Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wydział Nauk Społecznych

Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Zaoczne Studium Politologii

Rok II

Funkcjonowanie państwa włoskiego 1924-39

P O Z N A Ń 2 0 0 5

Państwo włoskie, jak mówił Benito Mussolini odniosło w I wojnie światowej „okaleczone zwycięstwo”. Społeczeństwo było niezadowolone, zmęczone i sfrustrowane. Włosi ponieśli bardzo wysokie straty: 635 tys. osób zginęło w wyniku Wielkiej Wojny, rannych zostało ponad 500 tys. a do niewoli dostało się ponad 1 mln. Koszty wojny oszacowano na 65 mld lirów. Bardzo wysokie było również zadłużenie u sojuszników: 2,5 mld dolarów - Wielka Brytania, 1,5 mld dolarów - Stany Zjednoczone. Delegacja włoska w Paryżu na konferencji nie wynegocjowała wcześniej obiecanych nabytków terytorialnych, nie powiodła się również Włochom próba opanowania Albanii w 1920r. To wszystko spowodowało, że państwo włoskie znalazło się w głębokim kryzysie - rosło bezrobocie, obniżono płace, szybko rosła inflacja.

Te wszystkie czynniki nie mogły pozostać bez wpływu na sytuację polityczną kraju. Włochy stały się państwem wielopartyjnym. Rozpadający się obóz liberałów podzielił się na lewicę i prawicę. Powstała Włoska Partia Ludowa, Włoska Partia Socjalistyczna współpracująca z licząca 2 mln członków Powszechną Federacją Pracy szybko umacniała swoją pozycję. Tworzono nawet rady fabryczne i rady robotnicze.

W 1919r. były socjalista Benito Mussolini założył Fascio dei Combattanti - związek byłych uczestników wojny. Głosił on hasła poprawy sytuacji kombatantów i państwa w ogóle. Swe wpływy opierał na kołach przemysłowych i finansowych a także zwalczał socjalistów i ich dążenia do reform społecznych. W 1921r. Mussolini zreorganizował szeregi swoich zwolenników i powołał do życia Il Partito Nationale Fascista (PNF) - partię narodowo-faszystowską. Partia ta charakteryzowała się silnie scentralizowanym ośrodkiem władzy i głoszeniem kultu wodza. Ramię zbrojne PNF stanowiła Milicja Faszystowska - dziesiątki tysięcy ludzi umundurowanych (czarne koszule) i częściowo skoszarowanych. Formy działania tejże Milicji były trudne do udowodnienia i przez to akceptowane przez bezsilne władze. Sprowadzały się one do tzw. nocnych koncentracji - w umówionym czasie bojówki spotykały się, terroryzowały przeciwników i znikały. Słynna akcja z listopada 1921r. w magistracie Bolonii (opanowanym przez komunistów) doprowadziła do śmierci 15 osób. Z czasem poglądy Mussoliniego radykalizowały się, ale w dalszym ciągu utrzymywały linię przychylną kapitalistom i bankierom, którzy utrzymywali całą organizację.

Niejednoznacznie, aczkolwiek czytelnie działania Mussoliniego poparł Papież. 22 października 1922r. Watykan zakazał hierarchii kościelnej Włoch identyfikowania się z partią ludową, która w ten sposób nie mogła odegrać roli centrum pomiędzy komunistami a faszystami.

W wyniku narastających napięć i coraz częstszych zamieszek i ataków, np. na lokale partii lewicowych, rząd 8 sierpnia 1922r. wprowadził stan wojenny, jednak na zdelegalizowanie partii się nie zdecydował. Następne wypadki potoczyły się bardzo szybko. Mussolini 21 września zorganizował przegląd sił a 24 października, w obliczu bezsilności władz i w poczuciu bezkarności, zwołał swoją milicję i rozkazał jej ruszyć na Rzym. „Marsz na Rzym był sygnałem, sygnałem szturmu na liberalną demokrację. To pierwsza próba zniszczenia świata, który powstał w 1789 roku po zdobyciu Bastylii, świata który zajmował jeden kraj po drugim poprzez brutalne rewolucyjne przewroty, które doprowadziły narody do marksizmu, demokracji, anarchii...” - pisał później Józef Goebbels. Premier Luigi Facta ogłosił stan oblężenia i chciał wystąpić przeciwko bojówkom, jednak król Wiktor Emanuel III nie dopuścił do tego i 30 października 1922r., po uprzednim zdymisjonowaniu Facty, powołał Mussoliniego na szefa rządu.

