Wytwory działalności dziecka dostarczają wielu informacji o jego zainteresowaniach, poziomie wykonywanych czynności, wyobraźni. Psycholog na podstawie analizy wytworów wnioskuje o przejawach osobowości dziecka oraz ewentualnych defektach sensorycznych.
Należy również pamiętać o tym, że każde dziecko rozwija się w sposób indywidualny, a jego droga rozwoju jest samorodna i naturalna (Szuman). Odczuwa ono spontaniczna potrzebę ekspresji graficznej, poziom jego ogólnego rozwoju psychicznego wyznacza zaś, co i w jaki sposób za pomocą plam, kresek czy innego tworzywa dziecko przedstawia.
Wielu amerykańskich psychologów podkreśla, że rysowanie jest dla dziecka raczej środkiem ekspresji, niż:sposobem tworzenia piękna”, (Hurlock, 1960). Zapał do rysowania bywa, więc i dziecka większy niż jego możliwości i umiejętności. Owszem, nie twierdzę, że prace dzieci nie są pełne artyzmu, aczkolwiek aczkolwiek mojej pracy będę się bardziej skupiała na ekspresyjnej stronie wytworów plastycznych dzieci i na tej podstawię postaram się stworzyć arkusz diagnostyczny rysunku dziecka, a także postaram się wyjaśnić jak poszczególne kryteria interpretować.
W pracy na temat analizy wytworów rysunkowych dzieci, nie można pominąć badań Marii Parnowskiej - Kwiatkowskiej, która badając grupę 3-4 latków stwierdziła, że w tym wieku dzieci rzadko tylko podejmują tematy zaproponowane przez nauczycielkę, jeśli zaś to czynią, przetwarzają je wg. własnych pomysłów. W wytworach dzieci przejawia się przede wszystkim ich własna inicjatywa oraz bezpośrednie i osobiste zainteresowania.
Parnowska - Kwiatkowska wyszczególniła także kolejne stadia rozwoju rysunków dzieci. Czego również nie można pominąć przy objaśnieniu arkusza diagnostycznego.
Dla dokonania wnikliwej i rzeczowej oceny rysunków dziecka oprócz kryteriów, które zaraz wymienię należy brać pod uwagę również wiek dziecka i jego poziom rozwoju psychicznego.
Rysunek łączy w sobie ikoniczne i symboliczne aspekty oznaczania. Ogólny trend rozwojowy prowadzi od bazgroł do symboli graficznych.
Każde zdrowo rozwijające się dziecko przechodzi przez następujące fazy rysowania:
bazgranie (1,5- 2 lata) Jest pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka. Polega na bezładnym stawianiu pojedynczych, prostych lub łamiących się kresek. Dziecko w tym okresie przeważnie nie patrzy na papier w trakcie rysowania. Długość i kierunek kresek zależy od budowy dłoni i ramienia, temperamentu, nastroju dziecka. Okres bazgrania najczęściej jest niedoceniany, a to niezwykle ważny etap. Psycholodzy porównują tę fazę do gaworzenia, która jest warunkiem koniecznym, by rozwinęła się mowa.
gryzmolenie (2-4 lata) "Gryzmoły" są podstawą każdego języka obrazkowego. Rozwija się on, podobnie jak język werbalny, według własnych praw, mając własną, przekonywującą i wewnętrzną logikę.
