Józef Kozielecki „Psychologiczne koncepcje człowieka”
BEHAWIORYZM
Rozdział I - środowisko a zachowanie
Behawioryzm - przełom XIX/XX wieku (Thorndike, Tolman, Skinner), nie zyskała uznania. Niżej opisany behawrioryzm wg Skinnera (książka „Poza wolnością i godnością”). Wg Skinnera psychologia powinna odrzucić mit człowieka autonomicznego i zwrócić się w stronę determinizmu, skupić się na zachowaniach zewnętrzych, a nie rzekomych stanach wewnętrznych kierujących zachowaniem. Psychologia powinna zmienić paradygmat naukowy i skupić się, jak nauki ścisłe, na rzeczach obserwowalnych i mierzalnych.
Na zachowanie człowieka wpływają czynniki genetyczne, środowisko fizyczne i społeczne
Struktura zachowania jest kopią struktury środowiska
Środowisko jest konfiguracją bodźców, które sterują reakcjami człowieka (stąd inna nazwa na behawioryzm - psychologia S-R)
Człowiek swoim zachowaniem również kształtuje środowisko, które na niego wpływa (działanie na zasadzie sprzężenia zwrotnego)
Wewnętrzne stany człowieka, cechy, procesy myślowe NIE wpływają na jego zachowanie
Na zachowania dewiacyjne ma wpływ źle zorganizowane środowisko
Człowieka w tej koncepcji można określić jako zewnątrzsterownego, kierowanego przez aktywne środowisko
Rozdział II: sterowanie pozytywne - wzmocnienia
Pogląd behawiorystów, że środowisko kieruje zachowaniem ludzi pozwala sądzić, że odpowiednia modyfikacja środowiska pozwala stworzyć „człowieka doskonałego”. Środowisko modeluje zachowanie człowieka w ten sposób, że posiada pewnie bodźce, które finalizują zachowanie instrumentalne czyli sprawcze. Owe konsekwencje zachowania to tzw. wzmocnienia. To właśnie wzmocnienia - pozytywne i negatywne - są narzędziem pozwalającym modulować zachowanie człowieka. O roli tych wzmocnień człowiek uczy się w trakcie interakcji społecznych.
Sterowanie pozytywne - sterowanie ludzkim zachowaniem za pomocą wzmocnień pozytywnych
Procedura stosowania nagród - procedura określająca kiedy, jakie i komu nagrody przysługują
Procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane, minusem jest to, że człowiek zwalnia tempo pracy po otrzymaniu nagrody, a zwiększa je tuż przed jej przyznaniem
Procedura stałych proporcji - człowiek otrzymuje nagorodę po wykonaniu jakieś czynności
Procedura zmiennych odstępów czasowych - otrzymanie nagrody generowane jest losowo
Procedura zmiennych proporcji
Metody konstruowania reakcji człowieka
Metoda kolejnych przybliżeń - metoda, w której wzmocnienia następują po opanowaniu kolejnych umiejętności, coraz bardziej złożonych. Z czasem właśnie te złożone operacje zostają nagradzane, a proste - już nie.
Błędy sterowania
Opóźnienie wzmacniania
Tylko karanie, brak nagradzania
Religia a zachowanie - instytucje kościelne są źródłem wzmocnień pozytywnych, dlatego ludzie chodzą do Kościoła, wyznają religię
Rozdział III: Sterowanie negatywne - mit kary
Kara jest niepożądanym, awersyjnym skutkiem działania, który celowo został wprowadzony przez ludzi po to, aby wyeliminować zachowania dewiacyjne i aspołeczne. Kary to wzmocnienia negatywne, inaczej zwane sterowaniem punitywnym lub awersyjnym. Behawioryści wykazali, że tak naprawdę to sterowanie pozytywne jest bardziej skuteczne od negatywnego, gdyż negatywne nie eliminuje niepoprawnych zachowań, ale jedynie je tłumi na pewien czas.
Behawioryści uważają, że kara ma swoje zastosowanie tylko wtedy, gdy w parze z nią idzie wskazanie alternatywnych, poprawnych sposobów zachowania, które należy u człowieka ukształtować.
Sterowanie negatywne ma szereg konsekwencji:
Generalizacja hamowania - kara tłumi zachowania nie tylko złe, ale także potencjalnie dobre
Zaburzenia emocjonalne takie jak reakcje lękowe, unikania, gniewu i agresji
Unikanie źródeł karania
Dostarczenie negatywnych wzorców zachowania (przechodzenie „sztuki karania” z pokolenia na pokolenie) - proces karania to także proces uczenia się
Bardziej humanitarne jest karanie polegające na odbieraniu wzmocnień pozytywnych, ale wciąż mało wiadomo na temat konsekwencji takiego sterowania. Według Skinnera wzmocnienia negatywne są nieuzsadnione prakseologicznie i etycznie. Postuluje on stworzenie świata bez tego typu wzmocnień, gdyż to nie człowiek jest zły i odpowiedzialny za nieetyczne zachowania, ale źle zorganizowane środowisko.
Rozdział IV: poza wolnością i godnością
Skinner przedstawił kontrowersyjną koncepcję wolności i godności, w której uwolnił on się on - jego zdaniem - iluzji, jakim ulegają ludzie. Według niego wolność i godność NIE są stanami wewnętrznymi, ale cechami zewnętrznymi, które można definiować w terminach wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Człowiek jest zależny od środowiska, w którym żyje, więc wolność nie polega na uwolnieniu go od tej kontroli, ale na uwolnieniu od kontroli, która wywołuje zagrożenia.
