Wojciech Ryszkowski
2. PODSTAWOWE ELEMENTY DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO
Odwieczną umiejętność ludzkości do organizowania działań indywidualnych i zbiorowych potwierdza historia starożytna i pomniki pozostawione przez ówczesne cywilizacje jak np. rzymskie akwedukty, egipskie piramidy, greckie świątynie, itp. W różnorodnych dziedzinach aktywności ludzkiej takich jak praca, zabawa, walka, podstawowym i wspólnym mianownikiem jest działanie. Cały rozwój społeczny oparty jest na ciągłym poszukiwaniu efektywnych sposobów działania oraz eliminowaniu błędów i niesprawności poprzez celowe nauczanie sprawdzonych w praktyce wzorców. Nadrzędnym celem wychowania i kształcenia jest przygotowanie młodzieży do działania i dalszego rozwijania naszej cywilizacji. Funkcjonowanie w organizacjach umożliwia ludziom łatwiejsze osiąganie celów, karier, majątku czy pozyskiwanie wiedzy, których osiągnięcie w inny sposób byłoby trudniejsze lub wręcz niemożliwe. Działanie w organizacjach pozwala przezwyciężać granice indywidualnych możliwości jednostki.
Nauczyciel wychowania fizycznego wychowuje swoich podopiecznych, przygotowując ich do działania zorganizowanego min. poprzez uczenie umiejętności określania oraz osiągania celów, właściwego przygotowania działań, działalności zespołowej, podejmowania decyzji w szybko zmieniających się warunkach, reagowania na bodźce i motywy, oceniania i kontrolowania realizowanych planów. Gry zespołowe , zabawy drużynowe i indywidualne współzawodnictwo sportowe są olbrzymim, najbardziej dostępnym poligonem nauczania działań zorganizowanych, w oparciu o czytelne reguły i łatwo mierzalne rezultaty. Każde prawidłowo pojmowane wychowanie i kształcenie jest związane z projektowaniem sytuacji w jakich znajdzie się wychowanek w przyszłości. Dobry trener - pedagog naucza właściwego doboru środków i zasobów , analizy strategii i taktyki, wyboru sposobów ekonomizacji, czy też stosowania poszczególnych dyrektyw i zasad pozwalających na usprawnianie działań w warunkach mało przewidywalnych. Współzawodnictwo i walka sportowa uczą nieustannego poszukiwania i stosowania najlepszych sposobów działania zorganizowanego - a tym najszerzej zajmuje się prakseologiczna teoria organizacji i zarządzania.
Spośród wielu cytowanych przez T. Pszczołowskiego [1978, s. 179-181] definicji prakseologii, najpełniejszą wydaje się być ta niżej przytoczona.
„Prakseologia jest nauką o sprawnym działaniu, zajmującą się poszukiwaniem najszerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność, konstruującą i uzasadniającą dyrektywy praktyczne dotyczące wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu”.
Cele i zadania prakseologii , jej podstawowe działy oraz praktyczne zastosowanie przedstawiono w formie graficznej na ryc. 2 .
. PODSTAWOWE POJĘCIA PRAKSEOLOGICZNE SŁUŻĄCE DO OPISU ORAZ TWORZENIA MODELI OPISOWYCH DZIAŁANIA.
Podstawowym i wyjściowym pojęciem w prakseologii jest działanie, które możemy zdefiniować jako dowolne, świadome zachowanie się podmiotu działającego /sprawcy/ zmierzającego do skutku rozumianego jako cel. Wg . T. Kotarbińskiego [1981] termin działanie przysługuje tylko osobnikom obdarzonym świadomością lub podświadomością. Do podstawowych terminów związanych z działaniem należą takie jak : cel działania, rezultat działania, sprawca, materiał wyjściowy, proces działania, wiedza o działaniu, umiejętności praktyczne sprawcy, świadomość, metody, techniki i sposoby działania, narzędzia, pomieszczenia i środki oraz warunki działania określone przez sytuację, kooperacja pozytywna i negatywna itp.
Prakseolodzy zastanawiają się też nad tym czym jest proces działania realizowany przez sprawcę - podmiot działający czyli osobę której impuls dowolny był przyczyną zdarzenia. Najbardziej ogólną definicję procesu działania można przedstawić następująco: ”jest to splot lub pasmo zdarzeń permutacyjnych, przebiegających w czasie, ujmowanych jako całość ze względu na jakieś wyróżnione cechy”.
W procesie pracy (który zawiera dodatkowo element celowości), człowiek o określonych i odpowiednich właściwościach fizycznych i psychicznych oraz przygotowaniu teoretycznym i praktycznym oddziaływuje na materiał wyjściowy przetwarzając go w rezultat końcowy - dzieło . Z definicji procesu pracy wynika, iż w działaniu niezbędna jest wiedza ogólna sprawcy, jak też i umiejętności i zdolności praktyczne jej wykorzystania. Jak stwierdza R.A .Webber [1984] `'wiedza bez umiejętności jest bezużyteczna albo niebezpieczna''. Umiejętność bez wiedzy oznacza stagnację i niemożność przekazania wiadomości . Zdefiniowanie i charakterystyka procesu ułatwiają dalszą analizę lub projektowanie działania, które może być ukierunkowane na produkcję, usługę, naukę, kulturę itp. Przed przystąpieniem do działania sprawca - podmiot działający świadomie podejmuje decyzję o działaniu i jego zamierzonym celu wynikającym z uświadomionych i nieuświadomionych potrzeb. Cele i zadania mogą być formułowane samodzielnie przez sprawcę, jak również mogą być formułowane - zlecane przez przełożonych lub mogą wynikać z wcześniej przyjętych zobowiązań. Oprócz wielu istotnych wymagań odnoszących się do poprawnego formułowania celów działania /które będą szerzej przedstawione w dalszej części rozdziału/ należy podkreślić, iż cele działania powinny wskazywać zamierzony do osiągnięcia rezultat działania. Do sformułowanych konkretnych celów należy określić - dostosować adekwatne środki działania.
Zgodnie z obranym celem realizowanego lub obmyślonego procesu działania, sprawca korzystając z istniejącej lub tworzonej wiedzy o procesie, niezbędnych metodach, narzędziach itd. dobiera lub oddziaływuje na materiał wyjściowy / tworzywo /, które w wyniku działania przetworzone zostanie w rezultat końcowy / wynik, dzieło /.
Tworzywem - materiałem wyjściowym jest obiekt z chwilą od początku impulsu do ukończenia działania .
W prakseologicznym znaczeniu tworzywem są nie tylko obiekty należące do przyrody nieożywionej ale także min. ludzie. Najbardziej istotna różnica między tworzywem nieożywionym a ożywionym polega na tym, iż materiał ludzki - człowiek odznacza się określoną świadomością oraz indywidualnymi i zróżnicowanymi potrzebami. Czynniki te muszą być uwzględnione w każdym działaniu a , w szczególności w procesach dydaktycznych, szkoleniowych i wychowawczych.
Dla końcowego rezultatu działania olbrzymie znaczenie posiada odpowiedni dobór najlepszego lub pożądanego materiału wyjściowego / np. nabór i selekcja do sportu wyczynowego/ lub ocena i diagnoza materiału wyjściowego / określenie stanu zdrowia i sprawności fizycznej w wychowaniu fizycznym, rekreacji, rehabilitacji .