Gryzmolenie to niekończące się kreślenie linii, spirali, bez odrywania kredki od papieru. Jest poruszanie kredki w różne strony, poziomo, pionowo, bez końca jednej linii do drugiej, także w formie krzyżującej się; jest to wicie się, zygzakowanie, kołysanie się linii; są to też punkciki albo kreseczki, krótkie rytmiczne, ucięte ruchy kredki"
Około trzeciego roku życia dziecko dorysowuje kreski do linii już istniejącej. Powstają tzw. głowonogi. Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Poszczególne elementy rozmieszczone są przez dziecko początkowo na głowie, bez jakiegokolwiek sensu. Dziecko śledzi ruch posuwającej się kredki.
preschematyzm (4-6 lat) To, okres, w którym w sobie tylko właściwy sposób dziecko rysuje dom, psa, drzewa i ludzkie postaci (głowonogi maja już owale wypełnione kropeczkami i kreskami symbolizującymi oczy, nos, usta). Zdanie dziecka, co do tego, co chce przedstawić na rysunku, może zmieniać się w trakcie pracy. Dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiają w rysunkach wszystkie nurtujące je problemy, bez względu na stopień trudności wykonania.
schematyzm (7-9lat) W szkole dziecko zaczyna rysować "na temat" (podejmuje prace, mając określoną wizję). Zaczynają zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odgrywający związek między kolorem a przedmiotem. Powstają kompozycje wielofigurowe powiązane ze sobą w zależności przestrzennej. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę.
Analizując kilka stadialnych koncepcji rozwoju umiejętności rysowania sporządzonych przez badaczy dziecięcego rysunki takich jak: G. Kerschensteiner, M. Verwom, G. H. Luquet, V. Lovenfeld czy S. Szuman pochodzących z różnych okresów XX wieku stierdzieć można, że poszczególne fazy nie różnią się od siebie znacznie.
Teraz, zachowując w miarę logiczną chronologię, należałoby przejść do tego JAK mamy analizować rysunki dziecka. Analizując różne formy ekspresji plastycznej zwracamy uwagę na preferowaną przez dziecko tematykę, a także na poziom wykonania. Przy analizie tej konieczna jest znajomość prawidłowości rozwoju rysunkowego dziecka (wymienione wyżej stadia). Bardzo istotny jest także wiek dziecka. Prawidłowości te mogą być traktowane jako punkt odniesienia przy dokonywaniu analizy.
Odchylenia od poziomu rysunków odpowiadającemu danej fazie rozwoju dziecka występują na korzyść, bądź niekorzyść dziecka. Odchylenia na korzyść dziecko zawdzięcza temu, że ma rysunków domu możliwości rozwoju swojej ekspresji artystycznej, czyli np. często rysuje. Odchylenia na niekorzyść, zaś są częstokroć spowodowane organiczeniem możliwości ćwiczenia się w rysowaniu. Niski poziom grafizmu może świadczyć rysunków zaniedbaniu środowiskowym, ale także rysunków zaburzeniu rozwoju umysłowego dziecka.
Analiza rysunków stanowi przeważnie próbę opisu i interpretacji odnoszących się do nich treści, barw i warunków, w jakich powstały. Badacz ogranicza się przy tym najczęściej do przeprowadzenia jakościowej analizy rysunków i kieruje się przeważnie ogólnym wrażeniem, jakie wywierają na nim te rysunki. Tak, więc jest ona zabarwiona wyraźnie subiektywnie. Rzecznikiem tego typu analizy był w Polsce m.in. S. Szuman.
W badaniach pedagogicznych przydatna okazuje się analiza rysunków zarówno na tematy ściśle określone (zadane), jak i dowolne. Warto jednak pamiętać, że bez względu na temat rysunków i sposób ich analizy doniosłe znaczenie z metodologicznego punktu widzenia ma z reguły uwzględnienie większej liczby rysunków, znajomość warunków, w jakich one powstały, oraz sprawdzanie nasuwających się wniosków z dokonanej analizy z pomocą innych metod i technik badawczych.
