie a siłą związku w poprzedniej próbie.
proporcjonalna do stopnia wyrazistości bodźca warunkowego.
1. Falkowski, Tyszka, 29-33, Psychologia zachowań konsumenckich :
„Strategie marketingowe w świetle procesów uczenia się i pamięci.”
W pamięci przechowywane jest doświadczenie, które konsument gromadzi w procesie uczenia się.
Pamięć i uczenie się odnoszą się do tego samego procesu przyswajania, nabywania nowych doświadczeń.
Różnica: W uczeniu się nacisk kładziemy na zmiany w zachowaniu człowieka na podstawie zdobytych doświadczeń, a mówiąc o pamięci zwracamy uwagę na procesy przechowywania i kodowania doświadczeń.
Prawa uczenia są stosowane w edukacji, psychologii wychowawczej oraz kontroli zachowań konsumenckich w przypadku marketingu
Warunkowanie klasyczne stosuje się do wzmacniania pozytywnych emocji kojarzonych z produktem lub nazwą marki w reklamie
Warunkowanie instrumentalne- ważna rola w projektowaniu strategii promocyjnych
Warunkowanie klasyczne w reklamie:
Kilka dodatkowych informacji o warunkowaniu klasycznym:
W warunkowaniu klasycznym można zastosować negatywny bodziec bezwarunkowy, np. strach. Warunkowanie klasyczne strachu przedstawia procedura zastosowana do prawie rocznego chłopca Alberta. (Watson, Rayner, 1920). Na początku pokazano dziecku oswojonego białego szczura, budzącego zaciekawienie. Przy powtórnym pokazaniu szczura eksperymentator stojący za Albertem przeraził go uderzając w stalowy pręt. Dziecko się rozpłakało. Po wielokrotnym powtórzeniu tego sam widok szczura wywoływał płacz u dziecka.
Warunkowanie wyższego rzędu- ma miejsce gdy raz wytworzony odruch warunkowy służy za podstawę do tworzenia kolejnych. Np. po wytworzeniu się reakcji wydzielania śliny na dzwonek , dzwonek będzie poprzedzany zapaleniem światła- po wielu powtórzeniach pies wytwarza ślinę na widok światła.
Warunkowanie klasyczne w reklamie przedstawiają badania Gorna (1982)
Zrobił on eksperyment, w którym preferencja pióra określonego koloru była warunkowana muzyką podczas oglądania reklamy. Pióra koloru beżowego i niebieskiego były początkowo tak samo lubiane przez badanych. Po obejrzeniu reklamy na tle muzyki lubianej i nielubianej preferencje badanych (4 grupy)się zmieniły.
Zaobserwowano także, iż warunkowanie klasyczne jest skuteczne w reklamie gdy klient nie jest jeszcze zainteresowany kupnem towaru lub nie angażuje się w jego zakup, np. mało ważne zakupy codzienne, a instrumentalne, gdy już wie, ze chce cos kupić (np. komputer, poważniejszy zakup) i szuka informacji o produkcie.
3.Tavris, Wade, Psychologia. Podejścia i koncepcje.
„Uczenie się przez warunkowanie”179-187
Przykłady z życia:
Pewien dentysta wyświetlał dzieciom kreskówki w czasie borowania aby im zmniejszyć stres, jednak pacjenci potem po wielu latach nadal mieli wstręt do kreskówek.
Matka starała się zachować spokój i łagodzić spory po tym jak codziennie rano jej mała córka narzekała na wszystko i krzyczała na młodsza siostrę. Efekt był taki, ze zachowanie dziecka utrzymywało się i rodziło dalsze napięcia.
Obie te sytuacje wskazują na brak wiedzy o prawach uczenia się.
Behawioryzm -to kierunek w psychologii zajmujący się przede wszystkim badaniem zachowań, które można obserwować, oraz rola środowiska jako czynnika determinującego zachowanie.
Uczenie się- to każda stosunkowo trwała zmiana w zachowaniu występująca w wyniku doświadczenia (z wyjątkiem zmian związanych z kalectwem, dojrzewaniem, zmęczeniem, chorobą). Uczenie umożliwia przystosowanie do zmieniających się warunków, zapewnia rozwój i przetrwanie.
Warunkowanie- to podstawowy rodzaj uczenia się obejmujący związki bodźców środowiska z reakcja organizmu
Odruch warunkowy- tzn. zależny od warunków środowiska
Warunkowanie wyższego rzędu może przyczynić się do powstawania uprzedzeń, gdy np. dziecko uczy się skojarzeń negatywnych słowa `Turek” + brudny-określenie budzące wcześniej dezaprobatę- powstaje reakcja emocjonalna negatywna.
Można uwarunkować się na smak potraw. Chorzy na raka przestają lubić potrawy, które jedli tuz przed chemoterapią. Skojarzenia negatywne z czymś przypadkowym ale nieprzyjemnym po zjedzeniu potrawy.
J.B. Watson (USA) twierdził, ze emocje są zbiorem reakcji mięsni i gruczołów, to wzorce odruchów. Głaskanie to bodziec bezwarunkowy, uśmiech to reakcja bezwarunkowa. Dziecko uczy się miłości, uczy się kochać rzeczy skojarzone z głaskaniem, osoba skojarzona najsilniej to matka = wyuczona miłość do matki.
Odwarunkowywanie- w warunkowaniu klasycznym proces stopniowego łączenia bodźca warunkowego budzącego negatywne reakcje z bodźcem budzącym pozytywne reakcje. Metoda wykorzystywana w leczeniu fobii ( systematyczne odwrażliwianie) wykorzystuje to zjawisko.
1