MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
Katolicki model małżeństwa i rodziny ukształtował się na przestrzeni wielu stuleci. W pierwszym okresie był to przede wszystkim model małżeństwa, później - głównie w XX w. - został poszerzony o model rodziny. Opiera się na czterech filarach: Ewangelii i listach apostolskich, nauczaniu zachodnich Ojców Kościoła, wskazaniach soborów (szczególnie Trydenckiego i Vaticanum II oraz katolicyzmie społecznym XIX i XX w.
Jego podstawowe elementy zostały zarysowane w Ewangelii, szczególnie w przekazach św. Mateusza i św. Marka. Według św. Mateusza Chrystus w odpowiedzi na pytanie faryzeuszy nauczał: "Czy nie czytaliście, że Stwórca od początku stworzył ich jako mężczyznę i kobietę? I rzekł: Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało. Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela" (Mt 19, 4-7).
W tym przekazie zawarte są cztery główne elementy katolickiego modelu małżeństwa: 1) naturalny charakter, zasadzający się na naturalnym podziale ludzi na dwie płci uzupełniające się w miłości; 2) monogamia, a więc związek jednego mężczyzny z jedną kobietą; 3) nierozerwalność i dozgonność związku małżeńskiego; 4) sakramentalny jego charakter, z czego wypływa szczególna łaska pomnażająca bogactwo duchowe małżonków.
W Ewangeliach zawarte są ponadto liczne obrazy przedstawiające życzliwy stosunek Chrystusa do małżeństwa i rodziny, jak np.: uczestnictwo w uczcie weselnej w Kanie Galilejskiej, stosunek do dzieci, wskrzeszenie syna wdowy, przypowieść o synu marnotrawnym, stosunek do Marii, Marty i Łazarza itp.
Św. Piotr i św. Paweł podkreślają rolę motywacji religijnych w życiu rodziny, rolę wartości wewnętrznych, a nie zewnętrznego bogactwa, ponadto czci i szacunku, znaczenie "piękna duszy" i "świadectwa wiary", a więc tych czynników, które wychodziły poza formalno-prawne pojmowanie małżeństwa w starożytnym Rzymie.
Zachodni Ojcowie Kościoła (Tertulian, Klemens Aleksandryjski, św. Augustyn) rozwinęli doktrynę Kościoła wskazując przede wszystkim na naturalny charakter związku małżeńskiego i związaną z nim troskę o wydanie i wychowanie potomstwa oraz na jego szczególną rangę jako sakramentu, uświęcającego tych, którzy go przyjmują.
Rozwój chrześcijaństwa postawił przed Kościołem problemy jurysdykcyjne wobec małżeństwa, na pierwszym planie zaś sprawę kompetencji Kościoła w tej dziedzinie (szafarza sakramentów), w tym ścisłego określenia powstania związku, jego funkcjonowania i ewentualnie jego unieważnienia. Ostatecznie koncepcja prawno-moralna została opracowana na Soborze Trydenckim (1545-;1563) i weszła do kodeksu prawa kanonicznego (1917). W XVI w. zostały określone precyzyjnie warunki zawarcia ważnego małżeństwa oraz przeszkody wykluczające jego zawarcie (błędy w umowie małżeńskiej, niepełnoletność, uprzednio zawarte małżeństwo, wyższe święcenia kapłańskie lub uroczysta profesja zakonna, uprowadzenie, zbrodnia uprzednio dokonana na współmałżonku, pokrewieństwo lub powinowactwo, niemoc płciowa), które w swej podstawowej substancji zachowały się do dzisiaj. Po raz pierwszy także sobór w sposób jednoznaczny określił cele małżeństwa: za pierwszoplanowe uznał zrodzenie i wychowanie potomstwa, za drugorzędne, ale również ważne - wzajemną pomoc i zaspokojenie potrzeb seksualnych.
Nowe elementy do katolickiego modelu małżeństwa i rodziny zostały wniesione w XX w. W związku z powstaniem tzw. kwestii społecznej (problemy robotnicze w XIX w.), rozwojem nauki, a przede wszystkim demokratyzacją struktur społecznych uległo przewartościowaniu bez zmiany zasadniczych elementów modelu - pojmowanie małżeństwa i rodziny.
Małżeństwo w dalszym ciągu traktowane jest jako oparty na naturze człowieka związek nierozerwalny i dozgonny, ustanowiony przez Boga, a przez Chrystusa podniesiony do godności sakramentu. Od papieża Piusa XI i jego encykliki Casti Connubi (1930) coraz częściej podkreśla się jego wspólnotowy charakter oraz rolę miłości. Konstytucja duszpasterska Soboru Watykańskiego II Gaudium et spes, encyklika Pawła VI Humanae vitae (1969) oraz ostatnie wystąpienia i dokumenty Jana Pawła II wskazują, że małżeństwo katolickie jest aktem osobowym powstałym poprzez osobistą zgodę partnerów oraz nade wszystko związkiem miłości, nastawionym właśnie ze względu na miłość na rodzenie i wychowywanie dzieci. Małżeństwo może zostać zawarte wyłącznie za dobrowolną i obopólną zgodą partnerów, bez przymusu, w tym także religijnego. Oboje małżonkowie posiadają tę samą godność i te same prawa.
Nastąpiło więc w tej dziedzinie poniekąd odwrócenie hierarchii, bo rodzenie i wychowywanie dzieci traktowane jest jako funkcja i konsekwencja miłości. W tym kontekście Kościół widzi także problem regulowania poczęć na drodze wykorzystania biologicznego cyklu płodności, przeciwstawia się zaś jednoznacznie tzw. sztucznej antykoncepcji. Wynika to także z podmiotowego traktowania człowieka jako osoby. Niedopuszczalna jest również aborcja.
W odróżnieniu od innych wyznań chrześcijańskich (prawosławie, protestantyzm) katolicyzm posiada bardziej szczegółowo określony model rodziny. Już w latach trzydziestych tego stulecia Pius XI wskazywał na obowiązki państwa wobec rodziny i uprawnienia rodziny wobec państwa. Wypracowany przez Unię Mechlińską Kodeks Spoleczny wskazuje na niezbywalne prawo człowieka do założenia rodziny, jej integralności i osiągnięcia celów rodziny. Wskazuje także, że rodzina jest autonomiczna wobec państwa zarówno w porządku chronologicznym (jest wcześniejszą do niego formą życia społecznego), jak i teleologicznym (jej cele są hierarchicznie wyższe od celów państwowych).
Problemy małżeństwa i rodziny podnosi często w swoich wypowiedziach i dokumentach Jan Paweł II. Całościowo ujmuje je również ogłoszona przez Stolicę Apostolską Karta Praw Rodziny z 22 października 1983 r. W świetle oficjalnie głoszonej doktryny katolickiej rodzina powinna razem z państwem współdziałać w tworzeniu dobra wspólnego, rodzice mają niezbywalne prawo do wychowania dzieci (w tym także religijnego), a macierzyństwo jest podstawową rolą kobiety, co oznacza, że pełnienie przez nią innych ról poza rodziną nie powinno jej przeszkadzać w pełnieniu jej podstawowych ról, tj. matki i żony.