Rysunki niektórych dzieci są wesołe, innych smutne. Jedne dzieci rysują i lepią z plasteliny postacie i przedmioty świadczące o ich bujnej wyobraźni, inne nigdy nie wychodzą poza raz przyjęty ubogi schemat. Analizując wytwory dzieci zwracamy także uwagę na staranność wykonania. Oceniając tego typu wytwory zwracamy także uwagę na stosunek dziecka do wykonywanego zadania i na poziom jego wykonania. Obserwujemy dłużej te dzieci, które nie potrafią poprawnie odtworzyć wielokrotnie pokazywanych im wzorów, nie potrafią pisać liter (znaczków) w linii prostej, zachować odstępów. Analizując pismo dziecka, które przecież także jest formą plastyczną (znaki, symbolika), można postawić wstępną diagnozę o zaburzeniu w funkcjonowaniu analizatora wzrokowego, albo też słuchowego i w dalszym ciągu rozpocząć z dzieckiem pracę korekcyjną.
Zaburzenia rozwoju ruchowego mogą się ujawnić przy analizie taki wytworów dziecięcych, jak: wycinanki, naklejanki i różnego rodzaju konstrukcje z klocków.
Ważnym czynnikiem jest również stosunek samego dziecka do swojej pracy, wspomniany już w mojej pracy, ale w tym aspekcie nabiera nieco innego znaczenia. Chodzi mi konkretnie o to, że prawidłowo rozwijające się dziecko jest dumne ze swojego dzieła i bardzo chętnie pokazuję je innym, domaga się pochwał. Zdarza się jednak, że dziecko zauważa, iż jego wytwory SA gorsze od prac innych dzieci, a jednocześnie spotyka się z nagana nauczyciela czy rodziców; zraża się wtedy do wszelkich prac ręcznych. Dlatego też zawsze trzeba zachęcać dziecko do kontynuowania pracy i pomagać mu, gdy wiadomo, że u podłoża tych niepowodzeń tkwią mikrozaburzenia w rozwoju psychoruchowym.
Psychologowie wykorzystują rysunki dzieci do oceny ich osobowości, poziomu umysłowego, do wykrywania zaburzeń analizatorów, leworęczności, anomalii rozwoju ruchowego, rozwoju intelektualnym, zaburzeniach osobowości.
Jedna z metod testowych opartych na wytworach działalności dziecka jest skonstruowany, przez Charlottę Buhler test „Świat”. Materiałem, którym dziecko bawi się jest zbiór miniaturowych zabawek przedstawiających ludzi, domy, drzewa, samochody, elementy krajobrazu. Dziecko posługując się tymi zabawkami konstruuje „świat”- ustawiając domy, drzewa i ludzi w jakiś specyficzny dla siebie sposób. Interpretując utworzone przez dziecko konstrukcje możemy wykryć ewentualne zaburzenia w zachowaniu, w kontaktach z ludźmi i w sferze emocjonalnej.
Informacje o przeszłości dziecka oraz jego środowisku rodzinnym uzyskujemy dzięki stosowaniu metody wywiadu lub rozmowy (Gerstmann, 1972, PPsO, s 38-40).
Prawidłowy przebieg wywiadu powinien być poprzedzony uświadomieniem sobie celu, dlaczego akurat tę metodę wybraliśmy. Pomieszczenie, w którym się będzie dobywał powinno być miłe i przytulne, stwarzać atmosferę intymności. Przy rozmowie nie powinno być osób trzecich. Należy pamiętać także o dostosowaniu sposobu wypowiedzi.
Przeprowadzenie rozmowy z dzieckiem powinno być wcześniej przemyślane i zaplanowane. Im młodsze dziecko, tym mniejsze możliwości wypowiadania się o sobie w skutek zarysowującego się dopiero w świadomości dziecka obrazu samego siebie i otaczającego świata. Często tez, zatem rozmowa z psychologiem przeplatana jest zabawą, opowiadaniem historyjek itd.
Dla poznania wpływu wczesnych doświadczeń a obecne postępowanie dziecka konieczne jest przeprowadzenie wywiadu anamnestycznego. Wywiady te składają się z dużej liczby, szczegółowych pytań o konkretne zachowanie się rodziców w konkretnej sytuacji. Na przykład pytamy rodziców o zachowanie dziecka w stosunku do obcych dorosłych osób w różnych okresach życia, o jego reakcje na nagrody, kary itd.
