Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 1
Państwo, społeczeństwo i gospodarka we wczesnym Średniowieczu.
Przykład państwa Franków (V - IX w.).
I. Germańska wspólnota plemienna ( - V w.)
Germanie nie tworzyli większych struktur politycznych (poza nielicznymi wyjątkami - Markomanowie w I w. n.e.), jedynie na czas wojen zawiązywali luźne związki plemienne pod wspólnym dowództwem
Wśród Germanów obowiązywała formalna równość wszystkich członków plemienia; decyzje podejmowano na wiecach plemiennych
Plemiona germańskie zajmowały się ekstensywną uprawą roli (system odłogowy), przechodząc z czasem od rodowej własności ziemi do indywidualnej
W związku z licznie prowadzonymi wojnami coraz większe znaczenie zaczęli odgrywać wodzowie i ich otoczenie
Otoczenie wodzów z czasem przekształciło się w zawodową drużynę zbrojnych (obok niej cały czas funkcjonowało pospolite ruszenie)
Członkowie drużyn bogacąc się na łupieżczych wyprawach zaczęli dominować wewnątrz plemion stopniowo przekształcając się w odrębną, „szlachetną” grupę społeczną
Przy periodycznych podziałach gruntów członkowie drużyny wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję uzyskiwali większe nadziały, nie pracowali również sami na ziemi osadzając na niej zdobytych w czasie wojen niewolników
II. Państwo Franków za panowania dynastii Merowingów (VI - VII w.)
Konsolidacja państwa Franków przez Merowingów
W IV w. Frankowie Saliccy osiedlili się w granicach Imperium Rzymskiego w północno-zachodniej Galii, pozostali (Ripuarscy) pozostali na prawym brzegu Renu
Pomimo przebywania na terytorium rzymskim Frankowie pozostali na niskim poziomie rozwoju: byli poganami, przetrwało u nich wiele elementów systemu rodowego, dzielili się na wiele zwalczających się plemion
W V w. powstało niewielkie państewko frankijskie wokół Tournai rządzone przez ród Merowingów
W 481 r. na tronie merowińskim zasiadł Chlodwig, który w ciągu trzydziestu lat swego panowania - podbijając inne ludy germańskie oraz niszcząc plemienne państewka frankijskie - skupił władzę nad większością terenów dawnej rzymskiej Galii
W 496 r. Chlodwig przyjął chrzest w obrządku katolickim, a sojusz z papiestwem był jedna z podstaw jego polityki podbojów
Po śmierci Chlodwiga (511) jego synowie zdobyli większość pozostałych terenów dawnej Galii, w tym przede wszystkim państwo Burgundów
System społeczny i polityczny w okresie panowania Merowingów
W efekcie podboju powstało państwo, w którym ze względu na skład etniczny i podłoże kulturowe można wyróżnić dwie części: z przewagą ludności germańskiej (północ) oraz z przewagą ludności romańskiej (południe - Akwitania i Burgundia)
Państwo (przede wszystkim nowe zdobycze, które stanowiły większość obszarów) było traktowane jako własność dynastii (monarchia patrymonialna)
Władza królewska należała do dynastii i tylko dynastia miała prawo decydować o następstwie tronu (z tego powodu już Chlodwig podzielił państwo pomiędzy swoich czterech synów)
Wiece, na których zgodnie z tradycją frankijską wszyscy wolni członkowie plemienia mogli decydować o losach państwa czy o wyborze króla, wraz z umocnieniem się władzy centralnej przekształciły się w przegląd wojskowy, zaś wybór króla w uroczyste podniesienie na tarczy dziedzica z rodu Merowingów
Władza centralna koncentrowała się na dworze królewskim; najwyższym urzędnikiem państwa był majordomus nadzorujący prace pozostałych notabli zarówno dworskich jak państwowych
Administracja państwa opierała się na najmniejszych jednostkach z okresu rzymskiego - civitates, którymi zarządzali namiestnicy (na obszarach romańskich zwani komesami, na germańskich grafami); namiestnicy przewodniczyli również wiecom sądowym i dowodzili pospolitym ruszeniem, a za wykonywanie swych funkcji otrzymywali część włości państwowych oraz trzecią część pobieranych opłat sądowych
Ustrój prawny państwa merowińskiego regulowało prawo salickie (spisane za Chlodwiga); zachowało się w nim wiele zasad z systemu rodowego, np. sądowa współodpowiedzialność członków rodu czy dziedziczenie nieruchomości wyłącznie w linii męskiej (zmienione dopiero pod koniec VI w.), jednak zniesiono m.in. zemstę rodową zastępując ją wykupem.
