Marek Ruszkowski
Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego
Instytut Filologii Polskiej
ul. Leśna 16, 25-509 Kielce, Polska
Tel.: (48-41) 344 54 63
E-mail: gustaw1960@op.pl
POLSKIE BADANIA Z ZAKRESU STATYSTYKI JĘZYKOZNAWCZEJ. PRÓBA SYNTEZY
Lingwistyka jest najbardziej ścisłą nauką spośród dyscyplin humanistycznych. Jest więc zrozumiałe, że statystyka oddaje bardzo duże usługi językoznawstwu, a liczba prac wykorzystujących metody kwantytatywne stale rośnie. Bibliografia R. Köhlera z 1995 roku rejestruje ponad 6000 prac (książek, artykułów, recenzji) z zakresu lingwistyki statystycznej. Za początki statystyki językoznawczej w Polsce należy uznać ostatnie dziesięciolecie XIX wieku. To waśnie wówczas J. Baudouin de Courtenay po raz pierwszy postulował użycie w badaniach językoznawczych metod ścisłych, a W. Lutosławski opublikował pierwszy na gruncie polskim artykuł z zakresu statystyki lingwistycznej. Obecnie w polskim językoznawstwie metody kwantytatywne są wykorzystywane w odniesieniu do wszystkich podsystemów języka: fonologicznego, fleksyjnego, słowotwórczego, składniowego, leksykalnego. Znajdują również zastosowanie w badaniu ortografii, stereotypów językowych, spójności tekstu oraz w tzw. lingwistyce korpusowej i lingwistyce kulturowej.
SŁOWA KLUCZE: statystyka, językoznawstwo.
Statystyka jest bardziej sposobem myślenia lub wnioskowania niż pęczkiem
recept na młócenie danych w celu odsłonięcia odpowiedzi.
C. R. Rao
Termin statystyka ma swoje źródło w łacińskim słowie status, czyli `państwo'. Co do tego, kto pierwszy posłużył się tym pojęciem, nie ma zgodności w literaturze przedmiotu. Jedni twierdzą, że był nim włoski historyk Girolamo Ghilini, który użył go w roku 1589. Inni wskazują na niemieckiego uczonego Gottfrieda Achenwalla (1719-1772), który posłużył się tym terminem około połowy XVIII wieku, choć pisał „o tak zwanej statystyce”, a w notatkach rękopiśmiennych wspomina, że nazwa ta funkcjonowała już w XVII stuleciu.
Statystyka - w myśl definicji Achenwalla - „jest nauką o ustroju państwa w szerokim tego słowa znaczeniu, przy czym ustrój państwa określa się jako „ogół istotnych osobliwości państwowych”. Statystyka oznaczała również „gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie danych przez państwo”. Dla tzw. arytmetyków politycznych XVIII stulecia stanowiła naukę o umiejętności kierowania państwem. Według nich była to metoda rozumowania na podstawie liczb, umożliwiająca wykrycie - wśród pozornie chaotycznych zjawisk masowych - określonych prawidłowości.
Współcześnie termin statystyka używany bywa w kilku znaczeniach. Dwa z nich są najistotniejsze: 1. „zespół informacji liczbowych dotyczących celowo wybranej grupy lub kategorii zjawisk masowych”, 2. „dyscyplina naukowa traktująca o metodach (narzędziach) liczbowego opisu i wnioskowania o prawidłowościach występujących w procesach masowych”.
Za datę narodzin statystyki w dzisiejszym rozumieniu tego słowa można uznać rok 1662, kiedy ukazała się w Londynie praca Johna Graunta „Obserwacje przyrodzone i polityczne, dokonane nad biuletynami umieralności... miasta Londynu” („Natural and political observations made upon the bills mortality... of the city of London”).
Statystyka została uznana za naukę, gdy włączono ją jako sekcję do Brytyjskiego Towarzyszenia Postępu Nauki (British Association for the Advancement of Science) i utworzono w roku 1834 Królewskie Towarzystwo Statystyczne (Royal Statistical Society). W 1854 roku odbył się w Brukseli I Międzynarodowy Kongres Statystyczny. Francja ustanowiła Centralny Urząd Statystyczny już w roku 1800 jako pierwszą tego rodzaju instytucję na świecie.
