WARTOŚĆ MAŁŻEŃSTW I RODZIN REKONSTRUOWANYCH
      Nazywane są małżeństwami i rodzinami zrekonstruowanymi lub rekonstruowanymi. Ich liczba nieustannie wzrasta. (Miał je policzyć ubiegłoroczny Spis Powszechny). Jak dowodzą badania Zbigniewa Strzeleckiego^8/ pod względem cech demograficzno-społecznych w odniesieniu do tych związków nastąpiła w Polsce ogromna jakościowa zmiana. Przykładowo: o ile w latach sześćdziesiątych podstawową grupę mężczyzn zawierających małżeństwa powtórnie stanowili wdowcy - 41%, to pod koniec lat dziewięćdziesiątych - a więc w okresie trzydziestolecia - partnerami w związkach tego typu są niemal wyłącznie osoby rozwiedzione: 57% mężczyzn i 51% kobiet. Zatem miejsce naturalnego czynnika, jakim jest śmierć współmałżonka, zajął czynnik społeczny, znamionujący na pewno wzrost liczby rozwodów.

      Statystycznie biorąc małżeństwa powtórne zawiera: 35% osób bezdzietnych; 31% posiadających wspólne dziecko (albo i więcej dzieci); 26% osób posiadających dzieci ze swoich pierwszych małżeństw oraz 8% osób, które posiadając dzieci z poprzednich związków - równocześnie mają dzieci wspólne.

      Już samo to wyliczenie wskazuje na duże strukturalne zróżnicowanie małżeństw i rodzin rekonstruowanych, wskazuje na ich skomplikowanie wewnętrzne, na ich nietypowość. Różnorodność form współżycia rodzinnego w takich związkach determinuje sposób ich życia i wskazuje na to, że przynależność do nich nie jest jasno zdefiniowana - ani ze względu na więzy biologiczne, ani ze względu na regulacje prawne. Bywa, że dzieci z takich rodzin są członkami więcej niż jednej wspólnoty rodzinnej. Tak się na przykład dzieje w sytuacji, gdy dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym ożenionego powtórnie swego biologicznego ojca - a jednocześnie, na co dzień, żyje w rodzinie swej powtórnie zamężnej, biologicznej matki. Mogą też mieć dzieci z takich rodzin po trzy albo i po cztery pary babć i dziadków, czego zupełnie nie doświadczają wnuki w rodzinach naturalnych.

      Pozycja prawna jednego albo i obydwojga małżonków - jako rodziców - w założonej przez siebie rodzinie rekonstruowanej bywa asymetryczna. Przybrany rodzic nie posiada, bowiem praw rodzicielskich wobec dziecka swojego partnera, a przecież, na co dzień się nim zajmuje i odpowiada za nie. Wiąże się ten problem ze sprawowaniem ról macochy i ojczyma, dla których nie istnieją jasno sprecyzowane, jednoznaczne modele społeczne. Bywa też, że małżeństwo powtórne nie jest akceptowane przez rodziny pochodzenia małżonków, albo przez jedną z nich. Powód jest prosty: zawarcie powtórnego małżeństwa zwykle poprzedza rozwód i inne negatywne przeżycia, które nie mogą wywoływać akceptacji u wszystkich.

      Z takimi - i z wieloma innymi jeszcze trudnymi problemami natury psychologicznej, prawnej, wychowawczej czy majątkowej - mają do czynienia małżeństwa i rodziny rekonstruowane, czego zupełnie nie doświadczają rodziny naturalne. Tym niemniej, rozwiązywanie tych trudnych problemów wcale nie musi być traumatyzujące. Równie dobrze może się stać pewnym specyficznym bogactwem - płynącym chociażby z mnogości różnych relacji i ustosunkowań, które z powodzeniem mogą oddziaływać na jednostkowy rozwój członków tych nietypowych wspólnot rodzinnych. Dlatego - jak sądzę - małżeństwa powtórne zawierają ludzie odważni i pełni życiowego optymizmu. Jak wykazały badania Krystyny Kluzowej i Krystyny Slany z Uniwersytetu Jagiellońskiego^9/ aż 77% osób, które zawarły powtórne związki małżeńskie uważa je za udane i satysfakcjonujące. Przy czym najszczęśliwsze bywają w nich te osoby, które małżeństwa powtórne zawarły w starszym wieku - od piątej dekady życia poczynając. Co jest bez wątpienia stwierdzeniem optymistycznym, zwłaszcza dla samotnych seniorów.

      Małżeństwa powtórne i rodziny rekonstruowane - ta upowszechniająca się w naszym kraju nowa, zróżnicowana forma współżycia rodzinnego - stanowi specyficzną wartość: i małżeńską, i rodzinną. Rola tych wspólnot w postmodernistycznych procesach przekształceń rodziny - jak się wydaje - będzie wzrastać. Na pewno wymagają nowych, wnikliwych badań. (Jak dotąd, badały je m.in.: wymienione wyżej - Krystyna Kluzowa i Krystyna Slany, także Alina Dobosz-Sztuba z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu^10/, Zofia Wasilkowska z Warszawy^11/, Barbara Kromolicka z Uniwersytetu Szczecińskiego^12/).

