1

Przedmiot: Techniczne Bezpieczeństwo Pracy

Zagadnienie: Instalacje Techniczne

Temat: Instalacja elektryczna



eksploatacja,



zagrożenia powstałe w procesie eksploatacji,



działania zapobiegające zagrożeniom.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny określa w myśl:

§ 10 Instalacje i urządzenia elektryczne

1. We wszystkich miejscach na terenie zakładu pracy, w których mogą przebywać
pracownicy, pracodawca jest obowiązany zapewnić oświetlenie elektryczne w porze nocnej
lub jeżeli oświetlenie dzienne jest niewystarczające. Wymagania dotyczące oświetlenia
określają Polskie Normy.

2. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być tak wykonane i eksploatowane, aby nie
narażały pracowników na porażenie prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne,
szkodliwe oddziaływanie pól elektromagnetycznych oraz nie stanowiły zagrożenia
pożarowego, wybuchowego i nie powodowały innych szkodliwych skutków.

Zasady eksploatacji instalacji elektrycznych

Ogólne wymagania eksploatacji

Zgodnie z postanowieniami Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane
[Dz.U.06.156.1118 ogłoszony dnia 1 września 2006 r.] obowiązek zapewnienia wymaganego
stanu technicznego instalacji i urządzeń elektrycznych w budynku spoczywa na:

a) dostawcy energii elektrycznej w zakresie przyłącza, złącza oraz liczników znajdujących się
w budynku,

b) właścicielu lub zarządcy budynku w zakresie oprzewodowania, sprzętu i osprzętu,
urządzeń zasilających i rozdzielczych, aparatury rozdzielczej i sterowniczej, urządzeń
zabezpieczających oraz uziemienia

c) użytkownik lokalu w zakresie łączników instalacyjnych, gniazd wtyczkowych,
bezpieczników topikowych lub wyłączników nadmiarowych instalacyjnych, wyłączników
przeciwporażeniowych różnicowoprądowych oraz odbiorników energii elektrycznej
stanowiących wyposażenie lokalu - pomiary elektryczne.

2

Do obowiązków dostawcy energii elektrycznej w zakresie zapewnienia należytego stanu
technicznego instalacji elektrycznej należy, po zainstalowaniu liczników, ich okresowa
legalizacja, naprawa lub wymiana, a także uczestnictwo w odbiorze technicznym
i uruchomienie (załączenie pod napięcie) instalacji po jej wykonaniu, rozbudowie,
przebudowie lub modernizacji, jeżeli zmieniają się techniczne warunki zasilania.

Do obowiązków właściciela lub zarządcy budynku w zakresie utrzymania stanu technicznego
instalacji i urządzeń elektrycznych należy:

- uczestnictwo w odbiorze technicznym instalacji po jej wykonaniu, rozbudowie,
przebudowie, modernizacji, remoncie lub naprawie,

- uczestnictwo w okresowej kontroli przy badaniu instalacji elektrycznej w zakresie stanu
sprawności połączeń, sprzętu, osprzętu, zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń,
oporności izolacji przewodów oraz uziemień instalacji i aparatów,

- sporządzania planów kontroli okresowych, planów napraw i wymian, zmierzeń remontowo-
modernizacyjnych oraz zapewnienie terminowej realizacji tych planów,

- kontrola jakości prac eksploatacyjnych (robót konserwacyjnych),

- zapewnienie realizacji zaleceń pokontrolnych, wydawanych przez organy nadzoru
budowlanego oraz inne organy upoważnione do kontroli,

- przeprowadzenie doraźnej kontroli stanu technicznego instalacji elektrycznych w przypadku
zaistnienia zagrożenia: życia lub zdrowia użytkowników lokali, bezpieczeństwa mienia
i środowiska,

- udział w pracach związanych z likwidacją skutków awarii i zakłóceń,

- prowadzenie dokumentacji eksploatacyjnej instalacji elektrycznej, jako wydzielonej części
dokumentacji eksploatacyjnej budynku,

- bieżące działania zapewniające bezpieczeństwo użytkowania energii elektrycznej.

Do obowiązków użytkownika lokalu w zakresie zapewnienia należytego stanu technicznego
instalacji elektrycznej należy:

- utrzymanie wymaganego stanu bezpieczeństwa urządzeń elektrycznych w lokalu,

- przestrzeganie zasad bezpieczeństwa użytkowania energii elektrycznej,

- udostępnienie lokalu w celu wykonania obowiązków obciążających zarządcę budynku oraz
dostawcę energii elektrycznej,

3

- niezwłoczne powiadomienie właściciela lub zarządcy budynku o przypadkach
nieprawidłowości funkcjonowania instalacji i urządzeń elektrycznych,

- realizacja zaleceń pokontrolnych, określonych podczas kontroli stanu technicznego,
obciążających użytkownika lokalu.

Obowiązek zapewnienia wymaganego stanu technicznego instalacji piorunochronnej
w budynku wielorodzinnym obciąża zarządcę (właściciela) budynku - pomiary elektryczne.
Do jego obowiązków w tym zakresie należy:

- badanie instalacji, w szczególności w zakresie stanu sprawności połączeń, osprzętu,
zabezpieczeń od korozji oraz uziemienia,

- zapewnienie realizacji napraw i wymian przez osoby posiadające kwalifikacje zawodowe
wymagane przy świadczeniu usług oraz wykonywaniu napraw lub dozoru nad eksploatacją
urządzeń i instalacji elektrycznych,

- zapewnienie nadzoru nad realizacją robót konserwacyjnych, napraw i wymian,

- zapewnienie realizacji zaleceń pokontrolnych wydawanych przez upoważnione organy,

- w razie zagrożenia życia lub zdrowia użytkowników albo środowiska lub mienia -
przeprowadzenie kontroli stanu technicznego tej instalacji.

