dr Magdalena Błażek
Psychologia osobowości
SWPS 2005/06- Materiały autorskie
Julius Kuhl- mechanizmy kontroli działania
Problematyka woli- aspekty wolicjonalne zachowania. Pojęcie woli było niejednoznacznie rozumiane- dominowało pojmowanie woli jako siły, aktywności, dzięki której jednostka podejmuje decyzje i realizuje je w życiu. Tym samym sprawuje kontrolę nad niższymi mechanizmami zachowania.
Wola- zdolność do świadomego, zamierzonego i pozbawionego zewnętrznego przymusu wykonywania i powstrzymywania się od pewnych czynności. Wiąże się z wyobrażeniem celu, do którego się dąży połączonego z aktywnością w kierunku jego osiągnięcia. Bywa ona traktowana jako odrębne zjawisko psychiczne- stanowisko idiogeniczne (dominuje świadomość własnego Ja i jego związek z działaniem)lub pochodna innych zjawisk- stanowisko allogeniczne (emocje, uczucia, procesy poznawcze, motywacja, uwaga, myślenie). Funkcje woli jako kreatora decyzji, celów, intencji. Miller, Galanter i Pribram (1980) definiowali wolę jako proces postdecyzyjny, regulowany przez Ja, który zapewnia utrzymanie i wykonanie zamierzeń i intencji. Ach (1910) ujmował skuteczność woli jako związek między tym, co człowiek chce robić a tym, co rzeczywiście robi.
Kuhl i Beckmann (1985)- model oczekiwanie x wartość w zakresie wyjaśniania ludzkiego działania oparty jest na nierealistycznych założeniach odnośnie zdolności przetwarzania informacji. Kruglanski i Klar (1985)- podjęcie określonego zamiaru jest efektem wzbudzenia schematów działania związanych z aktualną sytuacją. Osoby o wysokiej potrzebie struktury (silna tendencja do działania) szybciej podejmują decyzje obniżając siłę konkurujących możliwości niż osoby o silnej dominancie lęku przed nieodpowiedniością decyzji i działań.
Badania Seligmana nad wyuczoną bezradnością sugerują, że osoby doświadczające nieoczekiwanych porażek reagują obniżeniem poczucia kontroli prowadzącym do spadku motywacji do działania. Badania Kuhla (1981, 1984)sugerują natomiast, że osoby doznające takich porażek reagują wzrostem motywacji do osiągnięcia sukcesu, ale pogarsza się ich poziom wykonania.
Powrót do problematyki woli nastąpił po stwierdzeniu prostego faktu, że ludzie nie zawsze zachowują się zgodnie z zamiarami, oczekiwaniami, wartościami. W psychologii społecznej- badania zgodności postaw i zachowania. W psychologii klinicznej i osobowości- badanie procesów samoregulacji i ich zaburzeń. Thoresen i Mahoney (1974): strategie samokontrolujące hamują pewne reakcje a wzmacniają inne, niezbędne do realizacji celów odległych.
Kanfer (1981): proces samoregulacji inicjowany jest w momencie przerwania normalnej sekwencji zachowań. Obejmuje on: kontrolę samo obserwacyjną, samoocenę (porównanie ze standardem) oraz samo wzmocnienie (nagroda lub kara, gdy zachowanie osiąga standard lub nie).
Badania nad strategiami w sytuacji utrudnienia realizacji zamiaru (pokusa, odraczanie gratyfikacji- W. Mischel, 1987): sterowanie uwagą, kontrola motywacji, poznawcza reprezentacja nagrody.
Koncepcja Kontroli Działania J. Kuhla
Dotyczy procesów zachodzących między zamiarem a jego realizacją
Odrzucenie doktryny motywacyjnej
Funkcją siły woli (kontroli działania) jest wzmacnianie aktywującej siły zamiaru i hamowanie konkurujących schematów działania (szczególnie silnych tendencji motywacyjnych).