MAŁŻEŃSTWA ZREKONSTRUOWANE

      Na początku lat dziewięćdziesiątych Zbigniew Strzelecki z Warszawy poddał analizie badawczej dobór małżonków w małżeństwach powtórnych w zależności od ich cech demograficzno-społecznych, w tym od stanu cywilnego. Okazuje się, że pod tym względem nastąpiła w Polsce ogromna zmiana. Otóż w latach sześćdziesiątych podstawową grupę mężczyzn zawierających powtórne związki małżeńskie stanowili wdowcy (41%) oraz rozwiedzeni (32%); wśród kobiet podobnie 31% to były wdowy, a 25% rozwiedzione. Tymczasem w latach dziewięćdziesiątych partnerami w tych związkach są przede wszystkim osoby rozwiedzione: 57% mężczyzn i 51% kobiet. tworzenie stron Zatem miejsce czynnika naturalnego, jakim jest śmierć współmałżonka, zajął czynnik społeczny, biorący się z rosnącej liczby rozwodów. Po prostu bardzo wzrosło znaczenie tej kategorii stanu cywilnego w ogólnej liczbie osób wstępujących w związki małżeńskie - nie tylko powtórnie.
      Alina Dobosz Sztuba z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu badała małżeństwa i rodziny zrekonstruowane starając się wyłonić ich cechy charakterystyczne, różniące je od rodzin naturalnych. Różnice są bardzo duże.
Oto siedem najważniejszych:
1- Członkowie rodziny zrekonstruowanej zwykle utracili bliską sobie osobę przez śmierć lub przez rozpad małżeństwa. Ten traumatyzujący fakt zazwyczaj bardzo silnie na nie wpływa i może utrudniać prawidłowe nawiązywanie nowych związków wewnątrzrodzinnych;
2- W rodzinie zrekonstruowanej jedno z rodziców dziecka nie żyje lub jest osobą rozwiedzioną i mieszka oddzielnie (częs to też ma nową rodzinę). A zatem każde dziecko w rodzinie zrekonstruowanej ma przy sobie tylko jednego biologicznego rodzica. Przy czym ten mieszkający oddzielnie rodzic biologiczny zachowuje współodpowiedzialność za wychowanie swojego dziecka, mimo że większy zakres czynności opiekuńczych i wychowawczych przypada na co dzień rodzicowi przybranemu;
3- Przynależność do rodziny zrekonstruowanej nie jest jasno zdefiniowana - ani ze względu na więzy biologiczne, ani też regul acje prawne. Stąd dzieci z rodzin zrekonstruowanych są członkami więcej niż jednej wspólnoty rodzinnej; mają na przykład przynajmniej po trzy pary babć i dziadków;
4- Pozycje prawne obydwojga rodziców rozłożone są asymetrycznie. Rodzic przybrany nie posiada praw rodzicielskich wobec dziec ka swojego partnera. Dzieci i ich przybrane rodzeństwo nie są ze sobą spokrewnione;
5- Oprócz ról przypadających z tytułu więzi biologicznych, w rodzinie zrekonstruowanej mamy do czynienia z rolami nabytymi, dla k tórych nie istnieją jasno określone, jednoznaczne modele społeczne. Chodzi, rzecz jasna, o role macochy i ojczyma;
6- Rodzina zrekonstruowana na ogół nie jest akceptowana przez członków rodzin rdzennych, ponieważ zarówno rozwód jak i zaw arcie nowego związku małżeńskiego zwykle spotyka się z ich dezaprobatą;
7- Członkowie rodziny zrekonstruowanej nie posiadają żadnej historii, muszą ją dopiero wspólnie wypracować.
      Z różnic jakie cechują małżeństwo i rodzinę zrekonstruowaną wynikają dla jej członków bardzo duże, bardzo trudne i bardzo nietypowe problemy, z jakimi w ogóle nie mają do czynienia członkowie rodzin naturalnych. Tymczasem rodzin zrekonstruowanych w Polsce ciągle przybywa, choć nie wiadomo: ile ich jest dokładnie? Zbliżający się Spis Powszechny zamierza je policzyć.