Organizacja rodowa, ze względu na wędrówki plemion, była już wówczas w rozkładzie - w efekcie zastąpiła ją organizacja sąsiedzka wsi regulująca stosunki między sąsiadami (np. w przypadku braku męskiego dziedzica ziemia przechodziła w ręce wspólnoty sąsiedzkiej - zostało to zmienione dopiero pod koniec VI w.)
Wsie germańskie były z reguły osadami wolnych chłopów, jednak zaczęły się w nich zaznaczać różnice majątkowe pomiędzy członkami wspólnoty (zob. wyżej cz. I)
W okresie rządów dynastii merowińskiej rozpoczyna się stopniowa utrata znaczenia wolnych chłopów:
utrata znaczenia politycznego z powodu marginalizacji instytucji wieców plemiennych (zob. wyżej)
ruina gospodarstw wynikająca z konieczności uczestnictwa w wojnach przypadających z reguły w okresie żniw
nacisk ze strony lokalnego możnowładztwa (zarówno świeckiego jak duchownego) pragnącego przejąć grunty chłopskie
formą uzależnienia wolnych chłopów od dostojników kościelnych były tzw. prekaria (właściciel oddawał swoją ziemię Kościołowi jako prekaria z prawem dożywotniego użytkowania w zamian za opiekę oraz obietnicę nagrody w życiu pozagrobowym; innym typem prekarii były działki nadawane przez Kościół w zamian za określone świadczenia; w obu przypadkach posiadacz prekarii stawał się poddanym Kościoła)
W wyniku pojawiania się różnic majątkowych wewnątrz społeczności frankijskiej, ale w jeszcze większym stopniu ze względu na politykę dynastii merowińskiej nastąpił wzrost znaczenia możnowładztwa (zarówno frankijskiego jak dawnych rzymskich rodzin senatorskich) budującego swoją potęgę w znacznej mierze kosztem dóbr królewskich, których Merowingowie pozbyli się niemal w całości.
Wielka własność ziemska została zorganizowana na zasadach poddańczo-pańszczyźnianych:
ziemie wydzielano chłopom nie troszcząc się o ich stan prawny - w efekcie zaczęły zanikać różnice między niewolnikami, kolonami i wolnymi
w zamian za (dziedziczone) prawo do korzystania z wydzielonych działek chłopi płacili czynsz w naturze i obrabiali część pańskiej ziemi
chłopi musieli również pracować w określone dni we dworze - wykonując wszystkie niezbędne rzeczy od płótna i sukna po wyroby garncarskie, narzędzia itd. - z założenia posiadłość możnowładcy miała być całkowicie samowystarczalna
możnowładcy uzyskiwali często od królów immunitet w swoich posiadłościach; na mocy tego prawa dobra były wyłączone spod kompetencji urzędników królewskich, a poddani zwolnieni od służby wojskowej i innych obowiązków na rzecz państwa
Najwyższą warstwę społeczną w państwie Merowingów stanowili antrustionowie - część możnowładztwa znajdująca się w najbliższym otoczeniu króla (pochodzili oni zarówno z rodów frankijskich jak i rzymskich, które w przeważającej większości poparły Chlodwiga i jego następców podczas podboju dawnej Galii); spośród tej warstwy rekrutowali się urzędnicy na dworze władcy, w tym najwyższy z nich, kontrolujący pozostałych majordomus
III. Państwo Franków pod panowaniem dynastii Karolingów
Dominacja majordomów i objęcie tronu przez Karolingów.
Na przełomie VI i VII w. w wyniku walk wewnętrznych i podziału państwa następuje osłabienie dynastii Merowingów i przejęcie faktycznej władzy przez majordomów
Umocnienie dominacji majordomów (którzy stają się funkcją dzidziczną) ma miejsce w pierwszej połowie VIII w za Pepina (zm. 714) i jego syna Karola Młota (zm. 741), którzy ponownie jednoczą państwo Franków (łącząc w swoim ręku urzędy majordomów w różnych królestwach)
Karol po śmierci króla Teodoryka IV (737) nie powołał na tron kolejnego monarchy sprawując samodzielnie rządy
W celu wzmocnienia swojej władzy Karol wprowadził wzorowany na kościelnych prekariach system beneficjów będący zalążkiem ustroju lennego; beneficja (nadania ziemskie) były oferowane zaufanym osobom, które związawszy się specjalną przysięgą wierności zobowiązane były do konnej służby wojennej z własnym ekwipunkiem.
W wyniku wprowadzenia na dużą skalę systemu beneficjów zaczął zmieniać się charakter armii, w której większe znaczenie zaczęło odgrywać ciężkozbrojne konne rycerstwo.