Wybrany, wyselekcjonowany lub posiadany materiał wyjściowy jest przekształcany w procesie działania poprzez stosowanie odpowiednio dobranych i właściwych ze względu na okoliczności metod, technik i sposobów działania.
Wg. T. Pszczołowskiego [1978, s. 127] „ metoda jest to ogólny schemat planu działania, sformułowany na podstawie uogólnienia określonych typów działań skutecznych, który pozwala na opracowanie właściwego ich programu `'. Techniki są częścią składową metody. Współzależność metod i technik wyjaśnia Z . Martyniak [1987, s. 127] stwierdzając iż między metodami ogólnymi czyli zasadami a metodami najbardziej szczegółowymi, czyli technikami można wyróżnić wiele kategorii pośrednich, gdy chodzi o sposoby postępowania stosowane w działalności organizatorskiej.
Możliwość wykorzystania prakseologicznej metodologii w naukach o kulturze fizycznej w sposób przekonywujący uzasadnił G. Łasiński [1988, s.19-22] przypominając iż teoria treningu sportowego odnosi się do działań ludzkich, a prakseologia jest najogólniejszą teorią wskazującą na sposoby ulepszania - usprawniania działań. Zastosowanie metodologii prakseologicznej do opisu i analizy modelu działalności trenera - nauczyciela kf wydaje się być bardziej owocnym od tradycyjnie stosowanego podejścia przyjmującego za podstawę analogię do warsztatu rzemieślniczego .
2. 2. PRAKSEOLOGICZNE KRYTERIA OCENY WYNIKÓW DZIAŁANIA
W procesie usprawniania działalności etapem poprzedzającym wybór właściwych metod, technik i sposobów, jest etap oceny działań następujący po dokonaniu analitycznego opisu działania. Przeprowadzenie właściwej oceny tj. oceny wg odpowiednich kryteriów oraz we właściwym czasie pozwala na podjęcie stosownej decyzji o potrzebie lub zbędności podejmowania usprawnień. W ocenie działań produkcyjnych posługujemy się standardowymi kryteriami takimi jak np. wydajność w sztukach, tonach, kilogramach, koszt jednostkowy, zysk, dochód itp. W dziedzinach nieprodukcyjnych takich jak kultura, lecznictwo, obronność itd. stosowanie kryteriów przemysłowych jest ograniczone lub wręcz niemożliwe. Zagadnienia wartościowania i oceny działań występują w różnych dziedzinach działalności. Można wyrazić przekonanie, iż najpełniejszy i najbardziej systemowy sposób oceny działań został przedstawiony przez T. Kotarbińskiego .
Prakseologicznymi kryteriami oceny działań są tzw. postacie inaczej walory sprawnego działania do których zaliczamy :skuteczność, korzystność, ekonomiczność, prostotę, czystość, udatność, dokładność, energiczność, spolegliwość, racjonalność rzeczową i metodologiczną itd. Wymienione postacie sprawnego działania stanowią podstawowy, fundamentalny a zarazem najbardziej pełny zbiór kryteriów oceny działań. Przez sprawność działania rozumiemy sumę cech pozytywnych działania nazywanych także kryteriami, postaciami lub walorami sprawnego działania. Działanie jest tym bardziej sprawnym im więcej walorów sprawnego działania posiada oraz im wyższy wymiar posiadają te walory. Jeżeli dwa działania będą jednakowo ocenione z uwagi na skuteczność, korzystność i ekonomiczność to o większej sprawności któregoś z nich decydować będzie przewaga pozostałych walorów - dodatnio ocenianych cech pozytywnych działania.
Skuteczność działania.
Działaniem skutecznym nazywamy działanie, które prowadzi do skutku zamierzonego jako cel. Skuteczność jako podstawowe kryterium oceny działania jest pojęciem stopniowalnym. Wyróżniamy działania skuteczne, częściowo skuteczne, nieskuteczne, obojętne pod względem skuteczności oraz działania przeciwskuteczne. Dla ułatwienia oceny skuteczności niezbędnym jest wprowadzenie terminu dodatkowego jakim jest pojęcie progu skuteczności, poniżej którego działanie oceniamy jako nieskuteczne. Próg skuteczności określamy dla każdego działania oddzielnie biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności warunkujące działanie, a przede wszystkim psychofizyczne możliwości sprawcy, materiał wyjściowy, stosowane metody i narzędzia, czas i okoliczności realizacji itp. Jeżeli przykładowo założono jako cel główny udział zawodnika w igrzyskach olimpijskich, warunkowany uzyskaniem minimum olimpijskiego np.290 pkt. / próg skuteczności / to działanie zawodnika który uzyskał w zawodach eliminacyjnych wynik np.295pkt. określimy jako działanie skuteczne. Zwycięstwo ale z wynikiem 280 pkt. czyli poniżej przyjętego progu skuteczności określimy jako działanie nieskuteczne. Jeżeli celem byłoby tylko uzyskanie awansu olimpijskiego to zwycięstwo wynikiem 280 pkt. należałoby ocenić jako działanie nieskuteczne. Udział w zawodach reklamowych po uprzednim wywalczeniu awansu olimpijskiego można ocenić jako działanie obojętne z uwagi na wcześniej określony cel . Odniesienie kontuzji na tychże zawodach reklamowych i po uzyskaniu awansu należałoby ocenić jako działanie przeciwskuteczne ze względu na założony cel główny niezależnie od ewentualnych korzyści finansowych zawodnika. Jeżeli udział w zawodach reklamowych nie przybliżał by i nie oddalał sportowca od przyjętego celu to takie działanie określono by jako działanie obojętne z uwagi na skuteczność. Zarówno skuteczność jak i przeciwskuteczność można stopniować i porównywać. Wykładnikiem skuteczności jest zbliżanie się rezultatu działania do celu głównego, celów pośrednich oraz celów ubocznych działania.
Korzystność działania.
Korzystność jako kolejne kryterium oceny stanowi cechę działania ocenianego dodatnio ze względu na przewagę nabytków w różnicy między nabytkami a ubytkami / gdy N - U > 0 /.Ze względu na korzystność wyróżniamy działania korzystne, niekorzystne oraz obojętne z uwagi na korzystność. Działaniem niekorzystnym nazywamy działanie kiedy różnica między nabytkami a ubytkami jest wartością ujemną. Działaniem obojętnym z uwagi na korzystność nazywamy działanie w którym różnica pomiędzy nabytkami a ubytkami jest równa zeru. Z oceną korzystności spotykamy się często w działalności sportowej jako ocenie dopełniającej skuteczność. W sytuacjach kiedy mamy do czynienia z jednakową skutecznością zespołów sportowych o zwycięstwie decyduje np. korzystniejsza różnica bramek strzelonych/ nabytki/ do bramek straconych /ubytki/. Nabytki i ubytki nie zawsze dają się przedstawić w wartościach wymiernych. Należy je rozumieć także jako kategorie kulturowe, zdrowotne, społeczne, psychologiczne, organizacyjne itp. Wskazówką praktyczną przy prowadzeniu rachunku korzystności jest wyszczególnienie i hierarchizacja wszystkich nabytków i ubytków oraz szacunkowa ocena punktowa z uwagi na cel działania oraz dodatkowe znaczenia np. społeczne, zdrowotne itp.
Ekonomiczność działania.