      Problematyka prawna związana z rodziną zrekonstruowaną. Zofia Wasilkowska - wybitny polski prawnik, Sędzia Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości - jeszcze na początku lat osiemdziesiątych scharakteryzowała problematykę prawną dotyczącą małżeństw powtórnych, czyli rodzin zrekonstruowanych. W swoim opracowaniu wyraźnie podkreśliła, że związki tego typu wywołują szereg problemów natury społecznej, majątkowej i prawnej. Natury społecznej, ponieważ wiążą się z podstawowym pytaniem: jak zabezpieczyć przyszłość dzieci z rozwiedzionych małżeństw, aby nie płaciły zbyt wysokiej ceny za prawo do szczęścia swoich rodziców? Natury majątkowej, ponieważ problemem jest: jak pogodzić obowiązki alimentowania poprzedniej oraz nowej rodziny, często przy niewysokich zarobkach? Natury prawnej, ponieważ powodują wzajemny stosunek obowiązków wobec obecnej, jak i poprzedniej rodziny.
      Rodzina zrekonstruowana poddana jest jak gdyby podwójnej regulacji prawnej. Z jednej strony każde aktualne małżeństwo korzysta z pełnej ochrony przewidzianej przez polskie prawo rodzinne; z drugiej jednak strony rozwód nie likwiduje wszystkich skutków prawnych poprzedniego małżeństwa. Nie ustają bowiem obowiązki alimentacyjne między rozwiedzionymi małżonkami, a przede wszystkim nie ustaje obowiązek uczestniczenia w procesie wychowania wspólnych dzieci. Pozostają także inne problemy majątkowo-prawne, jak konieczność podziału majątku wspólnego. Co więcej - niektóre obowiązki z poprzedniego małżeństwa mogą obciążać aktualnego partnera współmałżonka rozwiedzionego.
      A jednak bez względu na te kłopotliwe okoliczności poczucie satysfakcji w małżeństwach powtórnych jest wysokie. Na bardzo dużej, reprezentatywnej populacji badały je Krystyna Slany i Krystyna Kluzowa z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wyniki ich badań dowodzą, że aż 77% badanych osób, które zawarły powtórne związki małżeńskie uważa je za udane i satysfakcjonujące. Małżeństwa te zawierane są głównie z motywów uczuciowych. Najczęściej pobierają się partnerzy, dotąd nie maja dzieci (jest ich 35%), następnie do ślubu idą ci, którzy maja ze sobą wspólne dziecko, albo i więcej dzieci (31%), a w następnej kolejności ci, którzy posiadają dzieci ze swoich poprzednich związków i ewentualnie jeszcze dzieci wspólne - tych jest od 3% do 8%. Jak wynika z cytowanych badań, najbardziej usatysfakcjonowane w powtórnych małżeństwach są te osoby, które wstąpiły w nie w nieco starszym wieku - od piątej dekady życia poczynając oraz te, które nie były zbyt mocno obciążone negatywnymi przeżyciami z przeszłości. Jest to bez wątpienia stwierdzenie optymistyczne, zwłaszcza dla samotnych seniorów...

Najboleśniejszy pozostaje problem dzieci. W co trzeciej spośród rodzin zrekonstruowanych wychowują się dzieci z poprzednich małżeństw; reszta zostaje zwykle przy rozwiedzionych i samotnych matkach. Przybrany rodzic jest zwykle zdezorientowany: jaką przybrać postawę – wcielić się w rolę ojca czy opiekuna? Czy też wybrać relację partnersko-koleżeńską i mówić sobie po imieniu? W Polsce nie ma jeszcze utartych wzorców kulturowych. Ludzie zawierzają raczej intuicji, wiedza o psychologii dzieci jest uboga. Przybrani często nie chcą angażować się emocjonalnie w stosunkach z dziećmi z pierwszych związków, zwłaszcza jeśli zakładają, że w nowych urodzą się dzieci wspólne.

Mimo tych trudności, zawirowań i komplikacji, powtórni twierdzą, że są ze swych małżeństw zadowoleni. Tak odpowiada cytowanym już badaczkom 77 proc. respondentów w mieście i 80 proc. na wsi. Więcej zadowolonych jest mężczyzn niż kobiet. Najbardziej usatysfakcjonowani są kawalerowie i panny, którzy poślubili małżeńskiego recydywistę, potem osoby owdowiałe, mniejszą satysfakcję stwierdza się u rozwiedzionych.

Tęskno za czymś stałym robi się człowiekowi po kilku latach. Według Kluzowej, Kusza i Slany musi upłynąć średnio ponad 5 lat na wsi i ponad 8 w mieście, nim się wreszcie na kobiercu stanie.

Po raz drugi nie staje się na ślubnym kobiercu tak łatwo. Z badań Krystyny Kluzowej, Franciszka Kusza i Krystyny Slany z Uniwersytetu Jagiellońskiego („Małżeństwa powtórne w Polsce. Typy, przyczyny powstania, funkcjonowanie”) wynika, że co trzecia spośród badanych osób w mieście i dwie trzecie na wsi wahało się i namyślało, choć najważniejszym powodem powtórnych małżeńskich przymiarek była – jak i za pierwszym razem – miłość. Strach przed samotnością wystąpił jako powód drugi; zupełnie tak samo dzieje się w przypadku pierwszej ślubnej decyzji. Zmienił się tylko powód trzeci – pragnienie dziecka. Jeśli miało się je w pierwszym małżeństwie, potrzeba nie jest tak silna; chyba że nowa żona jest panną.