W 741 r. Karol Młot umierając podzielił państwo frankijskie (tak jakby był królem) pomiędzy dwóch synów Pepina i Karlomana
W 747 r. Karloman wstępuje do klasztoru i Pepin pozostaje jedynym majordomem w państwie; formalnie królem jest Childeryk III, którego bracia osadzili na tronie po śmierci ojca
W 751 r. Pepin wykorzystuje konflikty w Italii wchodząc w sojusz z papieżami Zachariaszem a następnie Stefanem III zagrożonymi przez Longobardów; w zamian za pomoc przeciw Longobardom i ustanowienie państwa kościelnego Zachariasz opowiada się za przejęciem tronu przez Pepina (Childeryk został zesłany do klasztoru)
Pepin koronując się dokonał sakralizacji swojej władzy naśladując biblijną ceremonię namaszczenia królów izraelskich; w ten sposób Pepin został postawiony wyżej niż dawni, podnoszeni na tarczy, królowie germańscy, władza jego była uświęcona i wystąpienie przeciwko niemu oznaczałoby świętokradztwo
Karol Wielki i powstanie cesarstwa
W 768 r. umierając Pepin podzielił państwo pomiędzy dwóch synów Karola i Karlomana. W 771 r. umiera Karloman i całe państwo frankijskie dostaje się we władanie Karola.
W trakcie swego panowania (zm. 814 r.) Karol opanował lub uzależnił m.in. Longobardię (774), Bawarię (788), Saksonię (772-804) oraz za Pirenejami część dzisiejszego terytorium Hiszpanii z Barceloną, gdzie utworzono Marchię Hiszpańska (797-811) - pod koniec panowania Karola państwo frankijskie osiągnęło maksimum swego terytorium, a autorytet władcy obejmował całe terytorium zachodniego chrzescijaństwa
Ostatecznym umocnieniem władzy Karola nad Zachodem miało być odnowienie cesarstwa - koncepcja promowana przez doradców króla; według tego pomysłu koronacja miała doprowadzić do odrodzenia Imperium Romanum, stąd istotne było by koronacja została uznana przez Bizancjum (ponoć Karol był skłonny poślubić cesarzową Irenę rządząca wówczas na Wschodzie)
Połączenie małżeństwem władców Wschodu i Zachodu uderzyło by w interesy papiestwa, z tego powodu Papież Leon III podczas wizyty Karola w Rzymie w 800 r. z własnej inicjatywy koronował go na cesarza, nim jeszcze doszło do negocjacji z Bizancjum
W efekcie tak przeprowadzonej koronacji Karol był uznawany na Wschodzie za uzurpatora (do ugody, w której cesarz Wschodu uznał Karola za cesarza Zachodu doszło dopiero w 812 r.)
Koronacja Karola przez papieża otwierała również na przyszłość kwestię zwierzchności władzy papieskiej nad cesarską (konflikt który rozgorzeje z całą siłą po dwóch stuleciach); aby osłabić to wrażenie w 813 r. Karol osobiście koronował na cesarza swojego syna Ludwika podkreślając niezależność władzy cesarskiej od papieskiej
Po śmierci Karola i jego syna Ludwika Pobożnego (840) państwo frankijskie rozpadło się na trzy części rządzone przez synów Ludwika, co zostało potwierdzone układem w Verdun (842); na mocy traktatu Karol Łysy otrzymał tereny o przewadze ludności romańskiej - królestwo zachodniofrankijskie (późniejsza Francja), Ludwik otrzymał tereny na wschodzie o przewadze ludności germańskiej (późniejsze Niemcy), zaś najstarszy Lotar I obok godności cesarskiej Włochy oraz wydłużony pas ziemi od Morza Północnego do Śródziemnego znajdujący się pomiędzy włościami pozostałych dwóch braci
Podział dokonany w Verdun okazał się dość trwały, z wyjątkiem państwa Lotara, które po śmierci cesarza rozpadło się na mniejsze jednostki, a te w następnych latach zostały włączone do Francji lub Niemiec bądź wiodły niezależny byt polityczny
System polityczny i społeczny państwa karolińskiego
Aparat państwowy w okresie karolińskim nie zmienił się zasadniczo w porównaniu z okresem merowińskim, jedynie funkcja majordoma została podzielona pomiędzy kilku urzędników
Administracja lokalna była nadal kierowana przez grafów-hrabiów, w niektórych przypadkach kilka hrabstw łączono w większe jednostki, na których czele stali duksowie (późniejsi książęta)