Ekonomiczność działania ocenianą pozytywnie definiujemy jako stosunek nabytków do ubytków [N : U>1]. Im większy od jedności jest stosunek nabytków od ubytków tym działanie staje się ekonomiczniejszym. Im mniejszy jest wymieniony stosunek od jedności to działanie nazywamy bardziej nieekonomicznym [N : U < 1]. Jeżeli nabytki równają się ubytkom to działanie nazywamy obojętnym z uwagi na ekonomiczność.
Osiąganie wyższego stopnia ekonomiczności nazywamy ekonomizacją działania.
Wyróżniamy następujące podstawowe metody ekonomizacji działań: wariant wydajnościowy, wariant oszczędnościowy oraz wariant wydajnościowo-oszczędnościowy tzw. mieszany. Wymienione warianty ekonomizacji są najczęściej spotykanymi w praktyce sposobami usprawniania działalności produkcyjnej jak również nieprodukcyjnej. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowało zainteresowanie ekonomizacją działań także w kulturze fizycznej.
Ekonomizacja działania polega na stosowaniu takich sposobów , które zwiększają ekonomiczność lub takich, które zmniejszają jego nieekonomiczność. Sposobów zwiększania ekonomizacji możemy poszukiwać też pośród dalej wymienionych dyrektyw usprawniania działań, z których można przykładowo wymienić zasady podporządkowane minimalizacji interwencji do których zaliczamy np. inwigilację czystą, instrumentalizację działania, automatyzację, antycypację, kunktację, potencjalizację, machinalizację. Wszystkie z nich są stosowane w praktyce sportowej np. w taktyce walki sportowej, w nauczaniu, trenowaniu i przygotowaniu do zawodów itp. Ich definicje podane zostaną nieco dalej.
Oprócz wymienionych kryteriów oceny działań /postaci - walorów / takich jak skuteczność, korzystność i ekonomiczność wyróżniamy takie jak prostotę, czystość, dokładność, udatność, spolegliwość - niezawodność, energiczność, racjonalność, które niekiedy nazywa się niesłusznie dodatkowymi. W wielu praktycznych sytuacjach, niektóre z tzw. dodatkowych walorów spełniają funkcje kryteriów podstawowych, które nie sposób zamienić innymi. Przykładowo w produkcji spadochronów głównym kryterium oceny będzie ich niezawodność, w ocenie ewolucji łyżwiarskiej dokładność wykonania programu ćwiczeń w porównaniu z przyjętym wzorcem - inne kryteria np.ekonomiczności czy korzystność mogą być w danym przypadku drugoplanowymi, dodatkowymi. Z uwagi na powyższe zasadnym jest ich przybliżenie czytelnikowi.
Prostota działania.
Definicja prostoty może stanowić przykład stosowania dyrektyw praktycznych w określaniu zrozumiałych pojęć i definicji. Wg. T. Kotarbińskiego [1981] ... `' prostota jest przeciwieństwem zawiłości działania `'. Sposób działania jest tym prostszy, jeśli składa się nań mniej czynności i jeśli te czynności są łatwiejsze, łatwiej ze sobą powiązane oraz łatwiejsze jest przejście od jednej czynności do następnej. Prostszą formą działania w piłce nożnej będzie przeprowadzenie ataku mniejszą liczbą zawodników przy minimalnej liczbie podań między nimi. Cele i zadania, niezależnie od stopnia trudności zamierzonego działania, powinny być osiągane przy użyciu najprostszych środków zapewniających skuteczność, korzystność i ekonomiczność działania z uwzględnieniem dostępności zasobów, zdolności, umiejętności oraz powstałych sytuacji praktycznych. Przeciwieństwem prostoty jest złożoność, która to cecha bywa niekiedy oceniana dodatnio z uwagi na założony cel działania np. w gimnastyce artystycznej bardziej złożony układ ćwiczeń i ewolucji będzie oceniony dodatnio. Kryterium prostoty lub złożoności demonstrowane jest w większości akcji promocyjno - reklamowych nowych produktów jako cecha konkurencyjna i wyróżniająca. Zauważalną jest przy tym tendencja upraszczania produktów masowych i tanich oraz tendencja przeciwna w odniesieniu do produktów luksusowych i drogich.
Energiczność działania.
Energiczność cechuje działania, w których wydatkujemy dostateczną ale nie za małą ilość energii. Szczegółowymi postaciami energiczności są rzutkość, zaradność, pilność, pracowitość i wytrwałość. Działa energicznie ten kto wkłada w swoje działanie to wszystko co jest potrzebne do osiągnięcia zamierzonego celu. W przeciwnym razie działanie będzie nie dość energicznym. Zalecając energiczność postuluje się wydatkowanie tylko niezbędnej energii w odpowiednim miejscu i czasie. Nadmierna energiczność może kolidować z ekonomicznością i racjonalnością działań.
Dokładność działania.
Dokładność jako kryterium oceny działania jest to odtworzenie czegoś w sposób podobny do wzoru, z odpowiednio dopuszczalną w danej sytuacji tolerancją. Tym dokładniej jest wykonane zadanie, im mniej się różni od przyjętego wzoru, modelu. Dokładność jako kryterium oceny działań jest jednym z podstawowych w nauczaniu, wykonywaniu i demonstrowaniu ruchu.
Czystość działania.
Czystość działania jest zarówno cechą działania jak i produktu. Tym większa jest czystość produktu im mniej w nim cech ujemnych, niezgodnych z celem głównym i celami pobocznymi. Analogicznie mówimy o działaniu, że tym jest czystsze, im mniej w nim elementów zbędnych, nie przyczyniających się do realizacji celu lub obniżających wartość osiągniętego celu. W sporcie używamy np. określenia `' czysta walka `' co np. w boksie oznacza walkę bez tzw. przepychanki, bez stosowania ciosów niedozwolonych itp. Jeżeli przy kształtowaniu siły w dyscyplinach nie objętych limitowaniem wagi ciała ustrzeżemy się przed utratą szybkości, wytrzymałości, zwinności itp. to takie działanie możemy określić jako czyste `' mniej zanieczyszczone `'. Czystość działania jako kryterium oceny działań stosujemy w sytuacjach kiedy w działaniu przewidujemy występowanie negatywnych skutków ubocznych. W sporcie stosujemy w ocenach tzw. punkty ujemne za przekroczenie limitu czasu, za zrzutki na zawodach jeździeckich, za ominięcie przeszkody itp.
Udatność działania.
Udatność jest to kryterium oceny sprawności działania, które uwzględnia w produkcie i działaniu nie tylko cele główne ale także występowanie dodatkowych celów ubocznych. Udatność wytworu można określać jako skuteczność ze względu na cele uboczne, które są zharmonizowane i niesprzeczne z celem głównym. Tak więc z dwóch wytworów o jednakowej jakości z punktu widzenia celu głównego, bardziej udatny będzie ten, który ma więcej cech dodatnich z punktu widzenia celów ubocznych. Bardziej udatnymi a tym samym efektywnymi będą te zawody sportowe, które nie tylko się odbyły w zaplanowanym terminie i na których zgodnie z celem wyłoniono zwycięzców, ale także uczestniczyło w nich więcej widzów i zawodników, program główny był ciekawy, imprezy towarzyszące atrakcyjne a służby porządkowe zadowolone.
Niezawodność - solidność - spolegliwość działania.