Dla przeprowadzenia wywiadu środowiskowego należy przygotować uporządkowany zestaw pytań. Wywiad środowiskowy pozwala na ustalenie aktualnych warunków środowiskowych jednostki, której wywiad dotyczy, pozwala on na jej pełniejsze poznanie. Pytania dotyczą dokładnych danych personalnych dziecka, np. o przebyte choroby, ewentualne zaburzenia w zachowaniu itd.
Teraz może kilka słów o tym jak interpretować i rozumieć dzieła młodego artysty, czyli wrażenia osoby uzupełniającej arkusz.
Przy pierwszym oglądaniu rysunku należy zadać sobie zasadnicze pytanie: Jakie uczucia wywołuje we mnie ten obraz?
Przy bliższym przyjrzeniu się jego treściom, można zadać kolejne pytania:
Co nietypowego można w nim zauważyć?
Co znajduje się w centrum?
Czego nie ma?
Jakie przeszkody można zaobserwować?
Jaka jest wielkość i kształt przedstawionych obiektów i w jakim kierunku się one poruszają?
Czy są widoczne różne perspektywy, pominięte elementy, coś odciętego, zamkniętego, odwrotne kierunki rysunków, zniekształcone formy?
Jaki element jest wciąż powtarzalny?
Oglądając rysunek, który zwrócił naszą uwagę, należy uwzględnić trzy podstawowe zasady:
Zapamiętać pierwsze wrażenie, jakie on na nas wywarł, ale nie ograniczać się do niego; "wsłuchiwać się" w obraz, wczuwać, oglądać jak badacz, bez pośpiechu poznawać jego treść.
Uwzględnić wielkość i format kartki papieru, jakość wykorzystanego materiału, zwrócić uwagę na punkty centralne oraz na wypowiedź autora na temat rysunku , a także jego zachowanie w trakcie jego powstawania.
Powiązać informacje o poszczególnych komponentach, w celu stworzenia z nich pewnej całości.
Analiza prac plastycznych dzieci to jeden ze sposobów diagnozowania ich rozwoju z tego względu, iż właśnie w rysunku dziecko "najpełniej oddaje swe cechy, właściwości (...) czynność rysowania i jej produkt finalny stają się częścią systemu komunikacji między dzieckiem i światem zewnętrznym. Są manifestacją stanu psychicznego, fizycznego dziecka" (D. Waloszek, 1998, s.63).
Przy analizowaniu rysunków uwzględniamy: podział obrazu i przestrzeni, symbolikę kolorów, wykorzystany materiał, policzenie powtarzających się przedmiotów sposób posługiwania się linią i plamą, precyzję i pewność ręki.
Planowanie przestrzeni sprawia dzieciom pewne trudności, dlatego bywa, że duża część kartki jest po prostu pokolorowana jedną kredką. W pracach młodszych dzieci zachwiane są również wzajemne zależności i związki między zjawiskami i przedmiotami.
Symbolika kolorów
Według terapeutów "przesadne stosowanie czerwieni często wiązane jest z przeżywaną agresją. Systematyczne posługiwanie się głównie ciemnymi kolorami uważa się za oznakę depresji. Nadmierna ilość różnorodnych, jaskrawych barw sugeruje możliwość tendencji maniakalnych. Jeśli zaś na rysunkach pojawiają się wciąż jasne, ledwo widoczne kolory, istnieje prawdopodobieństwo, że ich autor próbuje ukryć swoje prawdziwe przeżycia" ( G.D.Oster, P.Gould, 1999, s.24-25). Należy jednak pamiętać, że są to tylko hipotezy.