Na zdobytych pograniczach, szczególnie w regionach zagrożonych atakiem ze strony sąsiadów, zakładano marchie, na czele których stali margrabiowie; margrabia miał większe kompetencje w zakresie wojskowym i mógł toczyć na własną rękę wojny pograniczne z sąsiadującymi plemionami
Hrabiowie i margrabiowie otrzymywali jako beneficjum część dóbr królewskich w użytkowanie; w wypadku wieloletniego (dożywotniego) sprawowania funkcji miejscowy namiestnik zbliżał się do miejscowego możnowładztwa i zaczynał reprezentować jego interesy a nie cesarskie
Karol Wielki stworzył system kontrolny administracji (okręgi kontrolne), jednak nie zapobiegło to rozkładowi systemu administracyjnego
System wojskowy opierał się jeszcze na piechocie złożonej z wolnych chłopów, jednak coraz większe znaczenie uzyskiwała ciężka jazda
W dalszym ciągu osłabiała się pozycja wolnych chłopów, m.in. poprzez rozpowszechnienie instytucji komendacji, czyli oddawanie się pod opiekę możnym (instytucja podobna do jednej z form kościelnych prekariów czy też późnorzymskiego patrocinium); rozpowszechnienie komendacji nie zapobiegły liczne rozporządzenia Karola Wielkiego
Najpotężniejsi możnowładcy, idąc w ślady królów, zaczęli tworzyć własny system beneficjalny, nadając ziemię ludziom (tzw. wasalom) w zamian za zobowiązanie służby wojskowej; w pewnym stopniu proceder ten został zalegalizowany przez Karola, który uczynił panów odpowiedzialnymi za służbę wojskową ich wasali
IV. Gospodarka Europy Zachodniej we wczesnym średniowieczu
Gospodarka wiejska
Upadek imperium rzymskiego przetrwały liczne dobra latyfundialne, czy to pozostając własnością dawnych właścicieli, czy też przechodząc w ręce kościoła lub germańskich wodzów; większość terenów latyfundialnych została rozdzielona pomiędzy dawnych kolonów lub nowych osadników, przy czym oprócz płacenia daniny w naturze na rzecz właściciela, byli oni zobowiązani do szeregu prac na rzecz pana (zob. wyżej), co było związane ze spadkiem liczebności niewolnej służby
Obok latyfundiów istniały wsie wolnych chłopów, obciążone jedynie obowiązkami w stosunku do państwa, przede wszystkim były to opisywane wyżej wsie germańskie i w większości znajdowały się na terenach zamieszkiwanych przez ludność germańską, zdecydowanie rzadziej można je było spotkać na obszarze z przewaga ludności romańskiej; we wsiach obok gruntów należących do poszczególnych chłopów znajdowały się ziemie wspólne tzw. almenda, użytkowana z reguły jako pastwisko
Obie formy własności współistniały aż do końca pierwszego tysiąclecia, tyle że zmieniały się ich proporcje ilościowe na korzyść wielkiej własności, tak że na początku II tysiąclecia n.e. gospodarstwa wolnych chłopów były już rzadkością
Podstawą gospodarki rolnej było gospodarstwo chłopskie (czy w ramach wielkiej własności, czy we wsiach wolnych chłopów) złożone z zagrody, ogrodu, pola; do tego dochodziły uprawnienia do użytkowania wspólnych dóbr, przede wszystkim pastwisk
Gospodarstwo własne pana (curtis), choć nieraz pokaźnych rozmiarów, nie odgrywało tak istotnej roli w gospodarce wiejskiej i było uzależnione od istnienia gospodarstw chłopskich, które dostarczały siły roboczej na pańskie grunty
We wczesnym średniowieczu dominowała w rolnictwie gospodarka odłogowa (typowa dla wsi wolnych chłopów); wraz z uspokojeniem sytuacji politycznej zaczęły pojawiać się na większą skalę udogodnienia techniczne (częściej stosowano pługi, zaczęto używać młynów wodnych); w VIII w. pojawiają się pierwsze wzmianki o stosowaniu trójpolówki
Upadek miast i handlu (zamieranie gospodarki towarowej i powrót do gospodarki naturalnej na Zachodzie)
W przeciągu V-VII w. wyludniają się miasta na terytorium dawnego zachodniego cesarstwa rzymskiego; jest to skutek ciągłych wojen, epidemii itd.