Niezawodnością podmiotu określa się zdolność do bezbłędnego wykonania powierzonych mu funkcji w określonych warunkach i w określonym odcinku czasu. Niezawodność obiektu w sensie opisowym jest to jego zdolność do spełniania stawianych mu wymagań. Jest to także prawdopodobieństwo że obiekt będzie sprawny w ciągu określonego czasu, oraz że zmiany określonych własności obiektu nie przekroczą określonych granic w określonych warunkach istnienia obiektu . Terminem zbliżonym i niekiedy używanym zamiennie jest solidność, oznaczająca cechę rzeczy i podmiotu działania, który w wysokim stopniu prawdopodobieństwa będzie sprawnie funkcjonować w jakimś systemie. Solidne jest to wszystko na co można liczyć, co zasługuje na zaufanie. Niezawodność jako kryterium jest używana m.in. w ocenie przyborów, przyrządów, sprzętu, aparatury kontrolno pomiarowej oraz w stosunku do oceny podmiotów. W odniesieniu do człowieka T. Kotarbiński postulował używać określenia spolegliwy w rozumieniu niezawodny.
Racjonalność rzeczowa i racjonalność metodologiczna.
Racjonalność działania jest to cecha działania polegająca na dostosowaniu środków do zamierzonego celu i warunków jego realizacji za pomocą czynności poznawczych i rozumowania .
Racjonalność rzeczową wyróżniamy wówczas gdy działanie zostaje dostosowane do prawdy obiektywnej, czyli do istniejących w rzeczywistości środków, warunków i związków między nimi. Inaczej jest to przystosowanie do prawdy także w przypadku braku ugruntowanej poznawczo wiedzy naukowej. Leczenie ludowym specyfikiem który pomaga pacjentom jest przykładem działania racjonalnego, pomimo braku naukowych potwierdzeń jakiejkolwiek jego przydatności leczniczej. Pierwsze zastosowanie startu niskiego w biegu sprinterskim było racjonalne rzeczowo, pomimo iż było krytykowane nawet przez specjalistów. Przeprowadzenie naboru lub selekcji w oparciu o intuicję i trenerski „ nos `' określimy jako działanie racjonalne rzeczowo o ile było ono skutecznym.
Racjonalność metodologiczna występuje wówczas gdy podstawą działania jest wiedza o rzeczywistości uznawana za prawdę obiektywną i stanowiąca wobec tego podstawę rozumowania. Jeżeli w XVI wieku wg. istniejącego stanu wiedzy uznawano iż ziemia jest płaska to wyrażanie sprzeciwu wobec projektu podjęcia próby opłynięcia kuli ziemskiej można było określić jako działanie racjonalne metodologicznie. Prowadzenie naboru do sekcji wg. zaleceń naukowych będzie działaniem racjonalnym metodologicznie nawet w przypadku kompletnego niepowodzenia przedsięwzięcia. O ile działanie racjonalne rzeczowo może być zawsze skuteczne to działanie racjonalne metodologicznie nie zawsze, przykładowo leczenie pacjenta prowadzone zgodnie z wiedzą i kanonami sztuki lekarskiej ocenić można jako proces racjonalny metodologicznie niezależnie od stanu zdrowia pacjenta. Działanie racjonalne metodologicznie oceniane w fazie przygotowawczej jako skuteczne, po jego zakończeniu może okazać się nieskutecznym.
Przestawione prakseologiczne postacie sprawnego działania takie jak skuteczność, korzystność ekonomiczność, prostota, energiczność, dokładność, udatność, czystość, spolegliwość, racjonalność stanowią jedynie przykład określeń oceniających. Są one uzupełniane w praktycznej działalności pedagogicznej o szereg innych takich jak np. wytrwałość, bezbłędność, elastyczność , poprawność itp.
2. 3. DYREKTYWY PRAKSEOLOGICZNE JAKO SPOSOBY
USPRAWNIANIA DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO.
Po przeprowadzeniu opisu działania / kto działa, kiedy, gdzie oraz czego ono dotyczy, na czym polega proces /, faza następna - ocena działania pozwala na porównanie osiągniętych rezultatów z celem założonym lub innymi działaniami. Ocena wyników przeprowadzona na podstawie właściwe dobranych kryteriów działania stwarza warunki do akceptacji wyniku lub pozwala na usprawnianie, projektowanie nowego działania / trzecia faza/. Doskonalenie działania podobnie jak cała filozofia postępu polega na prawidłowym określeniu racjonalnych celów oraz doborze właściwych sposobów usprawniania działania.
W poszczególnych dziedzinach życia np. w wojsku, policji, służbie zdrowia, kulturze i oświacie, handlu itp. występuje wielość różnorodnych, często specyficznych sposobów usprawniania i doskonalenia działalności. Innymi będą sposoby usprawniania działalności w kierowaniu działalnością wielkiej korporacji międzynarodowej, odmiennymi mogą być w działalności gabinetu rehabilitacyjnego a innymi w funkcjonowaniu małego sklepiku . Wszystkie stosowane w poszczególnych dziedzinach życia sposoby usprawniania działalności dają się sprowadzić lub wyprowadzić ze zbioru prakseologicznych metod - dyrektyw pozwalających na podnoszenie sprawności oraz unikanie niesprawności w działaniu. Stanowią one swoisty przewodnik człowieka zorganizowanego. Dyrektywy praktyczne opierają się na pewnych prawidłowościach z dziedziny teorii zdarzeń, obejmującej przyrodoznawstwo i nauki społeczno-humanistyczne lub na prawidłowościach węższych.
Dyrektywy sprawnego działania stanowią normatywną część prakseologii dostarczającej zaleceń ogólnych i uniwersalnych, które powinny być brane pod uwagę przy usprawnianiu wszelkich rodzajów działań. Możliwym jest podział na dyrektywy alternatywne typu wybór skrajny pomiędzy a lub b, lub wybór `' złotego środka `' pomiędzy a i b, oraz na dyrektywy niealternatywne typu tylko a . Do dyrektyw niealternatywnych / bez wyboru/ zalicza się dyrektywę `' działaj w sposób zorganizowany `' czyli zgodnie z zasadami cyklu działania zorganizowanego, który jest przedstawiony w dalszej części rozdziału.
Dyrektywy alternatywne formułowane są w pary przeciwstawne, dwubiegunowe. Usprawnianie działań polega na wyborze złotego środka pomiędzy skrajnościami tzn. pomiędzy a i b. Pojęcie złotego środka nie pokrywa się z terminem stosowanym w geometrii i nie oznacza iż złoty środek leży dokładnie pomiędzy dwoma skrajnymi dyrektywami. Klasyczne zestawienie zawiera pięć par dyrektyw uzupełnionych zaleceniem : działaj w sposób zorganizowany :
1. specjalizacja - uniwersalizacja
2. kunktacja - antycypacja
3. utrzymanie określonego - pełne wykorzystanie zasobów
poziomu zasobów
4. aktywizacja działania - ograniczanie działań / minimalizacja /
5. koncentracja sił - zabezpieczenie wszystkich kierunków działania
Specjalizacja i uniwersalizacja - wybór złotego środka pomiędzy nimi pozwala na usprawnianie każdej działalności z uwzględnieniem sytuacji podmiotu działającego. Każdy wybór oznacza konieczność uwzględnienia zarówno pozytywów jak i negatywów z nim związanych.