Zgodnie z Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 czerwca
2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych
i terenów [Dz.U.03.121.1138 ogłoszony dnia 11 lipca 2003 r.] w obiektach oraz na terenach
przyległych do nich zabronione jest wykonywanie jakichkolwiek czynności, które mogą
spowodować pożar, jego rozprzestrzenianie się, utrudnienie prowadzenia działania
ratowniczego lub ewakuacji, a w szczególności m.in.:

- użytkowanie elektrycznych urządzeń grzejnych ustawionych bezpośrednio na podłożu
palnym, z wyjątkiem urządzeń eksploatowanych zgodnie z warunkami określonymi przez
producenta,

- stosowanie na osłony źródeł światła (np. klosze, abażury) materiałów palnych, z wyjątkiem
materiałów trudno zapalnych, jeżeli zostaną umieszczone w odległości co najmniej 50 mm od
żarówki,

- instalowanie opraw oświetleniowych oraz sprzętu i osprzętu instalacji elektrycznych
(wyłączniki, przełączniki, gniazda wtyczkowe) bezpośrednio na podłożu palnym, jeżeli ich
konstrukcja nie zabezpiecza podłoża przed zapaleniem,

- ograniczanie (np. zastawianie przedmiotami) dostępu do wyłączników i tablic rozdzielczych
prądu elektrycznego.

4

Każdy budynek lub zespół budynków powinien posiadać instrukcję eksploatacji instalacji
i urządzeń elektrycznych znajdujących się w budynku - pomiary elektryczne. Instrukcja
eksploatacji powinna zawierać:

- charakterystykę techniczną instalacji (napięcia, prądy znamionowe, układy połączeń)
i niezbędne warunki techniczne eksploatacji instalacji,

- opisane czynności związane z uruchomieniem, obsługą w czasie pracy oraz wyłączeniem
instalacji elektrycznej i urządzeń, w warunkach ich normalnej eksploatacji,

- wymagania dotyczące konserwacji instalacji (oględziny, przeglądy, remonty),

- zasady postępowania w czasie awarii, pożaru oraz innych zakłóceń w pracy instalacji
elektrycznej,

- terminy oraz zakresy prób (pomiarów) kontrolnych,

- wymagania dotyczące ochrony przed porażeniem, pożarem, wybuchem oraz inne
wymagania, dotyczące bezpieczeństwa eksploatowanego budynku.

Zalecenia odnośnie eksploatacji instalacji.

Zgodnie z ustawą z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne[ Dz.U.06.89.625 ogłoszony
dnia 30 maja 2006 r.] eksploatację urządzeń i instalacji elektrycznych należy prowadzić
w sposób zapewniający właściwe i zgodne z przeznaczeniem wykorzystanie urządzeń,
racjonalne i oszczędne użytkowanie energii, bezpieczeństwo obsługi i otoczenia oraz
zachowanie wymagań ochrony środowiska. Odnosi się to do wszystkich budynków,
w których znajdują się instalacje i urządzenia elektryczne. Instalacje i urządzenia elektryczne
występują w budynkach o różnej wielkości i przeznaczeniu. W budynku jednorodzinnym
instalacja i urządzenia elektryczne nie należą do skomplikowanych. Stopień skomplikowania
rośnie wraz z kubaturą budynku i jego przeznaczeniem (budynek wielorodzinny,
zamieszkania zbiorowego, użyteczności publicznej) i jest on najwyższy w dużych zakładach
pracy, ale tam występują znacznie zwiększone wymagania w zakresie eksploatacji instalacji
i urządzeń - pomiary elektryczne.

Prawidłowa eksploatacja powinna polegać na doborze optymalnych warunków
organizacyjno-technicznych i konsekwentnej ich realizacji. Konieczne jest przy tym
rozeznanie i ocena poziomu technicznego eksploatowanych urządzeń i instalacji
elektrycznych oraz odpowiedni dobór personelu eksploatującego urządzenia. Ocena
wykonywanych prac w ramach oględzin, przeglądów, badań i pomiarów powinna być
przedmiotem szczególnej troski osób dozoru. Czynności te mają zasadnicze znaczenie dla
prawidłowej oceny stanu technicznego urządzeń i instalacji oraz dla podejmowanych na tej
podstawie decyzji - pomiary elektryczne.

5

Oględziny instalacji należy w zasadzie przeprowadzać nie rzadziej niż co 5 lat oraz bieżąco
w ramach pełnienia czynności eksploatacyjnych. W czasie przeprowadzania oględzin
instalacji elektrycznych wskazane jest sprawdzić stan:

- widocznych części przewodów, izolatorów i ich mocowania,

- dławików w miejscach wprowadzenia przewodów do skrzynek przyłączeniowych, sprzętu
i odbiorników energii elektrycznej,

- osłon przed uszkodzeniami mechanicznymi przewodów,

- ochrony przeciwporażeniowej,

- gotowości ruchowej urządzeń zabezpieczających, automatyki i sterowania, napisów
i oznaczeń.

Terminy i zakresy przeglądów instalacji elektrycznych powinny wynikać z przeprowadzanych
oględzin i oceny stanu technicznego instalacji.

Przeglądy instalacji powinny obejmować w szczególności:

- szczegółowe oględziny w zakresie podanym wyżej,

- sprawdzenia ciągłości przewodów ochrony przeciwporażeniowej,

- czynności konserwacyjne i naprawy zapewniające poprawną pracę instalacji,

- pomiary w zakresie i terminach określonych w instrukcji eksploatacji.

Różnica pomiędzy oględzinami a przeglądami polega na tym, że:

- oględziny są to obserwacje i ocena urządzeń oraz instalacji elektrycznych bez
przeprowadzania pomiarów i prób, dla wielu urządzeń oględziny są podstawową czynnością
w prowadzeniu prawidłowej eksploatacji,

- przeglądy są to kompleksowe czynności diagnostyczne i konserwacyjne, odtwarzające
sprawność eksploatacyjną instalacji.

Wyniki przeglądu i kompleksowej oceny stanu instalacji elektrycznej oraz piorunochronnej są
podstawą do podjęcia decyzji o zakresie i terminie prac remontowych, bądź
modernizacyjnych.