W zasadzie w tym momencie rozpoczyna się proces budowania państwa opartego o reżim totalitarny, państwa faszystowskiego. Parlament udzielił Mussoliniemu specjalnych pełnomocnictw na okres 13 miesięcy. W tym czasie Włochy prowadziły bardzo „zadziorną” politykę zagraniczną - wdały się m.in. w konflikt z Grecją o wyspę Korfu (sierpień 1923r.), we wrześniu zainicjowały przewrót w Fiume, w styczniu 1924r. zawarły nowy układ z Jugosławią. Mussoliniemu marzyła się restauracja Imperium Rzymskiego od Bałkanów poprzez Tunezję, Egipt, aż do Sudanu. Morze Adriatyckie nazywał on Morzem Włoskim.

Umacnianiu władzy miała służyć także nowa ordynacja wyborcza, która partii uzyskującej 25% głosów dawała 2/3 mandatów w parlamencie. Z wyborach z 1924r. partia faszystowska uzyskała 64,9% głosów i 374 mandaty.

Nasilał się również terror. „Socjalista Giacomo Matteotti (1885-1924) wystąpił 30 maja 1924r. w parlamencie i napiętnował metody stosowane przez faszystów, żądając unieważnienia wyborów. Po tym wystąpieniu został uprowadzony i zniknął. Jego ciało bez głowy odnaleziono dopiero 15 sierpnia w małej miejscowości koło Rzymu. Mussolini najpierw potępił nieznanych sprawców, ale później zostali oni wyróżnieni za ten `patriotyczny' akt.” Całe to zamieszanie przyczyniło się do tego, że opozycja przestała uczestniczyć w obradach parlamentu i utworzyła „opozycję awentyńską”, której nazwa pochodziła od miejsca obrad. W 1926r. roku opozycjoniści zostali pozbawieni mandatów.

W tym samym roku rozpoczęła się zasadnicza reforma ustrojowa. Za wyjątkiem partii faszystowskiej wszystkie inne oraz związki zawodowe zostały zdelegalizowane. Do życia została powołana Wielka Rada Faszystowska powoływana przez wodza (duce) i przed nim odpowiedzialna. Struktura samej partii była hierarchiczna, jej władze pochodziły nie z wybory, ale z nominacji. W sferze ideologii głoszono, że państwo jest dobrem najwyższym; wprowadzono przymus pracy. W miejsce partii politycznych i parlamentu utworzono korporacje, które podlegały Wielkiej Radzie Faszystowskiej. W 1926r. powołano ich do życia 13 (w 1934r. zwiększono ich liczbę do 22), składały się one zarówno z pracodawców, jak i pracowników, przynależność do nich była przymusowa.

11 lutego 1929 roku podpisano pakty laterańskie, które następnie 7 czerwca ratyfikował król Wiktor Emanuel i papież Pius XI. Ten dokument stwierdzał, iż „jedyną religią państwową jest religia katolicka”. Powołano do życia również nowe państwo: Citta del Vaticano, czyli Miasto Watykan o powierzchni 44 ha. „Papież uzyskał prawo własności oraz wyłączną i nieograniczoną suwerenną władzę i jurysdykcję na jego terenie oraz prawo własności do wielu pałaców, kościołów, domen na terenie Włoch, prawo przewozu bezcłowego towaru do swego państwa, bezpośrednie połączenie pocztowe, telegraficzne, kolejowe z zagranicą. Papież uzyskał też prawo nietykalności, a kardynałowie zostali zrównani z książętami krwi.” Ostatnim dokumentem podpisanym w ramach paktów był konkordat pomiędzy Watykanem i Królestwem Włoch, który ściśle precyzował zasady współistnienia obu państw i relacje między nimi i ich „urzędnikami”.

Umacnianie reżimu w państwie, ciągła rozbudowa armii i ekspansywna polityka zagraniczna sprzyjała dążeniom zaborczym Włoch. Mussolini swą uwagę skupił na Etiopii, która rozdzielała włoskie terytoria kolonialne: Erytreę i Somalię. Udało mu się w 1935r. dogadać się z Francją, której ustępstwa bardzo ułatwiły atak na Etiopię. 5 grudnia 1934r. Włosi napadli na małą miejscowość Ual-Ual zabijając kilkudziesięciu Etiopczyków i o wszystko obwiniających ich samych. Brak reakcji ze strony społeczności międzynarodowej (szczególnie Ligi Narodów) zajętej innymi sprawami (m.in. polityką Hitlera w Europie) pozwolił Włochom na podjęcie kolejnych działań. Po zgromadzeniu wojsk w liczbie 260 tys. na granicy z Etiopią przystąpili oni 3 października 1935r. do działań zbrojnych na szeroką skalę. Dopiero wówczas Liga Narodów 10 października podjęła uchwałę wzywającą Włochy do wycofania się do 18 listopada pod groźbą nałożenia sankcji ekonomicznych. Do wycofania się nie doszło, a zastosowane sankcje nie były respektowane przez wiele krajów, a tym samym - były nieskuteczne. Słabo przygotowana do walki armii etiopska podejmowała głównie walkę partyzancką. 5 maja 1936r. wojska włoskie wkroczyły do stolicy Etiopii Addis Abeby, a 9 maja król Wiktor Emanuel proklamował aneksję tego kraju i przyjął tytuł cesarza. 1 czerwca 1936r. w obliczu powstania dużego terytorium kolonialnego pod pełną kontrolą Włoch zdecydowano się na przekształcenie ich we Włoską Afrykę Wschodnią. Cały czas działania włoskie w Etiopii wspierał aktywnie Hitler. Niejako w uznaniu tych przysług Mussolini 1 listopada w przemówieniu w Mediolanie stwierdził, że powstała oś Rzym-Berlin. Ponadto w 1937r. Włochy przystąpiły do zawartego 25 listopada 1936r. układu pomiędzy Niemcami i Japonią pod nazwą paktu antykominternowskiego oraz 11 grudnia wystąpiły z Ligi Narodów.