Posługiwanie się linią i plamą jest jednym ze wskaźników rozwoju dziecięcego. Obserwując prace dzieci przedszkolnych pod tym kątem, zauważyć można rozwój ich sprawności manualnych. Dzieci młodsze nie panują w pełni nad pracą ręki (linie są krzywe, nieprecyzyjne wypełnianie konturów). Starsze dzieci rysują już z większą dokładnością - w sposób przejrzysty i komunikatywny. Starannie wypełniają kontury. Linie w ich pracach mają zamierzoną długość i kształt, wykonane są z dużą dbałością o estetykę pracy.
Precyzja i pewność ręki
Ten aspekt rozpoznawania rozwoju dziecka, podobnie jak analiza dziecięcego sposobu posługiwania się linią i plamą, uwarunkowany jest stanem rozwoju zdolności manualnych. Wraz z rozwojem tych zdolności dziecko nabiera pewności ręki, a jego prace stają się bardziej precyzyjne.
Dziecięce rysunki to kopalnia wiedzy o dzieciach, ich myślach i uczuciach. Aby odgadnąć co nasze dziecko myśli, powinniśmy obejrzeć kilka jego rysunków na temat rodziny. Interpretowanie jednego czy dwóch może prowadzić do błędnych wniosków. Tylko stale powtarzające się cechy czy elementy w pracach dziecka mogą stanowić dla nas cenne informacje.
Dla osób analizujących sztukę dziecka szczególnie ważne są rysunki "nie na temat". Proces tworzenia u dziecka kieruje się "wewnętrznymi priorytetami" i dorośli powinni darzyć go zaufaniem. Dziecko przy tej okazji zajmuje się "prawdziwymi", najistotniejszymi dla niego w danej chwili treściami, co ma korzystny wpływ na próby rozwiązania jego konfliktów. Dlatego też są to rysunki, które zawierają ważne, czasem nawet egzystencjalne informacje, a przez nas krytykowane. Odbiera się wówczas dzieciom radość tworzenia i odwagę w wyrażaniu rysunkiem tego, co czują.
Spontaniczne, swobodne rysowanie i malowanie ma ogromne znaczenie, którego nie wolno pomijać. Dotyczy to zarówno dzieci mających problemy, jak i tych, których rozwój przebiega prawidłowo.
Dzieciom, które znajdują się na początku swojego etapu rozwoju w malowaniu, nie należy ciągle zadawać pytań: "Co tutaj namalowałeś? A co to jest? Co to ma być"?- ponieważ to, co powstaje, podlega procesowi myślenia, i jego treść wciąż się zmienia. Początkowo wynika to z "wewnętrznych wyobrażeń form", a w wieku przedszkolnym podlega dynamicznemu i magicznemu myśleniu.
Aby nie burzyć harmonii rozwoju malowania u dziecka, powinniśmy zaprzestać również szkicowania wyglądu "prawidłowo" namalowanego domu, człowieka albo kwiatu. Zamiast tego powinniśmy dodawać dzieciom odwagi i zachęcać je, by rozwijały swój indywidualny język kształtów, doceniając ich dzieła takie, jakie one są, również wtedy, gdy ich nie rozumiemy, na których początkowo nie potrafimy nic rozpoznać, albo też, których sens nie jest dla nas jednoznaczny na pierwszy rzut oka.