Znaczący wpływ na zamieranie życia miejskiego miała migracja zamożniejszych warstw społeczeństwa do rezydencji wiejskich, co ograniczyło zapotrzebowanie na usługi ludzi pracujących na rzecz tych warstw (np. rzemieślnicy), a w konsekwencji kurczenie się tych grup zawodowych w miastach
W zdecydowanej większości dawnych miast rzymskich urządzenia niezbędne do funkcjonowania dużych skupisk ludzkich (akwedukty, termy, budowle publiczne) popadły w ruinę
Możnowładcy dążyli do samowystarczalności swoich posiadłości, podobnie postępowali chłopi, w efekcie drastycznie spadł popyt na dobra produkowane w miastach, co spowodowało upadek rzemiosła oraz zanikanie zawodu kupca
Na zamieranie handlu w Europie Zachodniej istotny wpływ miała również ruina rzymskiej sieci drogowej, której po upadku scentralizowanego Imperium nie miał kto konserwować
Jedną z charakterystycznych cech wczesnego średniowiecza na Zachodzie - będącą efektem nawrotu do gospodarki naturalnej - jest upadek systemu pieniężnego: początkowo w obiegu były dawne monety rzymskie oraz pieniądz bizantyjski, który był również imitowany przez władców germańskich; z czasem pojawiły się monety królów germańskich, jednak władcy udzielali prawa bicia monet w ramach immunitetów różnym osobom i instytucjom kościelnym, co wprowadziło całkowity chaos monetarny; ewentualne tragiczne skutki takiej polityki wyeliminował kurczący się zakres wykorzystywania pieniądza w życiu gospodarczym
Przez pewien czas funkcjonował dalekosiężny handel śródziemnomorski, szczególnie po podbiciu znacznej części wybrzeża przez Bizancjum w VI w.
Handel śródziemnomorski został opanowany przez kupców ze Wschodu - niemal nie występują w tym zawodzie ludzie wywodzący się z zachodniej części dawnego Imperium, co jest jeszcze jednym świadectwem upadku gospodarczego tej części kontynentu;
Handel dalekosiężny z krajami Zachodu opierał się na dowozie towarów luksusowych na potrzeby władców i możnych; towarem, który obok kruszców najczęściej oferowano kupcom ze Wschodu byli niewolnicy
Wraz z podbojem większości wybrzeży śródziemnomorskich przez Arabów w VII w. handel śródziemnomorski stopniowo zamiera (choć utrzymuje się wciąż na dość wysokim poziomie handel niewolnikami potrzebnymi m.in. do zaludnienia haremów, ale również do służby w wojsku)
Charakterystyczną cechą okresu wczesne średniowiecza jest stopniowe zamieranie gospodarki towarowo-pieniężnej i powrót do gospodarki naturalnej; przejawia się to w niemal całkowitym zaniku rynków (nawet lokalnych) i powszechnym dążeniu do samowystarczalności zarówno w wielkich gospodarstwach latyfundialnych jak i w gospodarstwach chłopskich; konsekwencją tego zjawiska jest zamieranie, czy wręcz znikanie miast, czego przykładem mogą być losy dawnej metropolii - Rzymu.
Zalążki wymiany nowego typu: początki odradzania się gospodarki towarowej
Wraz z rozwojem nowych państw germańskich, przede wszystkim państwa frankijskiego, pojawiają się jednak pierwsze oznaki nowego handlu i wyłaniają się nowe ośrodki miejskie, z reguły nie będące kontynuacją dawnych centrów rzymskich
Nowe ośrodki powstawały przy siedzibach władcy lub lokalnych namiestników, wokół których gromadziły się większe grupy rzemieślników i kupców obsługujących dwór (przykładem takiego ośrodka może być stolica Karola Wielkiego - Akwizgran)
Jeszcze ważniejszą rolę w odradzaniu się handlu odegrały ośrodki powstające przy klasztorach będących centrami kultu; gromadząc nie tylko okoliczną ludność z okazji świąt religijnych stały się dogodnym miejscem dla odradzania się lokalnego handlu i rozwoju rzemiosła; z czasem w wielu z tych ośrodków zaczęto organizować periodyczne targi, a świętość miejsca miała chronić handlujących przed oszustwem i rozbojem
Jako siedziby władz kościelnych przetrwały również niektóre dawne miasta rzymskie skupiające na swoim terenie grupy rzemieślników i kupców zaopatrujących biskupów w przedmioty niezbędne do sprawowania kultu
Rozwojowi tego nowego handlu sprzyjała stabilizacja systemu pieniężnego wprowadzona reformą monetarną Karola Wielkiego
Ważną rolę w powolnym wzroście wymiany handlowej odegrali Żydzi, zajmujący się z reguły handlem wędrownym, a mający poprzez diasporę kontakty we wszystkich zakątkach ówczesnego świata
7