Karl Marx - „Feuerbach”
wstęp
Najważniejszą z empirycznych przesłanek historii ludzkiej jest istnienie żywych osobników ludzkich. Ludzie różnią się od zwierząt posiadaniem świadomości, wierzeń religijnych, umiejętnością wytwarzania środków potrzebnych im do życia. Osobniki są takie, jakimi się uzewnętrzniają - to, czym są, zależy od materialnych warunków ich produkcji.
Miernikiem stopnia rozwoju sił wytwórczych jest stopień rozdziału pracy. Trzema podstawowymi jej dziedzinami są: przemysł, handel i rolnictwo. Śledząc właśnie stopień rozwoju pracy i prawo do własności przechodzi Marks przez trzy fazy życia społecznego.
Pierwszą z nich jest plemię, które charakteryzuje się słabo rozwiniętą produkcją, nierozwiniętym podziałem pracy i praktykowaniem niewolnictwa. Własność na poziomie plemienia jest „własnością plemienną”.
Dzięki umowie lub podbojowi plemię może przekształcić się w „państwo starożytne”, na poziomie którego mówimy o „własności gminnej”, ale także i o zalążku własności prywatnej, która pojawia się wraz z zaistnieniem dóbr ruchomych. Spotykamy się tu wciąż z niewolnictwem, ale różnice między klasami są znacznie lepiej widoczne. Podział pracy jest znacznie lepiej rozwinięty. Wyraźnie zaznaczona jest rywalizacja pomiędzy miastem a wsią.
Dochodzimy wreszcie do średniowiecznego państwa feudalnego, w którym mowa jest o „własności feudalnej - stanowej”. Mamy tu do czynienia z wyraźnie ukształtowanymi i przeciwstawionymi sobie stanami (szlachta - poddani). Rozwijają się wsie (feudalna własność ziemska), rozwijają się i miasta (korporacyjna organizacja rzemiosł w cechy), wciąż trwa konkurencja pomiędzy nimi. Podział pracy wciąż pozostaje dokonany na nieznacznym poziomie. Państwo feudalne jest monarchią. Marks odnotowuje w nim istotny związek pomiędzy strukturą społeczno-polityczną a produkcją, a nawet kulturą duchową obywateli.
ideologia w ogóle, a zwłaszcza niemiecka
historia
Na wstępie była już mowa o tym, że najważniejszą z empirycznych przesłanek historii ludzkiej jest istnienie żywych osobników ludzkich. Wraz z zaistnieniem człowieka pojawia się kilka momentów, dzięki którym wytwarza on życie własne przez pracę, a życie innych ludzi - przez prokreację. Pierwszym z tych momentów jest wytwarzanie środków do zaspokojenia potrzeb, drugim jest wytwarzanie nowych potrzeb, trzecim - rozmnażanie i założenie rodziny, czwartym - historia.
Widać już, że w tym miejscu spleciony jest stosunek przyrodzony ze społecznym, stopień produkcji ze stopniem rozwoju społeczeństw, historia ludzkości z historią przemysłu. Jednostkowa świadomość okazuje się być wytworem społecznym. Ze świadomości stadnej (plemiennej) wynika dokonanie podziału pracy, które staje się tożsame z własnością prywatną. Pierwszą jej formą, bardzo prymitywną, jest niewolnicze podporządkowanie rodzin ojcom. Z podziału pracy, z kolei, wynikają pierwsze sprzeczności pomiędzy interesem jednostki a interesem ogółu. W większości systemów polityczno-ekonomicznych (demokracji) jednostka zostaje zamknięta w jednej działalności, poza którą nie może wyjść. Komunizm daje szansę na zmianę tego, czym człowiek się zajmuje. Otrzymujemy w każdym razie pierwsze walki w obrębie państwa, a każda walka jest walką klasową.
Rządy jednej klasy doprowadzają do wyalienowania innej. To wyobcowanie, wsparte rozwojem sił wytwórczych, doprowadzić może do rewolucji. Marks twierdzi, że komunizm nie jest ideałem, ale rzeczywistym ruchem, który znosi stan obecny.
Formą stosunków międzyludzkich jest społeczeństwo obywatelskie, które wywodzi się z rodziny i plemienia. Obejmuje ono całokształt materialnych stosunków jednostek w granicach określonego szczebla rozwoju sił wytwórczych.
o wytwarzaniu świadomości
Jednostki popadają w jarzmo rynku - zmienić to może tylko komunizm, czyli świadome panowanie ludzi nad siłami. Duchowe bogactwo jednostki jest skorelowane z bogactwem jej realnych stosunków. O zajściu rewolucji decydują warunki życia.
W obrębie klasy rządzącej również dokonany jest pewien podział pracy - w postaci podziału na „ideologów” i członków czynnych. Klasa ta tworzy więc ideologię, przedstawia własne interesy jako interesy wspólne wszystkich obywateli. Wraz z kolejnymi przewrotami politycznymi kolejne władze muszą odwoływać się do haseł coraz bardziej ogólnych, które pociągną za sobą resztę społeczeństwa. Jedynie o klasie prawdziwej, żywiołowej rewolucji nie można powiedzieć, że od samego początku jest klasą, gdyż wypowiada głos całego ludu.
rzeczywista baza ideologii
stosunki między ludźmi i siłami wytwórczymi
Wraz z odróżnieniem i rywalizacją pomiędzy miastem a wsią dochodzi do oddzielenia kapitału i własności ziemskiej. Zniesienie tego przeciwieństwa jest ważnym warunkiem społecznej wspólnoty.