W statystyce wyróżnia się zagadnienia i metody ogólne, które można, a czasem trzeba, stosować bez względu na przedmiot badań, którego dotyczą, oraz kwestie specyficzne dla danej dyscypliny. Wymagają one niekiedy adaptacji i pewnej weryfikacji ogólnych metod i kierunków badań kwantytatywnych. Bujny rozwój statystyki w ostatnim pięćdziesięcioleciu dowodzi, że niemal każda dyscyplina stara się wypracować, opierając się na ogólnych założeniach statystycznych, własne pole zastosowania metod kwantytatywnych. Stąd wiele prac typu: „Statystyka społeczno-ekonomiczna w zadaniach”, „Elementy statystyki dla historyków. Materiały do ćwiczeń, wykładów i metodyki prac badawczych”, „Elementy statystyki dla biologów. Statystyka opisowa”, „Po prostu statystyka. Kurs dla studentów nauk społecznych”, „Podstawy metod statystycznych dla psychologów. Ćwiczenia”.
Również językoznawstwo zaanektowało wiele metod statystycznych, a liczba prac wykorzystujących te metody stale rośnie. Jedynie w badaniach ukierunkowanych na stworzenie pewnego modelu języka, np. w strukturalizmie, frekwencja nie odgrywa większej roli.
Witold Mańczak zauważa:
„Problemy roztrząsane przez językoznawców rozpadają się przede wszystkim na dwie kategorie: 1) te, które można rozstrzygać za pomocą statystyki, oraz 2) te, których za pomocą statystyki rozstrzygnąć się nie da. Językoznawstwo pojmowane jako nauka ścisła zajmuje się tylko problemami pierwszej kategorii. Innymi słowy chodzi o to, aby problemy tak formułować, żeby były rozwiązywalne za pomocą statystyki. Jeśli to nie jest możliwe, nie warto się nimi zajmować, jak nie warto się zajmować żadnymi badaniami, o których z góry wiadomo, że do sprawdzalnych wyników doprowadzić nie mogą”.
Jeśli nawet opinię tę uznamy za skrajną, i tak trzeba przyznać, że znaczenie metod statystycznych w lingwistyce jest niepodważalne, tym bardziej że mają one za sobą długą tradycję. Już gramatycy aleksandryjscy opracowali wykaz hapax legomena Homera, a rabini żydowscy, filologowie, którzy w pierwszych wiekach naszej ery ustalili tekst hebrajski Biblii, policzyli wszystkie wyrazy w niej występujące. Pewne zainteresowanie statystyką, niezbyt jeszcze wówczas rozwiniętą, widać w XIX stuleciu. W 1874 roku William Dwight Whitney, którego uznaje się za pierwszego amerykańskiego lingwistę, badał frekwencję tekstową głosek angielskich, a na początku XX stulecia szwedzki językoznawca Adolf Noreen analizował relatywną frekwencję poszczególnych głosek w szwedzkim języku literackim. Jednak jako odrębna dyscyplina, świadoma swych celów i zadań, statystyka językoznawcza funkcjonuje od lat czterdziestych XX wieku dzięki pracom George'a Zipfa. W połowie XX stulecia pojawiają się interesujące próby zastosowania statystyki do badań diachronicznych, mianowicie do chronologizacji zjawiska dyferencjacji języków.
Bibliografia statystyki językoznawczej opublikowana pół wieku temu przez Pierre'a Guirauda zawiera około 2500 tytułów prac zgrupowanych w dziesięciu działach: 1. Zasady ogólne i metodologia, 2. Fonetyka, 3. Metryka i wersyfikacja, 4. Indeksy i konkordancje, 5. Rozkład i częstość wyrazów, 6. Semantyka, 7. Morfologia, 8. Składnia, 9. Język dziecka, 10. Problemy filologiczne. Późniejsza o 40 lat bibliografia R. Köhlera rejestruje już ponad 6000 prac (książek, artykułów, recenzji). Bibliografie te pokazują, jak ważnym i wszechstronnym narzędziem w badaniach językoznawczych jest statystyka.