Ocena stanu instalacji

W trakcie użytkowania instalacji – wyposażonej nawet w najbardziej nowoczesne aparaty i
materiały – w miarę upływu czasu eksploatacji następuje jej zużycie powodujące pogarszanie
się stanu technicznego.

Skutkiem jest:

6

- wzrost zawodności działania urządzeń elektrycznych, co wpływa na powstawanie przerw
w dostawach energii elektrycznej,

- obniżenie poziomu ochrony przeciwporażeniowej,

- wzrost zagrożenie pożarowego.

Są to podstawowe powody uzasadniające wykonywanie okresowych kontroli połączonych
z bieżącymi naprawami, których celem jest utrzymanie właściwego poziomu technicznego
w czasie użytkowania.

Ocenę stanu instalacji określamy, analizując:

- warunki zewnętrzne, w jakich pracuje instalacja,

- wyniki szczegółowych oględzin oraz pomiarowego badania instalacji.

Warunki zewnętrzne, w jakich pracuje instalacja, określamy za pomocą:

- klas wpływów, którym poddana jest dana instalacja:

a) w kategorii A – określającej warunki środowiskowe – szkodliwe i niszczące,

b) w kategorii B – określającej wpływ sposobu użytkowania na szybkości zużywania się
instalacji,

c) w kategorii C – określającej zagrożenia wynikające z konstrukcji obiektu budowlanego;

- wielkości obiektu, w którym pracuje instalacja, określonej powierzchnią zabudowy oraz
powierzchnią dachu.

Kontrole okresowe instalacji.

Prawo budowlane w art. 62 stanowi, że obiekty budowlane powinny być w czasie ich
użytkowania poddawane przez właściciela lub zarządzającego:

- okresowej kontroli, co najmniej raz w roku, polegającej na sprawdzeniu stanu
technicznego sprawności instalacji i urządzeń służących ochronie środowiska,

- okresowej kontroli, co najmniej raz na 5 lat, polegającej na sprawdzeniu stanu
sprawności technicznej i wartości użytkowej całego obiektu budowlanego, estetyki
obiektu oraz jego otoczenia, kontrolą tą powinno być objęte również badanie instalacji
elektrycznej i piorunochronnej w zakresie stanu sprawności połączeń, osprzętu
zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz
uziemień instalacji i aparatów - pomiary elektryczne.

Celem okresowych kontroli stanu technicznego instalacji elektrycznej jest w szczególności:

1) sprawdzenie prawidłowości ochrony przed:

a) porażeniem prądem elektrycznym,

7

b) przepięciami łączeniowymi i pochodzącymi od wyładowań atmosferycznych,

c) prądami przetężeniowymi (zwarciowymi i przeciążeniowymi),

d) negatywnymi skutkami cieplnymi,

e) skażeniem środowiska, hałasem i drganiami oraz polem elektromagnetycznym,

2) ocena stanu technicznego i stanu bezpieczeństwa oraz wartości użytkowej poszczególnych
elementów instalacji:

a) przewodów i kabli elektrycznych oraz ich połączeń,

b) rozdzielnic oraz aparatów rozdzielczych i sterowniczych,

c) sprzętu i osprzętu elektroinstalacyjnego oraz konstrukcji wsporczych, mocujących
i osłonowych,

3) wykrycie wszelkich nieprawidłowości w funkcjonowaniu odbiorników energii elektrycznej
trwale (na stałe) przyłączonych do instalacji, samowolnych przeróbek instalacji przez jej
użytkowników oraz wad powstałych w okresie użytkowania instalacji elektrycznej,

4) sprawdzenie umieszczenia i czytelności napisów, tablic ostrzegawczych i informacyjnych,
schematów i tabliczek znamionowych lub innych podobnych informacji oraz oznaczenia
obwodów, bezpieczników, łączników, zacisków itp.

5) wykonanie badań (pomiarów) oraz

6) ustalenie zakresu i terminów wymaganych napraw i usunięcia stwierdzonych
nieprawidłowości.

Okresowa kontrola roczna

polega na sprawdzeniu stanu technicznego oraz sprawności instalacji narażonych na
szkodliwe wpływy atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas
użytkowania obiektu. Kontrola ta powinna obejmować przede wszystkim sprawdzenie:

1) w instalacji elektrycznej - elementów elektrycznych (przewodów i kabli wraz ze sprzętem
i osprzętem elektroinstalacyjnym, a także urządzeń i aparatów) narażonych na szkodliwe
wpływy atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas użytkowania,

2) w instalacji piorunochronnej - elementów zainstalowanych na obiekcie, a także elementów
konstrukcyjnych obiektu narażonych na szkodliwe wpływy atmosferyczne i niszczące
działania czynników występujących podczas użytkowania - pomiary elektryczne.

Kontrola przeprowadzana co najmniej raz na 5 lat powinna polegać na:

1) sprawdzeniu stanu sprawności technicznej i wartości użytkowej instalacji oraz urządzeń
elektrycznych w całym obiekcie budowlanym oraz jej estetyki,

8

2) badaniu instalacji elektrycznej i piorunochronnej w zakresie stanu sprawności połączeń,
osprzętu, zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz
uziemień instalacji i aparatów.

Sprawdzenie stanu technicznego sprawności instalacji elektrycznej i piorunochronnej należy
przeprowadzić przez dokonanie:

- oględzin instalacji elektrycznej,

- badań i prób instalacji elektrycznej,

- oględzin, badań i pomiarów instalacji piorunochronnej.

Maszyny, urządzenia i instalacje elektryczne dobiera się do parametrów elektrycznych
w miejscu ich zainstalowania, użytkuje i obsługuje w sposób uniemożliwiający powstanie
zagrożenia podczas eksploatacji oraz kontroluje za pomocą urządzeń zabezpieczających
i systemów bezpieczeństwa.

Osoby nieupoważnione nie mogą wykonywać samodzielnie żadnych czynności przy
maszynach, urządzeniach i instalacjach.