Zamiar- zaangażowanie podmiotu, schemat działania jest zamiarem, który określa poczucie zobowiązania do jego wykonania. Zamiarem może zostać każdy niedominujący schemat działania, czyli związany ze słabszą tendencją motywacyjną. Podział na: 1) tendencję motywacyjną opartą na impulsywnym charakterze emocjonalnej oceny przeszłych doświadczeń i 2)zamiar oparty na poznawczej analizie przyszłych konsekwencji działania. Reprezentacja zamiaru zawiera: 1)określenie podmiotu jako sprawcy działania; 2)określenie kontekstu czasowego i sytuacyjnego, w którym będzie realizowane działanie; 3)reprezentację samego działania; 4)zaangażowanie, poczucie zobowiązania. Zamiar jest zdegenerowany, gdy nie zawiera któregoś z tych elementów.
Efektywność kontroli działania jest funkcją dwóch czynników: 1) trudności w realizacji zamiaru, 2) efektywności strategii wolicjonalnych (samoregulacyjnych). Strategie: aktywna selektywność uwagi, kontrola kodowania informacji, kontrola emocji i motywacji, oszczędność w przetwarzaniu informacji i kontrola otoczenia- utrzymują i ochraniają aktualny zamiar. Mogą być one oparte na mechanizmach również na poziomie nieświadomym, fizjologicznym- różne strategie związane są z aktywnością innych funkcji płatów czołowych mózgu. Trudność: wielkość wysiłku, jaki jest konieczny do realizacji zamiaru. Jest ona funkcją: liczby i siły konkurencyjnych tendencji, wielkości nacisku zewnętrznego, typu kontroli aktywizowanego w danej sytuacji.
Typy kontroli: 1) catastatic- uniemożliwia zmianę aktualnej sytuacji podmiotu, polega na utrzymywaniu istniejącego stanu rzeczy i unikaniu zmian; 2) metastatic- powoduje zmianę sytuacji podmiotu- wprowadzanie zmian.
Określony typ kontroli aktywizują dwa typy orientacji- na działanie i na stan, które opisują dwa różne stany motywacyjne.
Podmiot jest zorientowany na działanie, gdy jego uwaga jest skoncentrowana na w pełni rozwiniętej strukturze działania: 1)stanie teraźniejszym; 2)stanie przyszłym; 3)rozbieżności między stanem teraźniejszym i przyszłym; 4)przynajmniej jednej możliwości działania mogącej tę rozbieżność zlikwidować. Orientacja na działanie aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające realizację zamiaru.
Podmiot jest zorientowany na stan, gdy chociaż jeden z tych elementów jest opuszczony. Pojawiają się uporczywe myśli o stanie przeszłym, przyszłym lub teraźniejszym lub brak myśli logicznie związanych z sytuacją- utrudniona jest realizacja zamiaru.
Typ orientacji jest wynikiem interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Kuhl mówi o indywidualnej tendencji do orientacji na działanie/stan.
Dwa typy orientacji na stan: 1)orientacja na stan po niepowodzeniu- (typ przetwarzający doznane porażki)- przetwarzanie porażek i myślenie o przyszłych porażkach, złe definiowanie kontekstu i sposobów działania, bierność w działaniu; 2)orientacja na stan podczas planowania i podejmowania decyzji (typ wahający się, niezdecydowany)- słaba aktywizacja osobistego zaangażowania.
Typy te wiążą się z niedostatecznym funkcjonowaniem systemu inicjującego działanie.
Skuteczną realizację zamiaru może również utrudniać orientacja na zmienność związana z nadczynnością systemu inicjującego działanie- niemożność kontynuowania czynności sprawiającej podmiotowi przyjemność, przedwczesne jej porzucanie i podejmowanie nowych działań.
Trzy typy orientacji:
orientacja na działanie/stan po niepowodzeniu
orientacja na działanie/stan podczas planowania i podejmowania decyzji
orientacja na działanie/zmienność podczas wykonywania czynności
Do szacowania indywidualnych tendencji służy Skala Kontroli Działania.
3