W 1956 roku ukazał się pierwszy podręcznik statystyki językoznawczej autorstwa Gustawa Herdana pt. „Language as chance and choice”. Później w literaturze światowej pojawiło się kilka opracowań tego typu: francuski podręcznik Ch. Mullera, dwie rosyjskie prace, niemieckie opracowania L. Hoffmanna i R. G. Piotrowskiego oraz Gabriela Altmanna.
Od 1978 roku w Bochum wydawana jest seria „Quantitative Linguistics”, w Pradze ukazuje się periodyk „Prague Studies in Mathematical Linguistics”, a francuska seria „Travaux de Linguistique Quantitative” liczy ponad 70 publikacji książkowych.
W Polsce już w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku Jan Baudouin de Courtenay sugerował użycie w badaniach językoznawczych metod ścisłych, choć nie wyraził tego wprost:
„<...> <Z>jawiska językowe przedstawiają na pierwszy rzut oka chaos, nieporządek, gmatwaninę. Umysłowi ludzkiemu wrodzona jest zdolność oświecenia tego mniemanego chaosu i odkrywania w nim ładu, porządku, systematyczności, związku przyczynowego. Skierowanie czynne porządkującego umysłu ludzkiego ku zjawiskom językowym stanowi właśnie językoznawstwo”.
Bardziej jednoznaczne stanowisko zajął on w artykule „Ilościowość w myśleniu językowym”, w którym postulował przeprowadzenie paralelizmu między myśleniem matematycznym a myśleniem językowym.
Pierwszą polską pracą z zakresu statystyki leksykalnej jest rozprawa Wincentego Lutosławskiego pt. „The Origin and Growth of Plato's Logic with an Account of Plato's Style and of the Chronology of his Writing”, opublikowana w 1896 roku. Autor próbował w niej ustalić chronologię tekstów Platona, opierając się na danych wyrazowych o wartości stylistycznej. Metodę tę nazwał „stylometrią”. W 1965 roku ukazała się książka „Poetyka i matematyka” pod redakcją Marii Renaty Mayenowej. Ale na pojawienie się monograficznych opracowań trzeba było jeszcze poczekać. W 1972 roku została opublikowana praca Jadwigi Sambor „Słowa i liczby. Zagadnienia językoznawstwa statystycznego”, która powstała jako wynik prowadzenia przez autorkę wykładów z językoznawstwa statystycznego dla studentów filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. W roku 1990 ukazała się praca zbiorowa o zastosowaniach statystyki w badaniach językowych oraz pierwszy polskojęzyczny podręcznik statystyki językoznawczej autorstwa Rolfa Hammerla i Jadwigi Sambor „Statystyka dla językoznawców”, który w sposób systematyczny przedstawia zarys metod statystycznych stosowanych w lingwistyce. Praca ta pozwala głębiej wniknąć w bogatą problematykę statystyki językoznawczej i uświadamia odbiorcy znaczenie metod kwantytatywnych dla językoznawcy. Ci sami autorzy wydali pracę „O statystycznych prawach językowych”.
Przy zachowaniu założeń ogólnostatystycznych każda z subdyscyplin językoznawczych przejmuje i modyfikuje to, co jest jej najbardziej potrzebne. Tak dzieje się również w badaniach teoretycznych i stylistycznych, które obejmują różne podsystemy języka.
W podsystemie fonologicznym bada się głównie średnią długość fonemową wyrazów tekstowych, rozkład częstości wyrazów n-fonemowych, przeciętną długość fonemową sylab, częstość diad fonemowych, częstość fonemów w różnych pozycjach w wyrazie oraz w poszczególnych stylach funkcjonalnych polszczyzny, a także strukturę akcentową języka polskiego. Na określenie statystycznych właściwości fonologicznych tekstu oraz metod służących ich badaniu często używa się terminu fonostatystyka.
