(Emilka Kujawska)
Dziecko jako temat literacki
Jan Kochanowski- Treny
Henryk Sienkiewicz -„Janko Muzykant”, „Jamioł. Obrazek wiejski”
L.M. Montgomery- „Ania z Zielonego Wzgórza”
Bolesław Prus- „Katarynka”, „Antek”, „Anielka”
Maria Konopnicka-„Nasza szkapa”
A.Lindgren-„Dzieci z Bulerrbyn”
S.Żeromski-„Syzyfowe prace”
H.Ch.Andersen-„Dziewczynka z zapałkami”, „Królowa śniegu”
Dziecko kojarzy się w świadomości zbiorowej z niewinnością, czystością i entuzjazmem poznawania świata. Są to cechy wspólne dla wszystkich dzieci, bez względu na to gdzie i kiedy żyją. Prawdą jest jednak również to, że w wyniku różnych kolei życiowych, środowiska w którym się wychowują niektóre dzieci skazane są na szybsze dorastanie i konieczność dostosowania się do warunków rządzących światem dorosłych. Najwięcej utworów, w których bohaterami są dzieci pojawiło się w literaturze polskiej w epoce pozytywizmu. Na kartach nowel odnajdujemy cały szereg dziecięcych postaci. Na długo jednak przed tym jak polski czytelnik poznał Antków i Janków Jan Kochanowski sportretował swoje własne dziecko w cyklu utworów napisanych po jej wczesnej śmierci.
Treny
W Trenach poświęconych zmarłej córeczce poeta unieśmiertelnił ją tworząc wyidealizowany portret dziecka pełnego talentów. W dedykacji pisze: „Wdzięcznej i niepospolitej dziecinie”. Z tego cyklu utworów wyłania się obraz dziecka posłusznego, pogodnego, skromnego i roztropnego. Kochanowski nadał Urszulce w trenach wymiar bohaterki poważnej i dojrzałej. Ta tendencja została przejęta z obowiązujących sposobów przedstawiania dziecka w sztukach plastycznych.
Dziecko pojawiające się w pozytywizmie jako bohater literacki jest najczęściej biedne, pozbawione szans rozwoju, a nierzadko także przeżycia. Opisując losy bezbronnego dziecka pozytywiści ukazywali zgubny wpływ okrutnej rzeczywistości. Dziecięca ufność w zderzeniu z bezlitosnym światem dorosłych ponosi klęskę. („Jamioł Obrazek wiejski”)
Dziecko bohater pozytywistycznych utworów narażone jest na wiele bólu, upokorzeń i to z wielu stron- ze strony zaborców( „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”), ludzi bogatych, nieczułych na niedolę innych. Autorzy poruszają też problem osamotnienia dzieci i obojętności z jaką spotykają się one ze strony dorosłych. („Anielka”).
Narrator często przedstawiał postawę dziecka w zetknięciu z postawą dorosłych, pragnąc przede wszystkim podnieść jego wrażliwość i bardzo spontaniczny sposób reagowania na często niestety smutną rzeczywistość. („Nasza szkapa”)
Tym co najbardziej interesowało pozytywistów były momenty, gdy dziecko ufne, oczekujące zabawy i radości z niej płynących stawało wobec zła i szarości świata dorosłych- nierzadko nie jako widz, ale też jako jego współuczestnik- pracując borykając się z problemami na miarę dorosłego człowieka. („Dziewczynka z zapałkami” (?)
Nie dostrzeganie prawdziwych talentów wśród chłopskich dzieci jest często przyczyną ich tragedii.(„Janko muzykant”, „Antek”)
„Katarynka” autor ukazuje tu niedolę niewidomego dziecka, którego matka jest zbyt uboga aby podjąć leczenie wzroku swojej córki. Odnajdujemy tu przejmujący opis tego jak dziewczynka utraciwszy wzrok poznaje świat poprzez słuch i dotyk.