Naprawę maszyn, urządzeń i instalacji oraz bezpośrednie smarowanie i czyszczenie części
ruchomych można wykonywać wyłącznie po ich zatrzymaniu, zabezpieczeniu przed
samoczynnym przemieszczeniem oraz po wyłączeniu dopływu energii.

Pracownicy obsługujący maszyny, urządzenia i instalacje powinni :

• zapoznać się ze stanem technicznym maszyny lub urządzenia przed przejęciem obsługi,

• zawiadomić osoby dozoru ruchu o wszystkich brakach i usterkach, zabezpieczyć maszyny
i urządzenia przed przypadkowym przemieszczeniem lub samoczynnym uruchomieniem,

ostrzec osoby znajdujące się w zasięgu pracy maszyn i urządzeń bezpośrednio przed ich
włączeniem,

• po zakończonej pracy zabezpieczyć użytkowane maszyny i urządzenia.

W przypadku stwierdzenia uszkodzenia maszyny, urządzenia lub instalacji, osoba
upoważniona niezwłocznie je wyłącza i powiadamia o zaistniałej sytuacji osoby dozorujące,
przełożonego.

W przypadku samoczynnego awaryjnego wyłączenia się maszyny, urządzenia lub instalacji,
ich ponowne uruchomienie przez upoważnionego pracownika może nastąpić po uprzednim
ich sprawdzeniu i usunięciu przyczyny wyłączenia.

Można przeprowadzić uproszczoną analizę konieczności skracania czasu między kolejnymi
kontrolami okresowymi instalacji elektrycznych. Należy uwzględnić występujące czynniki:

- szkodliwe i niszczące,

9

- powodujące zwiększenie możliwości porażenia, pożaru lub wybuchu,

- związane z konstrukcją budynku

na podstawie następujących parametrów:

- temperatury otoczenia – jest poza zakresem (od –5oC do +40oC),

- obecności wody – występują swobodnie spadające krople wody, rozbryzgi, strumienie,

- obecności obcych ciał stałych – występują małe przedmioty o wielkości mniejszej niż 2,5
mm, zapylenie,

- obecności substancji powodujących korozję – występują bezpośrednie wpływy
atmosferyczne,

- styczności ludzi z potencjałem ziemi – jest częsta (duża liczba części przewodzących) lub
ciągła (kotły, zbiorniki),

- warunków ewakuacji i rodzaju osób – występuje duże zagęszczenie (szkoły, budynki
wysokościowe, hotele, biurowce, kina, domy towarowe, dzieci, szpitale, niepełnosprawni
itd.),

- rodzaju produkowanych lub magazynowanych towarów – występuje zagrożenie pożarowe,
wybuchem, skażeniem (obróbka drewna, stodoły, fabryki papieru, stacje paliw, produkcja
spożywcza itd.),

- konstrukcji obiektów budowlanych – zastosowano materiały zapalne, możliwe jest
intensywne rozprzestrzenianie się ognia (budynki drewniane, wysokościowe, wymuszona
wentylacja itd.),

- znacznej wielkości obiektu budowlanego – powierzchnia zabudowy większa niż 2000 m2
lub dachu większa niż 1000 m2, co powoduje zagrożenie związane z rozprzestrzenianiem się
w danym obiekcie np. pożaru.

Częstość przeglądów – kontroli

Określenie częstości i zakresu kontroli stanu technicznego instalacji elektrycznych ma duże
znaczenie ze względu na wymagania prawne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa pracy
oraz potrzebą efektywnej ekonomicznie eksploatacji instalacji elektrycznych. Powinna ona
być ujęta w instrukcjach eksploatacji.

Polskie Prawo budowlane uznaje okres nie dłuższy niż pięć lat za maksymalny czas
między kolejnymi okresowymi kontrolami stanu technicznego obiektów budowlanych –
w tym oczywiście instalacji elektrycznych.

Terminy wymagane przez Prawo budowlane i inne akty prawne są następujące:

- do pięciu lat – dla instalacji elektrycznych poddanych normalnym wpływom
zewnętrznym,

10

- do jednego roku – dla instalacji poddanych wpływom zewnętrznym niezaliczonym do
normalnych, wymagających specjalnych zabezpieczeń,

- co najmniej dwa razy w roku w przypadku instalacji elektrycznych narażonych na
szkodliwe i niszczące oddziaływania zewnętrzne w budynkach o powierzchni zabudowy
przekraczającej 2000 m2 oraz innych obiektach budowlanych o powierzchni dachu
przekraczającej 1000 m2.

Terminy należy wyznaczać dla całej instalacji i dla poszczególnych części, zależnie od
zróżnicowania pod względem np. sposobu użytkowania, warunków środowiskowych.

W myśl ROZPORZĄDZENIA MINISTRA GOSPODARKI z dnia 17 września 1999 r.
w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych.

(Dz. U. Nr 80, poz. 912)

Przed przystąpieniem do wykonywania prac przy urządzeniach i instalacjach
elektroenergetycznych wyłączonych spod napięcia należy:

1) zastosować odpowiednie zabezpieczenie przed przypadkowym załączeniem napięcia,

2) wywiesić tablicę ostrzegawczą w miejscu wyłączenia obwodu o treści: „Nie załączać”,

3) sprawdzić brak napięcia w wyłączonym obwodzie,

4) uziemić wyłączone urządzenia,

5) zabezpieczyć i oznaczyć miejsce pracy odpowiednimi znakami i tablicami
ostrzegawczymi.

Rozpoczęcie pracy jest dozwolone po uprzednim przygotowaniu miejsca pracy oraz
dopuszczeniu do pracy, polegającym na:

1) sprawdzeniu przygotowania miejsca pracy przez dopuszczającego i kierującego zespołem
pracowników lub nadzorującego,

2) wskazaniu zespołowi pracowników miejsca pracy,

3) pouczeniu zespołu pracowników o warunkach pracy oraz wskazaniu zagrożeń
występujących w sąsiedztwie miejsca pracy,

4) udowodnieniu, że w miejscu pracy zagrożenie nie występuje,

5) potwierdzeniu dopuszczenia do pracy podpisami w odpowiednich rubrykach dwóch
egzemplarzy polecenia pisemnego lub w przypadku polecenia ustnego - w dzienniku
operacyjnym prowadzonym przez dopuszczającego.