W podsystemie słowotwórczym opisowi statystycznemu poddaje się między innymi proporcje ilościowe między derywatami rzeczownikowymi, czasownikowymi, przymiotnikowymi i przysłówkowymi (inne we współczesnej polszczyźnie tworzone są bardzo rzadko), sposoby tworzenia formacji słowotwórczych w różnych stadiach rozwoju polszczyzny czy frekwencję poszczególnych formantów.
Fleksja daje możliwości charakterystyki kwantytatywnej tekstu pod względem frekwencji przypadków gramatycznych, kategorii fleksyjnych oraz częstości występowania poszczególnych końcówek. Bada się również rolę frekwencji w przebiegu zmian fleksyjnych.
Podsystem syntaktyczny dość łatwo poddaje się charakterystyce ilościowej. Analizuje się w nim: statystyczne proporcje między typami wypowiedzeń i między częściami zdania; długość wypowiedzeń mierzoną liczbą składników, wyrazów tekstowych lub zdań składowych (w przypadku wypowiedzeń złożonych); profil nawarstwienia pionowego wyrażony w stopniach; typy zespoleń zdań składowych itp.. Składnia doczekała się opracowania, które stanowi statystyczno-metodologiczną refleksję nad stylistycznym badaniem tego podsystemu języka. Pokazuje ono, jak świadomie, a nie intuicyjnie, korzystać z dobrodziejstw statystyki, jakie niebezpieczeństwa czyhają na badacza i jak trudno rzetelnie przeprowadzić analizy i interpretacje statystyczne.
Najwięcej prac kwantytatywnych dotyczy jednak leksyki (wyjątkowo onomastyki). Bada się przede wszystkim frekwencję wyrazów, bogactwo ilościowe słownictwa, stopień trudności tekstu i jego koncentrację, oryginalność słownictwa, proporcje między częściami mowy oraz działanie leksykalnych praw językowych.
Metody ilościowe znajdują także zastosowanie w badaniu ortografii, stereotypów językowych, spójności tekstu oraz w tzw. lingwistyce korpusowej i lingwistyce kulturowej. Często we frekwencji upatruje się głównej przyczyny zmian językowych.
Zdecydowana większość prac statystycznych bada korpusy testów jak zwykłe populacje statystyczne, a więc zbiory niezależnych od siebie elementów. Takie podejście „ignoruje fundamentalną cechę tekstu, jaką jest powiązanie (składniowe, semantyczne, fonetyczne) następujących po sobie jednostek językowych. Efektem tak jednostronnego spojrzenia na problematykę QL [lingwistyki kwantytatywnej] jest fragmentaryczny stan wiedzy o linearnej strukturze tekstu przejawiający się w sposób najbardziej jaskrawy niewielką liczbą publikacji poświęconych temu zagadnieniu”. Tę lukę w polskim piśmiennictwie wypełnia monografia poświęcona kwantytatywnym aspektom sekwencyjnej analizy struktury tekstu, przez którą należy rozumieć „całość relacji zależnych od liniowego uporządkowania w tekście jednostek fonetycznych (fonologicznych), morfologicznych, leksykalnych i składniowych”.
Ten krótki przegląd wybranych prac, głównie z polskiej statystyki językoznawczej, nie rości sobie pretensji do całościowej syntezy. Ta wymagałaby o wiele obszerniejszego i precyzyjniejszego opisu. Pokazuje on jednak, że polskie badania z zakresu lingwistyki kwantytatywnej dotyczą prawie wszystkich aspektów analizy języka, obiektywizują opis i interpretację, pozwalają na odniesienia porównawcze na wielu poziomach.
P. Guiraud pisze:
„Jeżeli język ma pewną strukturę liczbową, to ta struktura pozwala go opisać, określić, wyróżnić, i to niezależnie od jego treści semantycznej. Można np. tak zidentyfikować tekst, jak ekspert identyfikuje obraz za pomocą analizy spektrograficznej bez odwoływania się do tematu, techniki, historii.