Specjalizacją nazywamy zawężenie umiejętności praktycznych lub zakresu wiedzy w celu wykonania zadań i funkcji cząstkowych, specjalistycznych, przypadających w udziale podmiotowi działania w wyniku podziału pracy.
Uniwersalizacją natomiast nazywamy rozszerzanie zakresu zadań i czynności wykonywanych dotąd przez podmiot działania lub zwiększenie liczby zastosowań danego przedmiotu lub sposobu działania.
Wybór sposobu usprawniania działania jest uzależniony od sytuacji min. potrzeby, możliwości i okoliczności działania. Każdy z wymienionych sposobów posiada swoje plusy i minusy w zależności od uwarunkowań. Przykładowo specjalizacja w kształceniu zawodowym jest preferowana w krajach wysoko rozwiniętych. Natomiast w krajach rozwijających się dominuje kierunek szeroko profilowy, uniwersalny . W zespole sportowym w sytuacji tzw. długiej ławki możliwym jest prowadzenie ścisłej specjalizacji w procesie szkoleniowym. W zespole nie posiadającym rezerw tzw. krótka ławka bardziej racjonalnym jest przygotowanie uniwersalne pozwalające dublerom występowanie na wszystkich pozycjach z całą świadomością konsekwencji wyboru osiągnięcia niższego poziomu indywidualnego wyszkolenia zawodników.
Kunktacja i antycypacja jest to para dyrektyw zalecająca usprawnianie działań poprzez opóźnianie lub przyspieszanie działań w zależności od sytuacji.
Kunktacja oznacza zwlekanie z działaniem, opóźnianie działania decydującego ze względu na cel sprawy, inaczej grę na zwłokę. Racjonalna kunktacja jest oczekiwaniem na chwilę najbardziej odpowiednią do działania, albo w najlepszym przypadku powstrzymaniem się od działania, ponieważ bieg zdarzeń jest taki, że pożądane zdarzenie nastąpi bez interwencji osoby kunktującej oraz że bieg zdarzeń przebiega w pomyślnym kierunku.
Przykładem kunktacji może być np. gra na zwłokę w bezpiecznej strefie boiska w oczekiwaniu na sprzyjającą okazje - błąd przeciwnika pozwalające na przeprowadzenie kontry. Innym przykładem może być zwlekanie z podjęciem decyzji o przeprowadzeniu operacji chirurgicznej w oczekiwaniu na możność samo wyleczenia kontuzjowanego organu.
Antycypacja jest zaleceniem usprawniania działań poprzez wyprzedzanie działań, poprzez wykonanie czegoś poprzedzającego właściwe działanie, uprzedzanie faktów, stwarzanie faktów dokonanych. W antycypacji najczęściej wyróżniamy dwa etapy :
- na podstawie następstwa zdarzeń przewidujemy w przyszłości możliwość wystąpienia w przyszłości jakiegoś pożądanego lub niepożądanego stanu rzeczy;
- wykonujemy zawczasu działanie po to, aby niepożądany stan rzeczy nie zaistniał albo pożądany stan rzeczy zaistniał.
Przykładem antycypacji może być np.: przeprowadzenie serii ataków uprzedzających działanie przeciwnika. Innym przykładem może być szybkie podjęcie decyzji o operacji zawodnika jako uprzedzenie możliwości powstania nieodwracalnych i postępujących zmian chorobowych. Wcześniejsze zajmowanie pozycji wygodniejszej do ataku, obrony, obserwacji pojedynku lub spektaklu, prowadzenie badań lekarskich przed rozpoczęciem szkolenia sportowego, wczesna profilaktyka zapobiegająca chorobom /szczepienia ochronne/, wprowadzanie systemu kontroli antydopingowej stanowią przykłady usprawniania działań poprzez uprzedzanie działań poprzez zapobieganie ich skutkom, lub ograniczanie ich skutków negatywnych.
Utrzymanie określonego poziomu zasobów bądź pełne wykorzystanie zasobów stanowi parę przeciwstawnych metod usprawniania działania zalecających określony wybór lub wybór tzw.” złotego środka `' w zależności od warunków i sytuacji.
Utrzymanie określonego poziomu zasobów w działaniu jest zaleceniem wynikającym z założenia, iż dla większej możności sprawnego działania w czasie, nieodzownym jest posiadanie pewnych określonych zasobów, które będą mogły być użyte w stosownej chwili. Zachowywanie rezerw na ogół wiąże się ze świadomością poniesienia określonych strat powstałych na skutek nie zużycia w działaniu wszystkich teoretycznych możliwości, lub poniesieniem kosztów ich składowania, utrzymywania, przeterminowania, przekroczenia granicy wieku kalendarzowego itp. Jednakże posiadanie określonych rezerw w sytuacjach trudnych, mało przewidywalnych i słabo rozpoznanych może decydować o powodzeniu działania.
Pełne wykorzystanie zasobów tzn. w 100 % stanu ich posiadania jest metodą na osiągnięcie maksymalnego efektu jaki teoretycznie jest możliwym w określonych warunkach działania ze świadomością ponoszenia ryzyka mogącego zaistnieć w zmiennej sytuacji z określonym nawet minimalnym stopniem jego prawdopodobieństwa.
Przykładowo pełne 100% wykorzystanie regulaminowych możliwości wprowadzania do gry np. dwóch zawodników rezerwowych po pierwszej połowie meczu pozwala na wprowadzenie zawodników o pełnym potencjale cech psychofizycznych. Pełne wykorzystanie własnych zasobów daje możliwość osiągania większej sprawności i efektywności działania.
Wymieniona para dyrektyw jest powszechnie stosowana w strategiach gospodarczych, politycznych, marketingowych, państwowych, wojennych. Jest ona także jedną z podstawowych w strategii i taktyce walki sportowej, będąc w zasadzie stałym elementem, występującym w każdym meczu spotkaniu czy zawodach. Pełne wykorzystanie rezerw poprzez wykorzystanie możliwości przeprowadzenia zmian regulaminowych po pierwszej części meczu może okazać się korzystnym w przypadku nie wystąpienia trudnych do przewidzenia kontuzji. Ich wystąpienie może spowodować osłabienie zespołu poprzez brak możliwości wprowadzenia rezerw. Sytuację decyzyjną trenera utrudnia lub ułatwia zachowanie się strony przeciwnej, prawidłowa ocena rozpoznania silnych i słabych stron własnego zespołu oraz szans i zagrożeń ze strony przeciwnika. Przy wyrównanych siłach zespołów pojedynek na „umiejętność wykorzystania rezerw `' jest często decydującym o zwycięstwie, a przy tym bardzo porywającym dla obserwatorów.
Aktywizacja działania oraz ograniczanie działania stanowi parę dyrektyw używanych najczęściej w procesie usprawniania działań produkcyjnych jak i nieprodukcyjnych, mających wpływ na wiele walorów działania tj. skuteczność, korzystność, prostotę a szczególnie wpływających na zwiększanie ekonomiczności lub zmniejszanie nieekonomiczności w działaniu. Znaczenie, odmienność i zależność metod tej pary dyrektyw można porównać do relacji zachodzących pomiędzy pracą i wypoczynkiem.