Prace w warunkach szczególnego zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego należy
wykonywać na podstawie polecenia pisemnego, przy zastosowaniu odpowiednich środków.

11

Zakres kontroli
Część obejmująca analizę bieżącej pracy oraz oględziny instalacji
Przecenianym elementem kontroli są tzw. pomiary, natomiast niedocenianym i często
pomijanym elementem kontroli są szczegółowe oględziny oraz analiza bieżącej pracy
instalacji, w wyniku których ocenia się:
- podstawową ochronę przed porażeniem, tj. przed dotykiem bezpośrednim (izolacja,
obudowy),
- prawidłowość doboru i działanie dodatkowej ochrony przed porażeniem, tj. przed dotykiem
pośrednim,
- obecność przegród ogniowych, środki ppoż., ochronę przed skutkami działania ciepła,
- dobór aparatów i przewodów do obciążalności prądowej, zwarciowej i ze względu na
spadek napięcia,
- dobór i nastawienie zabezpieczeń oraz sygnalizacji urządzeń łączących,
- dobór urządzeń i środków ochrony uwzględniający wpływy zewnętrzne,
- oznaczenia przewodów neutralnych, ochronnych i roboczych,
- aktualizację i umieszczenie schematów w rozdzielnicach, tablic ostrzegawczych
i informacyjnych,
- oznaczenie przewodów, zabezpieczeń, łączników, zacisków itp.,
- poprawność połączeń przewodów elektrycznych,
- dostęp do urządzeń umożliwiających obsługę, identyfikację i konserwację,
- aktualność i poprawność dokumentacji technicznej (projekty, inwentaryzacje, instrukcje
obsługi),
- dokonanie wpisu do książki obiektu budowlanego,
- możliwość oszczędności energii elektrycznej,
- kwalifikacje osób prowadzących eksploatację.
Część pomiarowa kontroli stanu technicznego instalacji jest następnym elementem
kontroli stanu technicznego pozwalającym wzbogacić informacje o sprawności ochrony
przeciwporażeniowej oraz o parametrach technicznych związanych z przesyłem energii
elektrycznej, takich jak:
- ciągłość przewodów ochronnych i wyrównawczych,
- rezystancja izolacji,
- pomiarowe zbadanie skuteczności samoczynnego wyłączenia zasilania przez
zabezpieczenia przetężeniowe,
- sprawność wyłączników różnicowo-prądowych,
- sprawność działania i funkcjonalność urządzeń elektrycznych (łączników, sygnalizacji,
zabezpieczeń),
- wpływ działania ciepła na sprawność instalacji, np. pomiar temperatury aparatów
i przewodów,
- pobór prądu oraz spadki napięcia,
- rezystancja uziemień i ich rozmieszczenie w sieciach TN, IT, TT,
- parametry rozdzielnic i tablic,
- parametry maszyn elektrycznych.
Część dokumentacyjna kontroli to:
- sprawdzenie zaleceń z poprzedniej kontroli,
- zbadanie aktualności dokumentacji technicznej i naniesienie wprowadzonych zmian,
- sporządzenie protokołu kontroli zawierającego ocenę poszczególnych elementów instalacji,
zaktualizowane schematy, wyniki pomiarowe, wyznaczone terminy następnej kontroli.
Wyniki kontroli powinny zawierać jednoznaczną, pozytywną lub negatywną, ocenę stanu
instalacji oraz, dodatkowo, informacje opisujące:

12

- wykonane oraz zalecane zmiany i naprawy,
- odchylenia od norm i przepisów,
- wpływ pracy urządzeń technologicznych i zalecenia do bieżącej eksploatacji,
- aktualizację dokumentacji technicznej.
Należy jeszcze raz podkreślić, że kontrola to nie tylko tzw. pomiary, które jako takie są tylko
jednym z elementów kontroli stanu instalacji. Niedoceniana i zaniedbywana jest ta część
kontroli, która wymaga oceny funkcjonalnej instalacji. A to jest właśnie zasadniczy element,
który decyduje o prawidłowości pracy instalacji, m.in. na podstawie również pomiarów, ale
oczywiście nie tylko.
Niesłychanie ważnymi elementami, które znacząco wpływają na stan instalacji, są: czas jej
eksploatacji, temperatura otoczenia oraz temperatura wytwarzana przez prądy robocze
w przewodach.

Kwalifikacje
Kwalifikacje osób dokonujących kontroli stanu technicznego instalacji elektrycznych
powinny być potwierdzone uprawnieniami budowlanymi, a dla pewnego zakresu kontroli
tylko zaświadczeniem kwalifikacyjnym – dozoru D. Osoby te mogą sobie dobrać inne osoby
do wykonania pracy, ale to one ponoszą pełną i wyłączną odpowiedzialność za wykonaną
kontrolę.
Często eksploatowane instalacje są modernizowane i rozbudowywane. W takiej sytuacji
wymagany zakres potwierdzonych kwalifikacji osób odpowiedzialnych za budowę instalacji,
przekazanie ich do eksploatacji oraz późniejszą eksploatację kształtuje się następująco:

Podstawa prawna:
1. Ustawa – Prawo budowlane z 7.07.1994 r., art. 62.
2. Ustawa – Prawo energetyczne z 10.04. 1997 r., art. 54.
3. Rozporządzenie MI z 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać budynki i ich usytuowanie – § 53 ust. 1 i § 184 ust. 3.
4. Rozporządzenie MGPiPS z 28.04.2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania
posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją, urządzeń, instalacji i sieci – §
4 pkt 1.
5 PN-IEC 60364-3 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ustalanie ogólnych
charakterystyk.
6. PN-HD 60364-5-51 Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego.
7. PN-HD 60364-6 Instalacje elektryczne. Sprawdzanie.