Czasem zdarza się, że rysunek dziecka, na którym miało ono przedstawić swoją rodzinę jest „wybrakowany”, w sensie, że brakuje tam któregoś ze członków familii, co to może oznaczać? Brak jakiegoś członka rodzin lub pominięcie go Dziecko może pokazywać, że ma z tą osobą trudne relacje, może budzi ona w dziecku niechęć, lęk lub chciałoby ją z rodziny usunąć (np. brata, o którego jest zazdrosne lub ojca, bo jest przez niego źle traktowane)
Dziecko rysując rodzinę pomija siebie Może to oznaczać, że dziecko nie akceptuje pozycji jaką zajmuje w rodzinie, czuje się nieważne, niepotrzebne, ma poczucie wyobcowania, braku przynależności do swojej rodziny
Dziecko rysuje tylko siebie Może jest nadmiernie skoncentrowane na sobie, z powodu nadopiekuńczości rodziców lub jest zawiedzione opieką i musi koncentrować się na sobie, bo czuje się zaniedbane, opuszczone
Dziecko przedstawia siebie mniejszym lub młodszym niż jest w rzeczywistości Ukazuje chęć powrotu do czasu, gdy było dzidziusiem i nie miało kłopotów, było mu wtedy dobrze. Może ma poczucie, że nie może sprostać wysokim wymaganiom rodziców, może rodzice się rozwiedli i dziecko nie może się z tym pogodzić
Dziecko dodaje osoby, których nie ma w jego rodzinie Być może w ten sposób sygnalizuje, że chciałoby mieć jeszcze rodzeństwo, że jest samotne bądź jest wychowywane tylko przez jednego rodzica.
Jedne osoby są wyraźnie powiększone, górują nad całym rysunkiem Może to oznacza, że dziecko postrzega je jako dominujące w rodzinie, czasem wręcz groźne lub może to wyrażać, jak ważna jest ta osoba w jego życiu.
Praca indywidualna z uczniem z zaburzeniami opisanymi powyżej wymaga od pedagoga terapeuty lub nauczyciela prowadzącego zajęcia korekcyjno-kompensacyjne :
rozpoznania sytuacji edukacyjnej, wychowawczej i rodzinnej dziecka;
sporządzenia diagnozy wstępnej w oparciu o wyniki badań psychologiczno-pedagogiczne;
opracowania indywidualnego programu terapii pedagogicznej;
korekcji i kompensacji zaburzonych funkcji psychomotorycznych w oparciu o opracowany program terapii;
obserwacji i monitorowania umiejętności dziecka;
analizowania wyników przeprowadzonych badań kontrolnych;
wysuwania wniosków do dalszej pracy z dzieckiem;
ścisłej współpracy z nauczycielami uczącymi danego ucznia;
współpracy z pedagogiem lub psychologiem i logopedą zatrudnionym w szkole;
współpracy z rodzicami ucznia;
współpracy z pracownikami poradni psychologiczno-pedagogicznej, która diagnozuje dziecko.
Na koniec posłużę się słowami prof., Marii Tyczkowej, zajmującej się twórczością dzieci: "Piękno niektórych rysunków dzieci, ich niezamierzony, nieświadomy artyzm, wiąże się z radością poznawania świata i tworzenia jego reprezentacji, ze świeżością percepcji dziecięcej". Nie odbierajmy tej radości małemu artyście. Z prawdziwym zaciekawieniem pochylaj się nad jego pracami. To pierwsze listy, jakie twoje dziecko pisze do Ciebie. Podarowane rysunki są drobnymi gestami dzieci na rzecz związku z innymi osobami.
Zadaniem naszym jest przyjęcie postawy zachęcającej, wspierającej i akceptującej, ponieważ rysunek to nieocenione źródło informacji, to sygnały, jakie dzieci do nas wysyłają.
Wszystko, co ma dla dzieci istotne znaczenie znajduje się na zamalowanej kartce papieru. Nie marnujmy szansy, by poznać pragnienia, potrzeby dzieci.
Bibliografia:
Waloszek D., Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków edukacji przedszkolnej, 1998.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, 1986.
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego, 1992.
Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999
Harwas- Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, 2005.
Skorny Z., Metody badań i diagnostyka psychologiczna.
Zazzo R., Metody psychologicznego badania dziecka, 1976, (tom I, II).
Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, wydanie III, 1981.
Baley S., Psychologia wychowawcza w zarysie, wydanie V, 1960.
Wallon P, Zambie A., Engelhart D, Rysunek dziecka, 1990-1993, tłum. R. Gałkowski.
ARKUSZ DIAGNOSTYCZNY RYSUNKU DZIECKA