STEROWANIE CZYNNOŚCIAMI ROZRODCZYMI PRZEZ HORMONY
1. GRUCZOŁY PŁCIOWE
Gruczoły płciowe zwane gonadami odgrywają podwójną rolę:
Wytwarzają gamety
Produkują hormony płciowe
Wyróżniam gruczoły płciowe męskie [jądra] i żeńskie [jajniki] .
Jądra - w nich wytwarzane są plemniki oraz testosteron [komórki Leydinga]. Rola testosteronu polega na:
Powstaniu męskiego typu budowy ciała
Kształtowaniu typowych dla samca form zachowania.
Podobnie do testosteronu działają androgeny [część korowa nadnerczy] wytwarzane zarówno u samców jak i samic. Tym można wytłumaczyć zjawisko maskulinizacji obserwowane niekiedy u kobiet po ustaniu funkcji jajników]
Jajniki - produkują jaja oraz wydzielają estrogeny [estradiol, estron, estriol] i progesteron.
Estrogeny odpowiedzialne są za powstawanie żeńskich cech płciowych
Progesteron wytwarza w organizmie samicy zmiany niezbędne do prawidłowego przebiegu ciąży.
Działalność gruczołów płciowych pojawia się z chwilą osiągnięcia przez zwierzę lub człowieka dojrzałości płciowej [pokwitanie] i trwa do okresu przekwitania.
2. ŻEŃSKI CYKL PŁCIOWY
Cykliczność funkcji jajnika:
Co jakiś czas rozwija się w jajniku pęcherzyk Graafa [twór zawierający dojrzałe jajo]
Po osiągnięciu odpowiedniego stopnia rozwoju pęcherzyk pęka, a uwolnione jajo dostaje się do jajowodu [owulacja].
Po wydaleniu jaja pęcherzyk ulega luteinizacji i przekształca się w ciałko żółte wytwarzające estrogeny i progesteron. Po zapłodnieniu ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe produkujące większe ilości progesteronu co zapobiega poronieniu.
Gdy nie dojdzie do zapłodnienia, jajo ginie, ciałko żółte zanika i rozpoczyna się następny cykl płciowy.
W cyklu płciowym ssaków wyróżnia się 4 fazy:
Przedrujową [rozwój pęcherzyka Graafa]
Rujową [estralną] [owulacja]
Porcjową [czynne jest ciałko żółte]
Spoczynkową [samica jest rozrodczo nieaktywna]
Przebieg cyklu płciowego i mechanizmy wywołujące owulację odznaczają się znacznymi różnicami gatunkowymi. Rozróżnia się cykle:
Poliestralne [występują wielokrotnie w ciągu roku]
Monoestralne [pojawiają się raz w roku o stałej porze]
Wyjątkiem jest samica królika u której owulacja jest każdorazowo zapoczątkowywana przez kopulację.
U człowieka cykle płciowe są poliestralne i zależą od mechanizmów endogennych.
3. CYKL OWULACYJNO-MENSTRUACYJNY U CZŁOWIEKA
Cykl owulacyjno-menstruacyjny składa się z dwóch następujących po sobie cykli: cyklu jajnikowego i macicznego.
Cykl jajnikowy to zmiany zachodzące w jajnikach obejmujące:
Dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego
Uwolnienie z jajnika oocytu II rzędu w metafazie drugiego podziału mejotycznego (owulacja)
Powstanie ciałka żółtego w miejscu po uwolnionym oocycie
Zaniku ciałka żółtego gdy nie doszło do zapłodnienia i rozwoju zarodka
Cykl maciczny to zmiany zachodzące w macicy, które przygotowują ją do przyjęcia blastocysty. Są to:
Znaczny rozwój błony śluzowej
Przerost mięśniówki
Zwiększenie ukrwienia
Zwiększenie wydzielania przez gruczoły
Gdy nie dochodzi do zapłodnienia, przerośnięta i przekrwiona struktura ściany macicy załamuje się. Następuje usuwanie złuszczonej błony śluzowej wraz z krwią przez pochwę, co zewnętrznie objawia się krwawieniem - menstruacją.
4. HORMONALNA REGULACJA CYKLU O-M U CZŁOWIEKA
Funkcjonowanie żeńskich i męskich gruczołów płciowych jest uzależnione od hormonów gonadotropowych wydzielanych przez przednią część przysadki mózgowej. Należą do nich folitropina [FSH] i lutropina [LH]. Występują one zarówno u kobiet jak i mężczyzn, z tym, że u mężczyzn pełnią zupełnie inne funkcje.
FSH u mężczyzn - pobudza produkcję plemników
LH u mężczyzn - stymuluje wydzielanie testosteronu
Hormonalna regulacja cyklu odbywa się na zasadzie działania sprzężeń zwrotnych dodatnich i ujemnych.
FSH - faza folikularna [dojrzewanie pęcherzyka do uwolnienia oocytu]
Pod wpływem FSH dojrzewa jeden pęcherzyk jajnikowy
FSH pobudza kom. Pęcherzykowe jajnika do syntezy i sekrecji estrogenów, które powodują zmiany w macicy (cykl maciczny)
Wysokie stężenie estrogenów powoduje nagłe zwiększenie syntezy i wydzielania LH i FSH
Wysoki poziom LH i FSH powoduje owulację
LH - faza lutealna [od powstania ciałka żółtego do menstruacji]
Powstaje ciałko żółte pobudzane przez LH do produkcji i wydzielania progesteronu i estrogenów.
Rosnący poziom progesteronu zwrotnie hamuje wydzielanie LH-RH i LH
Spadek poziomu LH prowadzi do zaniku ciałka żółtego (spada poziom progesteronu i estrogenów)
Niskie stężenie progesteronu i estrogenów jest powodem menstruacji
Malejący poziom progesteronu, estrogenów i LH we krwi pobudza podwzgórze i przysadkę do wydzielania FSH-RH i FSH co rozpoczyna nowy cykl owulacyjno-menstruacyjny.
W przypadku gdy dojdzie do zapłodnienia, blastocysta wydziela hCG - hormon o budowie i działaniu podobnym do LH. Pod wpływem hCG ciałko żółte rośnie dając ciałko żółte ciążowe wytwarzające więcej progesteronu. Jego wysoki poziom we krwi zapobiega menstruacji i poronieniu. W trzecim miesiącu ciąży ciałko żółte ciążowe zanika, a jego czynność wydzielniczą przejmuje kosmówka.
5. DZIAŁANIE HORMONÓW PŁCIOWYCH NA UKŁAD NERWOWY.
Testosteron podnosi ogólną pobudliwość układu nerwowego i nasila agresywność.
Hormony płciowe oraz prolaktyna [instynkt macierzyński, laktacja] we krwi są niezbędne do wystąpienia zachowań związanych z rozrodem: począwszy od pierwszych zachowań apetencyjnych: poszukiwania partnera seksualnego, zalotów, potem dalszych etapów. Rozwój kolejnych zachowań apetencyjnych następuje równolegle ze wzrostem stężenia odpowiednich hormonów płciowych we krwi.