ZAGROŻENIA ZWIĄZANE Z EKSPLOATACJĄ
INSTALACJI I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH

Spośród różnych możliwych zagrożeń związanych z eksploatacją instalacji i urządzeń

elektrycznych, najbardziej istotne znaczenie mają dwa, tj:



zagrożenie pożarowe,



zagrożenie porażenia prądem elektrycznym.

ZAGROŻENIE POŻAROWE

Kiedy zagrożenie pożarowe może wystąpić? W przypadku:

13



wykorzystywania do zasilania odbiorników stałych i ruchomych nieodpowiedniego - do
istniejących warunków środowiskowych - rodzaju, typu i przekroju przewodów,



zastosowania niewłaściwej ochrony przetężeniowej przewodów dla mogących wystąpić
prądów przeciążeniowych i zwarciowych,



nieprawidłowego zainstalowania urządzeń i odbiorników energii elektrycznej, głównie na
ścianach lub zbyt blisko ścian wykonanych z materiałów łatwo palnych (np. drewnianych
o grubości do 2 mm) oraz w pomieszczeniach zagrożonych wybuchem (np. magazynach
i spichlerzach w których składowane są materiały pochodzenia organicznego jak np.
mąka, cukier, pasze itp. Szczególnie niebezpieczny jest pył oraz pary lotnych związków
organicznych - np. benzyny o odpowiednim stężeniu),



uszkodzenia izolacji powodującej długotrwały przepływ prądów upływowych.
Uszkodzenie izolacji spowodowane mogą być przyczynami: elektrycznymi (przepięcia,
przetężenia prądowe); mechanicznymi (uderzenia, zginanie, skręcanie); środowiskowymi
(zawilgocenie, przegrzanie - przy zbyt wysokiej temperaturze otoczenia, wpływy
chemiczne - nawozy, gnojowica oraz produkty ich parowania); eksploatacyjnymi
(wadliwe i poprawnie przeprowadzone naprawy, niesprawne lub żle nastawione
zabezpieczenia). Pojawiający się prąd upływowy w początkowym okresie przepływu
może spowodować niekiedy pozorną poprawę stanu izolacji wskutek jej wysuszenia, ale
dalszy jego wzrost powoduje w miarę upływu czasu: zwęglenie (100 mA) izolacji,
tworzenie mostka węglowego i zapłon łuku elektrycznego o temperaturze od 2000 do
4000



C,



złego stanu styków rozłączalnych łączników (np. wyłączników oświetlenia, gniazd
zasilających) lub zestyków nierozłączalnych (np. w puszkach rozgałęźnych),

może wystąpić zagrożenie:



wywołania pożaru materiałów lub elementów konstrukcyjnych obiektu budowlanego
wykonanych z materiałów łatwo palnych i palnych znajdujących się blisko źródła ciepła
(którymi są np. grzejniki elektryczne, żarówki (temperatura bańki żarówki o mocy 25 W
może osiągać 90



C, a o mocy 100 W - nawet 260



C),



oparzenia osób korzystających z urządzeń elektrycznych. Szczególnie niebezpieczne jest
oparzenie spowodowane łukiem elektrycznym.

Jak zapobiegać lub zmniejszać możliwość wystąpienia zagrożenia pożarowego?
Rozwiązania ochrony przeciwpożarowej instalacji i urządzeń elektrycznych mogą być

różnorodne, wzajemnie się uzupełniające.
1) Podstawowy sposób to poprawne (zgodnie z przepisami PBUE) wykonanie, dobranie

i zabezpieczenie przewodów instalacji elektrycznej oraz obwodów zasilających
urządzenia elektryczne.

2) Szybkie wyłączenie uszkodzonego lub przeciążonego obwodu. Oczywiście czas

wyłączenia powinien być tak krótki, że nie powstaną warunki zagrażające zapaleniu się
izolacji urządzeń lub innych materiałów. Skuteczne zabezpieczenie przed skutkami
przeciążeń stanowią, odpowiednio dobrane, bezpieczniki i łączniki samoczynne
wyposażone w człony lub przekaźniki temperaturowe (najczęściej są to przekaźniki
termobimetalowe powszechnie stosowane w wyłącznikach instalacyjnych).

Podobną rolę mogą spełniać wyłączniki różnicowoprądowe o znamionowym prądzie

różnicowym 100, 300 i 500 mA. Należy jednak pamiętać, że są one skutecznym środkiem
ochrony przeciwpożarowej przy uszkodzeniach izolacji względem ziemi, a nie działają
przy uszkodzeniach izolacji między przewodami fazowymi oraz pomiędzy przewodem
fazowym a przewodem neutralnym. Z tego względu wyłączniki różnicowoprądowe mogą

14

one stanowić tylko uzupełnienie uprzednio wymienionych środków ochrony przed
przeciążeniem, tj. bezpieczników i łączników samoczynnych.

3) W pomieszczeniach szczególnie zagrożonych wybuchem, o których wspomniano wyżej,

należy stosować przewody i kable o większej obciążalności prądowej (tj. większym
przekroju) niż to wynika z formalnych wymagań dotyczących zabezpieczeń
przeciążeniowych,

4) Przy przejściach przewodów przez ściany pomieszczeń zagrożonych wybuchem stosować

przegrody przeciwpożarowe.

5) W miejscach, w których wystąpić może uszkodzenie mechaniczne izolacji przewodów,

należy stosować osłony, np. przez ułożenie przewodów w rurkach metalowych,
izolacyjnych.

6) W pomieszczeniach, w których magazynowane są materiały palne i występują pyły

związków organicznych (np. mąki, pasz) osprzęt instalacyjny powinien być umieszczony
na zewnątrz lub mieć stopień ochrony nie mniejszy jak IP4X (tj. w wykonaniu
hermetycznym). Podobne wymagania dotyczą obudów opraw oświetleniowych.