Aktywizacja działania jest to wytrącenie podmiotu ze stanu względnej bierności pod jakimś względem poprzez stwarzanie warunków zachęcających lub przymuszających do działania. Dyrektywa aktywizowania działań własnych opiera się na obserwacji wskazującej, że wzrost skuteczności działania jest wprost proporcjonalny do wzrostu aktywności podmiotu działającego. Metoda ta jest najczęściej związana z ponoszeniem dodatkowych wysiłków przez podmiot aktywizowany w celu powiększenia lub utrzymania na określonym poziomie efektów działania. Zwiększanie ekonomizacji działań wymaga zwiększonej aktywności podmiotów albo zamiany określonej formy aktywności na inną np. aktywności fizycznej na intelektualną itp. Można wyróżnić następujące systemy aktywizacji z uwagi na przewagę środków motywacyjnych: witalne, ekonomiczne, prawne, poznawcze oraz etyczno - religijne. Środki te można podzielić na trzy grupy: środki przymusu, zachęty i perswazji racjonalnej lub emocjonalnej.
Ograniczanie działania /minimalizacja interwencji/ wyraża metodę osiągania celu i usprawniania działań poprzez powstrzymywanie lub ograniczanie wywierania impulsu zewnętrznego na tok działań. Pozwala na znaczące osiąganie efektów organizacyjnych. Wyróżnić można następujące odmiany minimalizacji interwencji własnej o różnym stopniu ograniczania aktywności i jej zakresu:
- inwigilacja czysta - automatyzacja
- potencjalizacja - machinalizacja
- instrumentalizacja
Inwigilacja czysta jest skrajnym przypadkiem minimalizacji interwencji i polega na takiej preparacji działania, która powoduje samoczynne odbywanie się procesów zgodnych z zamierzeniem podmiotu działającego - bez jego interwencji. Czysta inwigilacja zakłada wkraczanie z interwencją lub działaniem jedynie w sytuacjach awaryjnych odbiegających od przyjętej normy, celu, wzorca reguł, przepisów itp. Przykładem inwigilacji czystej może być w pracy nauczyciela w -f obserwacja szkolnego turnieju koszykówki zorganizowanego przez uczniów, gdy jego rola ogranicza się tylko do obserwacji i ewentualnej ingerencji w sytuacjach odbiegających od normy.
Potencjalizacja działania polega na minimalizacji interwencji poprzez pozorowanie skutecznego działania samym okazaniem zamiaru działania lub też zastępowaniem działań trudniejszych działaniami łatwiejszymi, a przynoszącymi ten sam lub podobny skutek.
Warunkiem skuteczności demonstrowania potencjalnych możliwości działania jest takie rozeznanie sytuacji i możliwości strony przeciwnej, przy którym ujawnione nasze możliwości i gotowość do działania wystarcza do zastąpienia działań realnych. Przez potencjalizację osiągamy minimalizację interwencji, a tym samym zwiększamy ekonomiczność działania. Przykładem potencjalizacji może być zachowanie się zawodnika na treningu lub rozgrzewce, demonstrującego nieznana technikę, nowy sposób ataku, chwytu, nadzwyczajną sprawność lub kondycję fizyczną / jak np. rekordowe pchnięcie kuli 6 kg imitowanej na kolor kuli 7,257kg na treningu obserwowanym przez rywali /.
Instrumentalizacja działania polega na usprawnianiu działań poprzez dobór i zastosowanie lepszych instrumentów, narzędzi, przyborów, maszyn i urządzeń zmniejszających wysiłek fizyczny bądź umysłowy w działaniu.
Przykładami instrumentalizacji w kulturze fizycznej jest zastępowanie przestarzałych, niefunkcjonalnych i zawodnych instrumentów nowoczesnymi aparatami pomiarowo diagnostycznymi ułatwiającymi i przyspieszającymi pomiar i ocenę parametrów psychofizycznych organizmu. Innym przykładem może być stosowanie nowoczesnych środków obserwacji funkcjonowania organizmu sportowca w treningu, stop testery, systemy łączności, stosowanie ulepszonego sprzętu, przyborów i urządzeń itd.
Rozwinięciem instrumentalizacji jest automatyzacja umożliwiająca usprawnianie działalności poprzez wprowadzanie automatów zastępujących pracę człowieka.
Przykładem może być automatyzacja systemu rejestracji obciążeń treningowych, automatyzacja sterowania diagnostyką i projektowaniem programów zajęć rekreacyjno treningowych itp. Automatyzacja działań w sporcie jest bardziej widoczna w obsłudze funkcjonowania obiektów sportowych / automatyczne linie sterowania temperaturą, wilgotnością, oświetleniem, składem powietrza itp, automatyzacja systemów rejestracji, rezerwacji i obsługi widza itp./.
Machinalizacja działania, jako forma minimalizacji interwencji polega na zastępowaniu czynów świadomych działaniami o mniejszym udziale świadomości.
Odzyskana niejako część świadomości może być wówczas przeniesiona na inne, równoległe pasma działań realizowane przez podmiot. Zmniejszanie świadomości podmiotu działającego możliwe jest głównie poprzez dążenie do „ machinalnego wykonywania ruchów wyuczonych `', nabywania wprawy poprzez trenowanie cech psycho- motorycznych. Machinalne sterowanie ruchami i czynnościami możliwe jest poprzez zastąpienie działań sterowanych działaniami wykonywanymi podświadomie np. kozłowanie piłki bez koncentracji uwagi / świadomości / na piłce, dłoni, podłożu i przeciwnikach. Tzw. odzyskana rezerwa świadomości może być wówczas skierowana na poszukiwanie najlepszego wariantu taktycznego, dążenie do najlepszego ustawienia się wobec graczy drużyny przeciwnej itp., co w efekcie pozwala na dalsze usprawnianie działania.
Koncentracja sił - zabezpieczenie wszystkich kierunków działania.
Koncentracja sił jest dyrektywą zalecającą usprawnianie poprzez oddziaływanie na jeden lub małą liczbę elementów, oraz skoncentrowanie sił i środków na wybranym polu działania, kumulację działań w odniesieniu do wspólnego ich celu. Zgodnie z prawem sformułowanym przez teorię organizacji koncentracja oznacza gromadzenie wykonawców jednakowych prac, aparatury i środków w jednym miejscu oraz tworzenie z rozproszonych stanowisk pracy jednego działu, co usprawnia funkcjonowanie instytucji. Koncentracja sprzyja obniżaniu kosztów produkcji, zwiększaniu możliwości wprowadzania nowoczesnych rozwiązań, oraz daleko posuniętej specjalizacji. Przejawem koncentracji w sporcie może być np. koncentracja działalności szkoleniowej klubu na wybranej dyscyplinie lub wybranej kategorii wiekowej, koncentracja na udziale w określonym systemie imprez sportowych. Innym przykładem koncentracji może być w taktyce walki sportowej obrona `' strefą `
Dyrektywa zabezpieczenia wszystkich kierunków działania jest przeciwieństwem koncentracji sił. Oznacza możliwość usprawniania poprzez ukierunkowanie działań na różnorodne cele, zabezpieczenie wszystkich bądź różnych kierunków działania. Metoda ta stwarza warunki do większej operatywności w działaniu na rzecz poszczególnych pionów działów, w zależności od nieprzewidzianych sytuacji, kierunków zagrożeń, szans i możliwości działania. Przykładem dyrektywy w sporcie jest np. strategia obrony systemem krycia „każdy swego `', uczestnictwo szkoły we wszelkich możliwych systemach współzawodnictwa sportowego, wszechstronne przygotowanie zespołu sportowego itp.