Styl tekstu może być zdefiniowany za pomocą terminów czysto statystycznych: można np. określić styl autora jako bogaty, jeżeli używa on wielu wyrazów, i to niezależnie od ich treści semantycznych i stylistycznych; bo jak istnieją dwa aspekty języka, tak istnieją dwa aspekty stylu, ilościowy i jakościowy”.
Ireneusz Bobrowski stawia pytanie, „czy w dobrze pojętym interesie jednostki leży dążenie do wypracowania logicznie ścisłych i metodologicznie uzasadnionych sądów na temat języka, czy też może byłoby lepiej wyjść poza tak wyznaczony obszar sądów i na temat języka spróbować formułować opinie intuicyjne, może niekoniecznie uzasadnione w ramach powszechnie przyjmowanej metodologii, ale za to nowatorskie, niekonwencjonalne i interesujące dla odbiorcy”. Zdecydowanie opowiada się za podejściem racjonalnym do zagadnień językowych. Takiemu stanowisku statystyka może się bez wątpienia przysłużyć.
Chyba wszyscy językoznawcy są zgodni co do tego, „że lingwistyka jest najbardziej ścisłą spośród nauk humanistycznych, nie wszyscy jednak lingwiści uświadamiają sobie należycie, na czym ta ścisłość polega. <...> I to właśnie, że najważniejsze problemy lingwistyczne można rozwiązywać, a rozwiązania sprawdzać za pomocą statystyki, stanowi o ścisłości tej dyscypliny”.
PUCHALSKI, T. Statystyka opisowa. Warszawa, 1978, s. 15.
SZULC, S. Metody statystyczne. Warszawa, 1967, s. 10.
RAO, C. R. Statystyka i prawda. Warszawa, 1994, s. 54.
SOBCZYK, M. Statystyka. Warszawa, 1991, s. 5.
KASSYK-ROKICKA, H. Statystyka nie jest trudna. T. 1: Mierniki statystyczne. Warszawa, 1994, s. 9.
BIELECKI, J.; MAKAĆ, W.; SZYMANOWSKA, Z. Statystyka społeczno-ekonomiczna w zadaniach. Warszawa, 1975.
BURZYŃSKI, A. Elementy statystyki dla historyków. Materiały do ćwiczeń, wykładów i metodyki prac badawczych. Kraków, 1976.
BOGUCKI, Z. Elementy statystyki dla biologów. Statystyka opisowa. Poznań, 1979.
CLEGG, F. Po prostu statystyka. Kurs dla studentów nauk społecznych. Warszawa, 1994.
BARAŃSKA, Z. Podstawy metod statystycznych dla psychologów. Ćwiczenia. Gdańsk, 1995.
DUNAJ, B. Frekwencja w interpretacji zmian językowych. In Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 1988, XLI, s. 83.
MAŃCZAK, W. Problemy językoznawstwa ogólnego. Wrocław, 1996, s. 8.
HEINZ, A. Dzieje językoznawstwa w zarysie. Warszawa, 1983, s. 260.
HEINZ, odsyłacz 13, s. 445.
GUIRAUD, P. Bibliographie critique de la statistique linguistique. Utrecht, 1954.
KÖHLER, R. Bibliography of Quantitative Linguistics. Amsterdam, 1995; za: PAWŁOWSKI, A. Metody kwantytatywne w sekwencyjnej analizie tekstu. Warszawa, 2001, s. 7.
MULLER, Ch. Initiation à la statistique linguistique. Paris, 1968.
БЕКТАЕВ, К. Б; ПИОТРОВСКИЙ, Р. Г. Математические методы в языкознании. В 2 частях. Алма-Ата, ч. 1, 1973; ч. 2, 1974. ПИОТРОВСКИЙ, Р. Г.; БЕКТАЕВ, К. Б.; ПИОТРОВСКАЯ, А. А. Математическая лингвистика. Москва, 1977.
HOFFMANN, L.; PIOTROWSKI, R. G. Beiträge zur Sprachstatistik. Leipzig, 1979.