7) W celu ochrony przed oparzeniami, elementy instalacji które w normalnej eksploatacji

mogą uzyskać nawet na krótko temperatury przekraczające najwyższe wartości
dopuszczalne: 55 i 65



C dla elementów manewrowych ręcznych (odpowiednio w osłonie

metalowej i niemetalowej); 70 80



C dla elementów przeznaczonych dla dotykania, ale nie

do trzymania w ręce - muszą być osłonięte w sposób uniemożliwiający ich przypadkowe
dotknięcie.

ODDZIAŁYWANIE

PRĄDU NA ORGANIZM LUDZKI I ZAGROŻENIE

PORAŻENIEM

Obsługa i użytkowanie urządzeń elektrycznych oznacza ryzyko wystąpienia

nieszczęśliwych wypadków wskutek pojawienia się na ich obudowie niebezpiecznego dla
człowieka, lub innego organizmu żywego, napięcia względem ziemi - najczęściej w wyniku
uszkodzenia izolacji. Po dotknięciu takiej obudowy - przez ciało dotykającego popłynie do
ziemi prąd elektryczny. Mówi się wówczas, że dotykający został rażony prądem
elektrycznym, a następstwem rażenia prądem elektrycznym jest porażenie elektryczne.

Przepływający przez organizm żywy prąd elektryczny wywołuje w nim niekorzystne

dla zdrowia zmiany fizyczne, chemiczne i biologiczne.

Przepływ prądu przez organizm ludzki powoduje:



skurcze mięśni wywołane zjawiskiem skurczu mięśni zginających (porażony nie może
oderwać się od źródła prądu bez pomocy innej osoby. Jest to jeden z częstszych powodów
śmiertelnego porażenia),



utrata świadomości wskutek oddziaływania prądu na układ nerwowy (przyczyna -
zachwianie równowagi jonów),



zakłócenie oddychania w wyniku skurczu mięsni oddechowych. Jeżeli porażony nie
zostanie dostatecznie szybko uwolniony spod napięcia - śmierć wskutek uduszenia,



zakłócenie pracy serca, polegające na zatrzymaniu pracy serca lub migotaniu komór
sercowych (w każdym cyklu pracy serca trwającym około 0,8s występuje trwający około
0,2s rozkurcz. Jeżeli moment przepływu prądu przypada na początek rozkurczu komór, to
prawdopodobieństwo migotania komór sercowych jest duże. Przy przepływie prądu

15

krótszym jak 0,2s wystąpienie migotania komór jest rzadkie. Stąd tyle wynosi w normie
czas szybkiego wyłączania),



oparzenia wewnętrzne i zewnętrzne. Oparzenia zewnętrzne występują w miejscu
zetknięcia z przewodnikiem. Oparzenia wewnętrzne są groźniejsze - powodują między
innymi: oparzenia organów wewnętrznych, uszkodzenie mięśni i przechodzenia do krwi
barwnika mięśniowego, tzw. moglubiny, wywołując uszkodzenie nerek,



pośrednie - spowodowane są głównie działaniem łuku elektrycznego. Obejmują:
oparzenia, zapalenie odzieży, uszkodzenia mechaniczne w wyniku upadku, itp.

Skutki przepływu prądu w organizmie zależną od:



rodzaju (stały, przemienny) i natężenia prądu

Człowiek jest bardziej wrażliwy na rażenie prądem przemiennym o częstotliwości

sieciowej 50 Hz niż na rażenie prądem stałym. Szacunkowo można przyjąć, że takie same
skutki rażenia prądem stałym i prądem przemiennym wystąpią dla prądu stałego o
wartości dwukrotnie większej od wartości skutecznej prądu przemiennego. Skutki
przepływu prądu zależą od drogi przepływu. W przypadku przepływu prądu
przemiennego między ręką a stopami człowieka są następujące:
a) prąd o wartości do około 1 mA jest niewyczuwalny,
b) prąd o wartości od kilku do 15 mA wywołuje silne skurcze mięśni oraz silne bóle

w palcach, ramionach oraz plecach. Przy wzroście prądu do górnej granicy tego
przedziału ręce z trudem można uwolnić od przewodu,

c) prąd o wartości od 15 do 25 mA powoduje silny ból mięśni, a dłoń trzymającą

przewód - wskutek skurczu mięśni - nie można uwolnić spod napięcia. Po kilkunastu
lub kilkudziesięciu sekundach następuje wstrzymanie oddechu. Wartość prądu 20...25
mA jest górną granicą prądu nie zagrażającego życiu przy czasie rażenia nie
przekraczającym kilkunastu sekund,

d) prąd o wartości od 25 do 75 mA powoduje nieregularność w pracy serca, bardzo silne

skurcze mięśni, utratę przytomności, a po kilkunastu sekundach niebezpieczne dla
życia migotanie komór serca,

e) prąd o wartości większej od 75 mA już po jednej sekundzie powoduje szok, utratę

przytomności i migotanie komór serca. W wyniku tych reakcji może nastąpić śmierć
człowieka. Dla prądów o wartości większych od kilkuset miliamperów występują
rozległe oparzenia organów wewnętrznych prowadzące do śmierci.

Biorąc pod uwagę skutki patofizjolgiczne przepływu prądu przez ciało człowieka,

za niebezpieczny dla człowieka przyjęto, płynący długotrwale, prąd przemienny
o wartości większej od 25 mA (gdyż jego działanie może wstrzymać akcje serca).



stanu fizycznego (w przypadku człowieka rezystancji ciała)

Rezystancja człowieka składa się z szeregowo połączonej rezystancji naskórka i

rezystancji wewnętrznej ciała. Rezystancja naskórka w stanie suchym wynosi około 100
k



/cm

2

, ale maleje do zera w stanie wilgotnym, uszkodzonym lub przy wydzieleniu potu.

Minimalna rezystancja ciała ludzkiego wynosi 1000



. Także rezystancja przejścia prądu

między stopami człowieka a ziemią przy mokrym obuwiu i mokrej podłodze jest bliska
zeru,



stanu psychicznego, gdy rażonym organizmem jest człowiek. Stan podniecenia powoduje
wydzielanie potu. Oprócz tego takie stany jak: roztargnienie, zdenerwowanie,
zamroczenie alkoholem zmniejszają zdolność reagowania i zwiększają możliwość
powstania wypadku.