Przedstawione dyrektywy prakseologiczne pełnią rolę najbardziej ogólnych metod usprawniania działań istniejących oraz projektowania nowych zadań i całości organizacji . Wszelkie metody i techniki szczegółowe dotyczące usprawniania i projektowania działań w różnych dziedzinach życia wywodzą się lub dają się sprowadzić do wymienionych ogólnych dyrektyw prakseologicznych. To z nich dają się wyprowadzić dyrektywy, reguły i zasady w biznesie, leczeniu, wychowywaniu, sądownictwie, kulturze , administracji , produkcji , wypoczynku itd. Dyrektywy nie są bynajmniej sztywnymi regułami. Stanowią jednak jedynie ogólne wytyczne i kierunki usprawnień które wymagają `' przełożenia `' do zróżnicowanych warunków działania.
Przedstawione terminy służące do opisu, oceny oraz usprawniania działań
stanowią podstawę rozróżniania określonych cyklów, faz, etapów doskonalenia i projektowania działań co ogólnie i potocznie nazywany organizowaniem .
2.4 CYKL DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO
Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju i postępu są potrzeby ludzkie oraz dążenie do ich zaspokajania najmniejszym kosztem, co min. doprowadziło do podziału pracy, specjalizacji oraz współdziałania jednostek. Stosowanie skutecznych sposobów działania, prowadzących najprostszą drogą do celu przy minimum nakładów i wysiłku jest bardziej cechą nabytą, niż wrodzoną. Zdolność tą osiągamy głównie poprzez obserwację, nabywanie wprawy i doświadczenie. Przyspieszeniem nabywania powyższej cechy jest uczenie się, wychowywanie i nauczanie sposobów działania w oparciu o najlepsze sposoby oraz wzory .
Podstawą nowoczesnej metodologii organizowania było wykorzystanie doświadczeń tayloryzmu do opracowania tzw. ogólnej metody organizowania przez H. Le Chateliera pod nazwą cyklu działania zorganizowanego . Metoda ta była upraszczana, rozbudowywana i adaptowana przez wielu teoretyków w zależności od potrzeb i dziedziny zastosowań. We wszystkich adaptacjach można wyróżnić minimum trzy etapy działania : przygotowania, realizacji i kontroli, uszczegóławiane przez odpowiednie kroki i sekwencje. Rozwiązywanie problemów zaliczanych do poszczególnych faz wymaga stosowania odpowiednich metod, technik i sposobów organizatorskich. Najbardziej ogólną i najczęściej stosowaną metodą usprawniania i organizowania działań jest metoda analizy i diagnozy organizacyjnej, która stanowi nowoczesne rozwinięcie klasycznego cyklu działania zorganizowanego.
Pierwotną wersję pięcioetapowego cyklu działania zorganizowanego przedstawił L. Chatelier jako zasadę stopniowego doskonalenia, podkreślając przy tym cykliczność przechodzenia od etapu końcowego do pierwszego. W ramach wymienionego cyklu, L. Chatelier wymienił następujące etapy :
- postawienie jasnego i ściśle określonego celu ;
- zbadanie środków i warunków niezbędnych do jego osiągnięcia ;
- przygotowanie tych środków i warunków ;
- urzeczywistnienie, czyli wykonanie zamierzonych czynności stosownie do
powziętego planu ;
- kontrola otrzymanych wyników i refleksja .
Cykl działania może być formułowany zależnie od potrzeb ,stopnia szczegółowości oraz specyfiki zastosowań. Jak stwierdza T. Pszczołowski [1978, s. 36] etapów nie powinno być mniej niż trzy, ponieważ jest to zestaw pierwotny skonstruowany na podstawie potocznego podziału czasu na przyszłość /etap przygotowania i diagnozy /, teraźniejszość / realizacja /, oraz przeszłość / etap oceny i kontroli /.
Etap I . Określenie celu działania.
Warunkiem określania celów jest rozpoznawanie potrzeb i ocena skutków ich zaspokojenia lub niezaspokojenia na tle innych aktualnych i przyszłych potrzeb. Oznacza to konieczność prognozowania skutków wyboru celów poprzez rzutowanie ich w przyszłość. Diagnoza powinna ustalić min. priorytet potrzeb, kolejność ich zaspokojenia na tle innych potrzeb systemu jak również skutki ich niezaspokojenia lub zaspokojenie poprzez rozwiązania alternatywne. Opracowanie rozmaitych wariantów zaspokojenia określonej potrzeby powinno doprowadzić do wyboru jednej z alternatyw za przyszły cel działania. Za cel działania powinno wybierać się tylko takie rzeczy lub procesy które z dużym prawdopodobieństwem mogą być osiągnięte w określonych warunkach technicznych i społecznych. Cel powinien być sformułowany na tyle ogólnie by można było rozważać sposoby jego realizacji oraz ułożyć plan działania, i na tyle szczegółowo, aby zostały w nim ujęte jedynie cechy istotne z uwagi na potrzebę, która ma być w jego wyniku zaspokojona. W procesie formułowania cel*w należy przestrzegać także takich zasad jak zasada internacjonalizacji celów tj, łączenia celów indywidualnych członków zespołu z celami zbiorowymi, jak również zasada wyodrębniania celu głównego od celów ubocznych i pośrednich oraz zasada niesprzeczności celów. Wybierać można tylko cele uważane za niesprzeczne wewnętrznie i osiągalne. Cele lub zadania powinny opisywać konkretne rezultaty lub stany jakie mamy osiągnąć. Od stopnia konkretyzacji i stopniowalności zależy zarówno planowanie środków i zasobów jak również konkretność i jednoznaczność oceny osiągniętych rezultatów. Jakie cele - takie plany i takie działania. Cele zawsze muszą określać: CO ?, GDZIE ? i KIEDY ? ; inaczej mówiąc co ma być zrealizowane ; gdzie ma być wykonane oraz w jakim terminie lub okresie cel ma być osiągnięty.
Cel działania jest to przyszły stan rzeczy lub procesu, człowieka lub grupy, który ma być wytworzony lub zachowany w okre*lonym czasie i miejscu po to by zaspokajał określone potrzeby zgodnie z posiadanym wyobrażeniem.
Definicja ta jest jedną z wielu podawanych w literaturze przedmiotu. Szczegółowo tematyka ta rozwinięta zostanie w tomie - Struktury organizacyjne.
Etap II . Analiza środków i warunków
Drugim w kolejności etapem cyklu działania zorganizowanego jest analiza środków i warunków `' niezbędnych dla osiągnięcia celu. Często, określa się go jako planowanie środków. Określeń procesu planowania jest wbrew pozorom stosunkowo mało. Np. wg. J. Zieleniewskiego [1981] planowanie jest obmyślaniem sposobu działania, dostosowanego do ustalonego celu i przewidywanych okoliczności, w których przyjdzie działać. Zdaniem L. R. Bittela [1986, s. 83] plany stanowią ścieżki `' mapy drogowe `', którymi należy dążyć do wypełnienia misji i celów organizacji. Wg. R. A . Webbera [1984] planowanie stanowi próbę antycypowania przyszłości i obrony przed niebezpieczeństwem zmian, z których istoty ludzkie tak silnie zdają sobie sprawę ze względu na swoje poczucie czasu.