„Janko muzykant” przedstawiony jest tu dramat małego chłopca, którego zainteresowania muzyką i chęć posiadania skrzypek doprowadzają do przywłaszczenia instrumentu, a tym samym dopuszczenia się wykroczenia, za które zostaje postawiony przed sąd u wójta. Kara za występek jest niewspółmiernie duża w stosunku do winy. Janek zostaje ciężko pobity co doprowadza do jego śmierci.
„Antek” tytułowy bohater to uzdolniony manualnie chłopiec, któremu jednak warunki życiowe nie pozwalają na rozwijanie uzdolnień. Antek zmuszony sytuacją wyrusza więc w świat.
„Jamioł. Obrazek wiejski” w tej noweli autor opisuje tragiczny los osieroconej przez matkę dziewczynki. Akcja tego utworu jak wskazuje tytuł również toczy się w środowisku wiejskim. Bezbronna Marysia zostaje oddana pod opiekę nieodpowiedzialnego, podpitego chłopa, który miał ją zawieźć do dworu. Upojony alkoholem powoduje on jednak wypadek, traci przytomność, a dziewczynka pozostawiona sama sobie, w lesie, daleko od celu podróży postanawia pełna właśnie tej dziecięcej ufności pójść dalej sama, pieszo. Niestety okazuje się, że świat i las nie są jej przyjazne, a podjęta decyzja przerasta jej wątłe siły. („Oto samo jedno, takie słabe, biedne, wśród śniegu, nocy i lasu, brnie sobie z ufnością, jakby nigdy nic! Noc jasna zdaje się troskać o nią. Jest w tym jakaś wielka słodycz, gdy coś, co jest małym i bezsilnym, oddaje się i powierza tak zupełnie ogromnej sile.”)
„Nasza szkapa” Konopnicka opowiada historie ubogiej rodziny. Narratorem czyni chłopca, jednego z trojga rodzeństwa, i to jego oczami oglądamy rozgrywająca się tragedie. Autorka trafnie pokazuje reakcje dzieci na pogłębiającą się biedę, na wysprzedawanie po kolei wszystkich wartościowych sprzętów z ich domu. Dzieci z właściwą sobie wrażliwością dostrzegają niemal we wszystkim pozytywne strony. Zdają się nie martwić, tak jak ojciec, otaczającą ich szarą rzeczywistością. Reagują bardzo spontanicznie. Nawet w obliczu śmierci schorowanej matki, na jej pogrzebie, gdy ojciec pogrążony jest w rozpaczy i zrezygnowaniu, one nie potrafią się długo smucić, mając świadomość, że przy okazji pogrzebu mogą zobaczyć swojego ukochanego konia.
„Anielka” również w tym utworze świat oglądamy z punktu widzenia dziecka, trzynastoletniej dziewczynki wychowującej się w borykającej się z problemami finansowymi rodzinie szlacheckiej i atmosferze narastających konfliktów między dworem a środowiskiem chłopskim. Anielka jest bardzo wrażliwym dzieckiem. Czuje się osamotniona. Dorośli zajęci są swoimi sprawami i nikt się nią szczególnie nie interesuje. Brakuje jej miłości i zainteresowania. Mocno przeżywa swoją sytuacje, nie ma w sobie siły aby przezwyciężyć smutek.
„Syzyfowe prace”- bohatera tego utworu Marcina Borewicza poznajemy jako ośmioletniego chłopca rozpoczynającego naukę najpierw w szkole wiejskiej a potem w gimnazjum. Żeromski opisuje tu przeżycia chłopca związane z rozstaniem z rodzicami i koniecznością odnalezienia się w zupełnie nowej dla siebie sytuacji. Marcin dorasta i poszukuje własnej tożsamości narodowej.
[ Problem dziecka żyjącego w skrajnej biedzie odnajdujemy także w powszechnie znanej baśni H.Ch. Andersena pt. „Dziewczynka z zapałkami”. Bohaterka tego utworu zamiast cieszyć się dzieciństwem, staje w obliczu konieczności zarabiania na chleb. Pozostaje osamotniona, spotyka się tylko z obojętnością ze strony mijających ją na ulicy ludzi dorosłych.]