Włochy miały w sobie elementy państwa socjalnego, budowanego przez reżim faszystowski, składały się płatne urlopy, zasiłki chorobowe, premie roczne, a także organizacja czasu wolnego za pośrednictwem Dopolavoro, działającej w ramach gmin i (sporadycznie) większych fabryk; uzupełniała ona system opieki społecznej, udzielając pomocy ubogim i oferując wczasy robotnicze oraz w zasadzie bezpłatne kolonie dla dzieci; dostarczała też rodzinom odbiorników radiowych, których ilość wzrosła od 1932 do 1938 z 300 000 do 1 mln; likwidację bezrobocia, umasowienie oświaty i opieki społecznej, urbanizację i modernizację miast; przysłowiowa wręcz stała się punktualność pociągów na, ongiś, najgorzej w Europie funkcjonującej kolei; szczególną wagę, także propagandową, reżim przywiązywał do zorganizowanych wycieczek i sportów, zwłaszcza piłki nożnej i automobilizmu (wozy Alfa Romeo z powodzeniem konkurowały z niemieckim Mercedesem); polityce prorodzinnej służyły: ochrona życia poczętego, system podatków i dotacji zachęcających do wzrostu populacji (także podatek od kawalerów) oraz umożliwiających kobiecie pozostanie w gospodarstwie domowym; dzięki temu ludność Włoch zwiększyła się z 38 mln 450 tys. w 1921 do 44 mln 900 tys. w 1940; kontrowersyjna, z punktu widzenia etyki katolickiej, była natomiast chłopięca organizacja Balilla (i jej żeński odpowiednik Piccole Italiane), która odciągała młodzież od rodziny i Kościoła. Odwrót od leseferyzmu w polityce gospodarczej zbiegł się jednak z ogólnoświatową recesją gospodarczą, którą reżim usiłował powstrzymać interwencjonistycznym programem robót publicznych (osuszanie błot pontyjskich) i zwiększoną dawką etatyzmu. Działalność utworzonego 1933 Instytutu Rekonstrukcji Przemysłowej (IRI), skupującego od banków udziały w przedsiębiorstwach, doprowadziła do tego, że 1939 rząd włoski kontrolował większą część przemysłu od jakiegokolwiek innego kraju w Europie, z wyjątkiem ZSSR i III Rzeszy.

Historia państwa włoskiego w latach 1924-39 to historia reżimu faszystowskiego zbudowanego w oparciu o kult wybitnej jednostki, jaką bez wątpienia był Mussolini. Winston Churchill, po spotkaniu z Duce w 1927r., oświadczył: "Gdybym był Włochem, byłbym z wami z całego serca". Wiele ówczesnych znakomitości wypowiadało się w podobnym tonie o przywódcy włoskim. Pojawiają się nawet koncepcje, które upatrują powodów opowiedzenia się Włoch po stronie III Rzeczy z powodu braku alternatywy. Nie zmienia to jednak faktu, że reżim był zbrodniczy i dobrze się stało, że zakończył on swój żywot razem z końcem II wojny światowej. Sam Mussolini 28 IV 1945r. został schwytany i zamordowany (wraz z wierną mu do końca kochanką, Clarą Petacci) przez komunistyczne komando "pułkownika Valeria", a nazajutrz ich ciała powieszono, głowami w dół, przy stacji benzynowej na Piazzale Loreto w Mediolanie.

Antoni Czubiński, „Historia powszechna XX wieku”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003, str. 174-175

za: Internetowy Magazyn Polityczno-Kulturalny RUBBIKON, nr 5 (4/2005), „Czy to była przyjaźń?”, Sebastian Szade, http://www.rubikkon.pl/Numer5/historia-czytobylaprzyjazn.htm

Antoni Czubiński, op. cit.: str. 176

Antoni Czubiński, op. cit.: str. 177

op. cit.: str. 228-230

za: dr hab. Jacek Bartyzel, „Faszyzm”, http://haggard.w.interia.pl/faszyzm.html

Jakub GRABOWSKI

gr. 2

---