W dużym uproszczeniu można stwierdzić iż planowanie jest obroną przed niepewnością. Wg. uogólnionych definicji prakseologicznych można stwierdzić, iż planowanie jest to wybór i obmyślanie najlepszego sposobu realizacji celu w określonym czasie przez określonych wykonawców. Najważniejszą funkcją planów wydaje się być ograniczanie niepewności w stosunku do działań podejmowanych w przyszłości. Do zakresu odpowiedzi na pytania określające cele działania: co?, gdzie?, kiedy? w planowaniu dodajemy JAK ?, oraz KTO ? Powyższe pytania zdaniem Bittela stanowią listę sprawdzającą kompletność planów działania.
Etap III . Przygotowanie środków i warunków
Istotą trzeciego etapu cyklu działania zorganizowanego jest opracowanie i przyjęcie planu lub inaczej podjęcie decyzji o jego realizacji. W ramach czynności przygotowawczych do realizacji zaplanowanego działania zalicza się czynności dot.:
- formalnego i faktycznego pozyskania wykonawców,
- przekazania wykonawcom zleceń, informacji, instrukcji oraz pełnomocnictw,
zespolenia środków osobowych i materialnych poprzez tworzenie struktur
statycznych i dynamicznych, kanałów łączności i przekazu informacji,
formalnego i faktycznego pozyskania środków i warunków,
przeprowadzenia niezbędnych szkoleń, przygotowań, prób, testów środków,
narzędzi itp,
- przeprowadzenie oceny i kontroli stanu końcowego przygotowań do realizacji
celu działania
Etap IV. Urzeczywistnienie zamierzonych czynności
W ramach tego etapu główną czynnością jest wykonywanie działań zgodnie z planem i założonym celem w oparciu o wcześniej ustalone kryteria oceny poszczególnych elementów i czynności składających się na całość przedsięwzięcia. Do powyższego etapu działania zaliczyć możemy także następujące czynności:
- potwierdzenie aktualności celu,
- sprawdzenie stanu gotowości do działania,
- sprawdzenie kanałów zasileniowych,
- rozpoczęcie realizacji celu zgodnie z przyjętym planem,
- kontrola kolejności operacji,
- kontrola terminowości rozpoczęcia i zakończenia poszczególnych operacji
- kontrola jakościowo ilościowa realizacji poszczególnych operacji i zadań,
- kontrola kosztów poszczególnych operacji i zadań,
- ocena i kontrola stanu gotowości do działania,
podejmowanie decyzji oraz koordynacja działań w przypadku konieczności
zmian planu lub jego fragmentów
Etap V. Ocena i kontrola wyników działania
Kontrolowanie jest funkcją zamykającą i sterującą wszystkie etapy kręgu
cyklu organizacyjnego. W procesie kontrolowania wyznacza się normy na podstawie których ocenia się postępy, dokonując porównań i korekt . Kontrola może być sprawowana przed działaniem, po działaniu lub w trakcie każdego etapu. Jest najbardziej efektywną wówczas gdy jest stosowana w strategicznych punktach oraz w odpowiednim czasie.
Z pośród znanych określeń kontroli jako najbardziej charakterystyczne można wymienić następujące :
Kontrola w zarządzaniu jest systematycznym wysiłkiem podjętym w celu ustanowienia norm działania, porównaniu ich z czynionymi postępami oraz podejmowaniu działań korekcyjnych, gdy jest to potrzebne, by zbliżyć wyniki do planów i oczekiwań.
Wg. R. J. Mocklera kontrola kierownicza jest systematycznym działaniem na rzecz ustanowienia norm efektywności przy planowanych celach, zaprojektowania informacyjnych sprzężeń zwrotnych, porównania rzeczywistej efektywności z wyznaczonymi normami, ustalania odchyleń i pomiaru ich znaczenia oraz podejmowania wszelkich kroków potrzebnych do zapewnienia, by wszystkie zasoby były wykorzystane najskuteczniej i najsprawniej do osiągania jego celów.
Na podstawie analizy definicji i zróżnicowanych poglądów teoretyków można przedstawić następujące fazy procesu kontroli odnoszące się do poszczególnych etapów działania tj. preparacji, realizacji oraz oceny zakończonego działania :
- opis i charakterystyka działania umożliwiająca określenie jego obszarów
i strategicznych punktów efektywności.
- opracowanie systemu kontroli działania, norm i metod pomiaru efektywności.
- pomiar efektywności.
- porównanie wyników z normami.
- ocena końcowa, podjęcie decyzji o korektach, wnioskach motywacyjnych.
W różnych sytuacjach termin kontrola jest wieloznacznie pojmowany i interpretowany. Określeniami pochodnymi lub bezpośrednio związanymi są np. samokontrola, controling., ocenianie, mierzenie i porównywanie, sterowanie, monitorowanie, inwigilowanie, regulowanie, nadzorowanie, hospitowanie, inspekcjonowanie, wizytowanie, sprawdzanie itp.
Przyczyną zróżnicowania definicji pojęcia kontrola jest:
zawężanie terminu do wybranej fazy w oderwaniu od funkcji czasu,
- wybiórcze, izolowane i statyczne utożsamianie kontroli jako finalnego etapu działania zorganizowanego / bez konieczności jego postrzegania w sposób kompleksowy jako elementu cyklu działania zorganizowanego w którym etap ostatni może być rozpatrywany jako pierwszy /.
Cykl organizacyjny stanowi typowy schemat złożonych działań powtarzalnych, nazwany przez Le Chateliera zasadą stopniowego doskonalenia. Najogólniej przedstawia drogę postępu w produkcji i usługach. Jako pochodna każdego logicznego działania znajduje także zastosowanie w badaniach naukowych, gdzie sprowadza się do sformułowania hipotezy naukowej, eksperymentowania, analizy wyników eksperymentu, oceny efektów, przedstawienia zweryfikowanej hipotezy i jej wprowadzenia w życie.
Rozbudowany i uzupełniony cykl działania zorganizowanego stanowi podstawę tzw. podejścia diagnostycznego do tworzenia i racjonalizowania organizacji.
Wszystkie definicje prakseologiczne przedstawione w niniejszym rozdziale są zaczerpnięte z Traktatu o dobrej robocie oraz Małej encyklopedji prakseologii i teoprii organizacji T.Pszczolowskiego.
Por. A.Kiliński , Definicje opisowo-analityczne i wartościująco normatywne podstawowych pojęć teorii niezawodności. „Prakseologia” 1971 , nr 38 s.42,43
Przedstawiona definicja W. Gabary jest zawarta w Encyklopedii organizacji i zarządzania s.430. Jej wybór został podyktowany zwięzłością formy. Definicje rozszerzone autorstwa T. Kotarbińskiego wraz komentarzem czytelnik może znaleźć w Małej encyklopedii prakseologii i teorii organizacji T. Pszczołowskiego.
Por. H. Le Chatelier, Filozofia systemu Tylora . W : Twórcy naukowych podstaw organizacji s.105. Warszawa 1972 , PWE.
Por. L. R. Bittel . Krotki kurs zarzadzania. Warszawa 1994. PWE, s .182 .
Definicję R.J.Mocklera podaję za J.Stonerem z uwagi na zdecydowane uwypuklenie w niej problematyki efektywności. Por. J.Stoner .Kierowanie . Warszawa 1994. PWE, s. 457 - 459.
37
16