ALTMANN, G. Statistik für Linguisten. Bochum, 1980.
Dotychczas ukazało się ponad 50 tomów.
BAUDOUIN DE COURTENAY, J. O zadaniach językoznawstwa. In Prace Filologiczne, 1891, t. 3, z. 1, s. 92-115. Przedruk: BAUDOUIN DE COURTENAY, J. O języku polskim. Warszawa, 1984, s. 399-422.
BAUDOUIN DE COURTENAY, J. Ilościowość w myśleniu językowym. In Symbolae Grammaticae in honorem Joannis Rozwadowski. Kraków, t. 1, 1927, s. 3-18. Przedruk: BAUDOUIN DE COURTENAY, J. O języku polskim. Warszawa, 1984, s. 423-443.
SAMBOR, J. Badania statystyczne nad słownictwem (na materiale „Pana Tadeusza”). Wrocław, 1969, s. 26.
COLEMAN, D. W.; LEWANDOWSKA-TOMASZCZYK, B. (ed.) Using Statistics for Language Studies. Łódź, 1990.
HAMMERL, R.; SAMBOR, J. Statystyka dla językoznawców. Warszawa, 1993.
Por np.: JASSEM, W.; ŁOBACZ, P. Analiza fonotaktyczna tekstu polskiego. Warszawa; Poznań, 1971. MAŃCZAK, W. Słowiańska fonetyka historyczna a frekwencja. Kraków, 1977. DOBROGOWSKA, K. Sródgłosowe grupy spółgłosek w polskich tekstach popularnonaukowych. In Polonica, 1984, X, s. 15-34. DUKIEWICZ, L. Częstość występowania samogłosek i spółgłosek na początku i na końcu wyrazów w polskich tekstach ciągłych. In Polonica, 1984, X, s. 5-14. ROCŁAWSKI, B. System fonostatystyczny współczesnego języka polskiego. Wrocław, 1981. ROCŁAWSKI, B. Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i fonostatystyki współczesnego języka polskiego. Gdańsk, 1986. STEFFEN-BATOGOWA, M. Struktura akcentowa języka polskiego. Warszawa; Poznań, 2000.
Por. np.: ROCŁAWSKI, odsyłacz 27. STEFFEN-BATOGOWA, odsyłacz 27.
Por. np.: NAGÓRKO, A. Stan i perspektywy badań ilościowych w słowotwórstwie opisowym. In Poradnik Językowy, 1974, z. 1, s. 1-13. SAMBOR, J. O słownictwie statystycznie rzadkim. Warszawa, 1975, s. 22-92. JADACKA, H. Potencja słowotwórcza polskich rzeczowników niemotywowanych. Charakterystyka ilościowa. In Poradnik Językowy, 1992, z. 7, s. 475-484. JADACKA, H. System słowotwórczy polszczyzny (1945-2000). Warszawa, 2001.
Por. np.: SMÓŁKOWA, T. Słownictwo i fleksja „Lalki” Bolesława Prusa. Badania statystyczne. Wrocław, 1974. KOWALSKA, A. Rola czynnika ilościowego w przebiegu zmian fleksyjnych. In Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Warszawa, 1994, s. 49-53.
Por. np.: KNIAGININOWA, M. Próba zastosowania metod statystycznych w badaniach stylistyczno-składniowych. In Język Polski, 1962, XLII, z. 2, s. 92-116. WIERZBICKA, A. System składniowo-stylistyczny prozy polskiego renesansu. Warszawa, 1966. MIKOŁAJCZAK, S. Składnia wybranych utworów Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego. Poznań, 1983. MIKOŁAJCZAK, S. Składnia tekstów naukowych. Dyscypliny humanistyczne. Poznań, 1990. RUSZKOWSKI, M. Składnia prozy Witolda Gombrowicza. Kielce, 1993. RUSZKOWSKI, M. Główne tendencje syntaktyczne w polskiej prozie artystycznej dwudziestolecia międzywojennego. Kielce, 1997.