System feudalny prowadzi do wykształcenia się klasy kupców, a zatem oddzielenia od siebie produkcji i wymiany. Dzięki temu może dojść do wyspecjalizowania się pewnych miast w produkcji konkretnych towarów i do zacieśnienia więzów pomiędzy miastami. Dopiero teraz pojawia się szansa na wymienianie wynalazków. Rozszerzenie stosunków pomiędzy miastami prowadzi z jednej strony do powstania klasy mieszczan, która dąży do wyrwania się z więzów feudalnych, a z drugiej - do powstania manufaktur. Mieszczanie, którzy zaczną gromadzić kapitał przemysłowy i handlowy umożliwią w przyszłości zaistnienie dwóch wielkich klas: burżuazji i proletariatu. Należy w tym miejscu pamiętać, że klasa społeczna powstaje zawsze w opozycji do innej klasy.
Dzięki manufakturom dochodzi do konkurencji handlowej na poziomie międzynarodowym, która nabiera jeszcze większego rozmachu wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi. W miastach handlowe stosunki cechowo-patriarchalne zastąpione zostają przez stosunki pieniężne między kapitalistą a robotnikiem. Dzięki nagromadzeniu kapitału możemy mówić o powstaniu wielkiej burżuazji (manufakturalnej) a odróżnieniu od „małej burżuazji” (związanej z cechami).
Wraz z XVII- i XVIII-wiecznym rozwojem handlu i żeglugi wzrasta znaczenie kolonii, ale także manufaktur. Kapitał ostatecznie traci naturalność, gdyż powstają banki, pojawiają się kredyty. Dzięki temu, jak również dzięki wolnej konkurencji i odkryciom Newtona dochodzi do powstania wielkiego przemysłu, inwestowania w maszyny, dokonywania ścisłego podziału pracy. W wyniku tego wszystkiego otrzymujemy: rozwój komunikacyjny, rynek światowy, centralizację kapitału, powszechną konkurencję, zniszczenie ideologii, religii i moralności. Stosunki naturalne ostatecznie ulegają przekształceniu w pieniężne. Miasto zwycięża wieś, stosunki klasowe uniwersalizują się. Wreszcie możemy mówić o historii powszechnej, ale najważniejsze jest zaistnienie nowego bohatera klasowego: robotnika.
stosunek państwa i prawa do własności
Od własności plemiennej, poprzez własność gminną, własność feudalną, własność korporacyjną i kapitał manufakturalny doszliśmy do kapitału nowoczesnego, uwarunkowanego przez przemysł, wolną konkurencję i własność czysto prywatną.
Własność została wyemancypowana ze wspólnoty, państwo zostało odłączone od społeczeństwa obywatelskiego, a stało się organizacją burżuazyjną, czego najlepszym przykładem są Stany Zjednoczone. Prawa własności, które przysługują wszystkim ludziom, są iluzoryczne, bo ludzi w rzeczywistości nie stać na to, czego są właścicielami, stają się więc właścicielami pozornymi. Wszystko uzależnione jest bowiem od pieniędzy.
naturalne i cywilizowane narzędzia produkcji i formy własności
Marks wyróżnia naturalne narzędzia produkcji, jak ziemia i woda, które podporządkowują ludzi przyrodzie, a obok nich narzędzia sztuczne, które podporządkowują ludzi wytworowi ich pracy. Narzędzia naturalne, w przeciwieństwie do sztucznych, wzmacniają powiązania społeczne między ludźmi, prowadzą nie do wymiany między człowiekiem a człowiekiem, ale między człowiekiem a przyrodą. W takim systemie można przyjąć, że człowiekowi przysługuje panowanie dane od natury, a do dokonania podziału pracy wystarcza rozsądek.
Dopiero wraz z wielkim przemysłem dochodzi do sprzeczności pomiędzy narzędziami produkcji a własnością prywatną i dopiero na tym poziomie można własność znieść. W wielkim przemyśle wszystkie warunki stopiły się w własność i pracę. Od pojawienia się pieniądza każda forma stosunków międzyludzkich jest przypadkowa. Siły wytwórcze są niezależne i oderwane od jednostek, gdyż te są rozproszone. Praca ostatecznie straciła pozór działalności własnej, a stała się tylko środkiem do życia materialnego.
Żeby więc odzyskać własną działalność i zabezpieczyć egzystencję muszą jednostki przywłaszczyć sobie całokształt sił wytwórczych. Nie wystarczy inna dystrybucja działalności, potrzebny jest inny jej rodzaj. Stąd jedynym rozwiązaniem jest rewolucja totalna, która przywróci jednostkom człowieczeństwo.
komunizm - wytwarzanie samej formy stosunków między ludźmi
Komunizm będzie stanowił przewrót u samej podstawy wszystkich istniejących stosunków produkcji i wymiany. Sam stanie się realną podstawą, która wykluczy wszystko, co istnieje niezależnie od jednostek.
Wszystkie dziejowe kolizje pochodzą ze sprzecznością między siłami wytwórczymi a formami stosunków pomiędzy ludźmi. Wolność osobista możliwa jest dopiero w istniejącej, prawdziwej wspólnocie. Oto zaistnieje zgromadzenie ludzi, które podda ich kontroli warunki rozwoju i ruchu jednostek. Do tej pory były one pozostawione przypadkowi, co nazywano „wolnością osobistą”. Żadna to wolność, bo owa „przypadkowość” miała swoją podstawę w konkurencji, a więc ludzie podporządkowani byli władzy rzeczowej.
HISTORIA FILOZOFII NOWOŻYTNEJ