Behawiorystyczna koncepcja wolności
Wolność zależy od tego, czy w otoczeniu jednostki znajdują się bodźce awersyjne: naturalne bądź celowo stworzone przez człowieka (=kary)
Człowiek jest wolny gdy nie styka się z bodźcami niepożądanymi
Wolność to brak wzmocnień negatywnych w otoczeniu jednostki
Behawiorystyczna koncepcja godności
Godność wiążę się z istnieniem w otoczeniu jednostki wzmocnień pozytywnych w postaci bodźców moralnych
Godność to prawo do wzmocnień pozytywnych (szacunku, uznania)
Prawo godności: wielkość uznania społecznego, które potwierdza godność jest odwrotnie ptopotcjonalna do znajomości rzeczywistych przyczyn zachowania
Między wolnością i godnością występuje konflikt - eliminując bodźce awersyjne, zmniejszamy się możliwość uznania społecznego, trudniej o uznanie społeczne
Rozdział V: Inżynieria społeczna
Technologia kształcenia człowieka (psychoinżynieria) miała dążyć do modyfikacji zachowania człowieka tak, aby łatwiej było działać pedagogom czy nauczycielom. Skinner uważa, że behawioryści jako pierwsi stworzyli tzw inżynierię behawiorystyczna, czyli technologię zachowania. Technologia ta nie skupiała się na zmienianiu wewnętrznych cech człowieka, ale na zmianie zachowania zewnętrznego poprzed odpowiednią maniupulację wzmocnieniami. Jedną z jej odmian jest terapia behawiorystyczna, która ma służyć oduczaniu zachowań dewiacyjnych.
Metody technologii behawiorystycznej to:
Desensibilizacja (metoda odczulania lub uniewrażliwiania), stworzona przez Wolpego
Hierarchiczna lista bodźców - ułożenie bodźców od najmniej do najbardziej lękotwórczych
Poszukiwanie sytuacji neutralizujących zachowania lękowe oraz uczenie relaksacji
Właściwia desensibilizacja - zestawienie bodźców lękotwórczych z sytuacjami neutralizującymi
Sytuacje odwrotne - zachodzą wtedy, gdy generatorem zachowań niepożądanych są wzmocnienia odbierane przez jednostkę jako pozytywne (np alkohol dla alkoholika). Zastosowanie ma tu terapia awersyjna (w odniesieniu do alkoholizmu), polegająca na jednoczesnym podaniu wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, co ma „zrazić” do zachowań niepożądanych, w tym przypadku - picia alkoholu.
Inżynierię behawiorystyczną można nazwać inżynierą pozytywną, ze zwzględu na podkreślenie roli wzmocnień pozytywnych w oduczaniu złych zachowań.
Rozdział VI: Utopia naukowa, czyli zaplanowane szczęście
Skinner w 1948 roku napisał „Walden Two”, książkę o utopijnym, doskonałym społeczeństwie, która przybliża nam behawiorystyczną inżynierię. Społeczność, stworzona przez Skinnera, święcie wierzy w behawioryzm i możliwość stworzenia społeczeństwa scjentystycznego. Kozielecki skupił się na przybliżeniu systemu wychowania zastosowanego przez Walden Two.
Nauczanie miało charakter nierepresyjny, wyzbyto się tradycyjnego klasowo-lekcyjnego sposobu nauczania
Kształcenie rozpoczynało się od chwili narodzin dziecka i trwało do okresu dojrzałości społecznej, było więc permanentne
Kształcenie było instrumentalne, skupione na kształceniu umiejętności
Podkreślano znaczenie umiejętność współpracy i kooperacji, wyeliminowano rywalizację i sukces jednostkowy
Praca odbywała się kolektywnie
Nad sukcesem pojedynczej osoby przeważało dobro całego społeczeństwa
Nierozwijano cech osobowości jako nieużytecznych (nie kierują przecież zachowaniem)
Rozdział VII: Portret jednowymiarowy
Behawioryzm zyskał wielu zwolenników w różnych krajach, USA, Szwecji. Przykładem zastosowania inżynierii behawiorystycznej w Szwecji jest budownictwo wielkomieszkaniowe, która ma sprzyjać działaniom na rzecz wspólnoty, podkreślanie roli umiejętności i nawyków w szkolnym nauczaniu, a nie kształtowaniu osobowości.
Behawioryzm, mimo wielu kontrowersji, przyczynił się bardzo do zrozumienia roli środowiska w kszatłowaniu zachowania człowieka, zwrócenia uwagi na problem kary jako nieskutecznego środka wychowawczego i obalenia mitu człowieka całkowicie autonomicznego.
Behawioryści stworzyli mechaniczny obraz jednostki zewnątrzsterownej (człowiek zewnętrzny=reaktywny). Jednak Kozielecki uważa, że prócz czynników zewnętrznych na człowieka wpływ ma:
Poziom aspiracji
System oczekiwań
Poczucie kontroli (zewnętrznej bądź wewnętrznej)
Rozdział VIII: Socjalizm a behawioryzm
Cele socjalizmu było stworzenie nowego typu człowieka: kolektywnego, produktywnego, submisywnego i ateistycznego (homo sovieticus) = człowiek zewnątrzsterowny. Aby to osiągnąć sięgano po system wzmocnień pozytywnych i negatywnych, JEDNAK z naciskiem na negatywne.
Efektem polityki socjalistycznej było stworzenie się samoistne mentalności dysydenckiej, która cechowała ludzi otwarcie krytykujących system i sprzeciwiających się porządkowi oraz mentalność emigracyjnej, która próbowała żyć obok socjalizmu.