RUSZKOWSKI, M. Statystyka w badaniach stylistyczno-składniowych. Kielce, 2004.
„Intuicją statystyczną posługują się nawet ci, którzy w teorii są jej gorącymi przeciwnikami,” - MAYENOWA, M. R. Możliwości i niebezpieczeństwa metod matematycznych w poetyce. In Poetyka i matematyka. Warszawa, 1965, s. 14.
Por. np.: SAMBOR, odsyłacz 24. PISAREK, W. Frekwencja wyrazów w prasie. Wiadomości - komentarze - reportaże. Kraków, 1972. ZEMBATY-MICHALAKOWA, M. Poezja Juliana Przybosia w świetle badań statystyczno-językowych na tle porównawczym. Wrocław, 1982. ZARĘBINA, M. Próba statystycznej analizy słownictwa polszczyzny mówionej (Synteza danych liczbowych). Wrocław, 1985. RACHWAŁOWA, M. Słownictwo tekstów naukowych. Wrocław, 1986. ZGÓŁKOWA, H. Ilościowa charakterystyka słownictwa współczesnej polszczyzny. Wybrane zagadnienia, Poznań, 1987. ZGÓŁKOWA, H.; BUŁCZYŃSKA, K. Słownictwo dzieci w wieku przedszkolnym. Listy frekwencyjne. Poznań, 1987. KAMIŃSKA-SZMAJ, I. Części mowy w słowniku i tekście pięciu stylów funkcjonalnych polszczyzny pisanej (na materiale słownika frekwencyjnego). In Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 1988, XLI, s. 127-136. KAMIŃSKA-SZMAJ, I. Słownictwo tekstów popularnonaukowych w ujęciu statystycznym. In Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 1989, XVI, s. 69-87. LASKOWSKA, E. Charakterystyka słownictwa nauczycieli i kandydatów na nauczycieli klas początkowych. Bydgoszcz, 1989. KURCZ, I.; LEWICKI, A.; SAMBOR, J.; SZAFRAN, K.; WORONCZAK, J. Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej. T. 1-2. Kraków, 1990. ŁOJEK, M. Słownictwo homilii w świetle badań statystycznych. In Poradnik Językowy, 2001, z. 6, s. 32-48. PISAREK, W. Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność. Kraków, 2002.
SKOWRONEK, K. Współczesne nazwisko polskie. Studium statystyczno-kognitywne. Kraków, 2001.
NOWAK, F. Metoda statystyczna (kwantytatywna) w nauczaniu ortografii. Bydgoszcz, 1989. STARZ, R. Odchylenia od norm ortograficznych w wypracowaniach uczniów w wieku 10-14 lat. Kielce, 2000.
BARTMIŃSKI, J. Kryteria ilościowe w badaniu stereotypów językowych. In Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 1988, XLI, s. 91-104.
WORONCZAK, J. O statystycznym określeniu spójności tekstu. In Semantyka tekstu i języka. Wrocław, 1976, s. 165-173.
PAWŁOWSKI, A. Lingwistyka korpusowa - perspektywy i zagrożenia. In Polonica, 2003, XXII-XXIII, s. 19-31.
PAWŁOWSKI, A. Struktura ilościowa pola leksykalnego nazw kolorów. In Polonica, 2003, XXII-XXIII, s. 93-113.
MAŃCZAK, W. Najważniejsze uwarunkowanie rozwoju języka: frekwencja. In Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Warszawa, 1994, s. 87-93.
PAWŁOWSKI, odsyłacz 16, s. 7.
PAWŁOWSKI, odsyłacz 16, s. 25.
GUIRAUD, P. Zagadnienia i metody statystyki językoznawczej. Warszawa, 1966, s. 31.
BOBROWSKI, I. Językoznawstwo racjonalne. Z zagadnień teorii językoznawczej i metodologii opisów gramatycznych. Kraków, 1993, s. 6.
MAŃCZAK, W. Pojęcie ilości w języku. In Studia Filozoficzne, 1959, Nr 6 (15), s. 111-125.
1
2