16

Na rys. 6.1 pokazano schematycznie przepływ prądu przez ciało człowieka

dotykającego kadłub trójfazowego silnika elektrycznego, który znalazł się pod napięciem
wskutek uszkodzenia izolacji uzwojenia jednej z faz. Silnik zasilany jest z sieci rozdzielczej
nn pracującej w układzie sieciowym TN-C, a kadłub silnika nie jest uziemiony ani połączony
z przewodem ochronno-neutralnym PEN.

Rys. 6.1. Obwód rażenia prądem elektrycznym przy
niestosowaniu

ochrony

przeciwporażeniowej

dodatkowej

Dotknięcie

przez

człowieka

kadłuba

silnika

spowodowało przepływ przez jego ciało prądu rażenia I

r

w obwodzie utworzonym z: uszkodzonej fazy silnika,
ciała człowieka, rezystancji przejścia jego stóp do

ziemi, ziemię i uziemienie punktu neutralnego transformatora. Ponieważ rezystancje:
naskórka dotykającej dłoni (R

n

), ciała na drodze płynącego prądu (R

c

), przejścia prądu między

stopami człowieka a ziemią (R

p

) są wielokrotnie większe od rezystancji uziemienia punktu

neutralnego transformatora R

u

i przewodów, wartość płynącego przez człowieka prądu

rażenia I

r

określić można w przybliżeniu ze wzoru

p

c

n

f

r

R

R

R

U

I







(6.1)

gdzie: U

f

– napięcie fazowe sieci rozdzielczej niskiego napięcia.

Przyjmując najbardziej niekorzystne dla rażonego warunki przepływu prądu, dla

których to rezystancja naskórka (R

n

) oraz rezystancja przejścia prądu między stopami

człowieka a ziemią (R

p

) jest równa zero, rezystancja ciała ludzkiego wynosi R

c

= 1000



-

prąd rażenia o wartości 25 mA (uznany jako największy nie zagrażającą życiu człowieka)
popłynie przy napięciu dotykowym U

L

= 25 V. Dlatego napięcie dotykowe U

L

nie

przekraczające 25 V uznaje się za bezpieczne.

OCHRONA PRZECIWPORAŻENIOWA

Porażenie prądem elektrycznym następuje najczęściej przy dotknięcia lub uchwycenia

ręką:



części urządzenia elektrycznego znajdującego się w danej chwili pod napięciem wskutek
błędnych działań i zachowań ludzi,



urządzenia elektrycznego o uszkodzonej (w wyniku naturalnego procesu starzeniowego
lub niewłaściwej eksploatacji prowadzącej do przegrzania lub zawilgocenia) izolacji, na
którego obudowie może pojawić się napięcie niebezpieczne dla obsługi,

przy nieskutecznym działaniu środków ochrony przeciwporażeniowej.

OCHRONA PRZED DOTYKIEM BEZPOŚREDNIM

17

Ochrona przed dotykiem bezpośrednim zabezpiecza przed zagrożeniami

wynikającymi z dotykania części czynnych pozostających w normalnych warunkach pracy
pod napięciem przez:



izolowanie części czynnych odpowiednimi materiałami izolacyjnymi (pokrycie farbą,
pokostem części czynnych nie stanowi izolacji ochronnej),



umieszczanie części czynnych urządzeń i elementów instalacji poza zasięgiem ręki (takie
ich oddalenie, aby nie było możliwe niezamierzone bezpośrednie ich dotknięcie - min. 2,5
m),



stosowanie obudów, osłon, ogrodzeń, przeszkód i barier uniemożliwiających
niezamierzone niebezpieczne zbliżenie do części czynnych lub ich dotknięcie podczas
eksploatacji.

Wymienione środki mają uniemożliwić przepływ prądu elektrycznego przez ciało

człowieka lub ograniczyć wartość tego prądu do wartości bezpiecznej.

Uzupełnianiem ochrony podstawowej może być wyłącznik różnicowoprądowy (F-I) o

prądzie wyzwalającym



30 mA, ale tylko w przypadku nieskuteczności działania innych

środków ochrony przed dotykiem bezpośrednim.

OCHRONA PRZED DOTYKIEM POŚREDNIM

Ochrona przed dotykiem pośrednim zabezpiecza przed zagrożeniami wynikającymi

z dotyku dostępnych części przewodzących mogących znaleźć się pod napięciem w wyniku
uszkodzenia izolacji. Poprawnie wykonana nie może dopuścić do:



występowania niebezpiecznych napięć dotykowych,



przepływu prądu rażeniowego przez ciało człowieka,

ale też ograniczać prąd rażeniowy do wartości bezpiecznej lub spowodować szybkie (poniżej
5 s) samoczynne wyłączenie zasilania obwodu lub urządzenia chronionego.

Ochrona przed dotykiem pośrednim może być zrealizowana przez zastosowanie:

a) samoczynnego wyłączenia zasilania,
b) urządzeń elektrycznych II klasy ochronności (lub o izolacji równoważnej),
c) izolowania stanowiska,
d) separacji elektrycznej,
e) nieuziemionych połączeń wyrównawczych miejscowych

Ochrona przez samoczynne wyłączanie zasilania

Najbardziej rozpowszechnioną metodą ochrony przed dotykiem pośrednim jest

samoczynne wyłączanie zasilania. W metodzie tej, w przypadku pojawienia się na
jakiejkolwiek części przewodzącej dostępnej napięcia o wartości niebezpiecznej dla
człowieka w danych warunkach środowiskowych, urządzenia ochronne powinny w bardzo
krótkim czasie wyłączyć zasilanie obwodu lub urządzenia chronionego.

W sieci zasilającej, w obwodach rozdzielczych oraz w obwodach odbiorczych

zasilających urządzenia stacjonarne dopuszcza się czas nie dłuższy niż 5 s.

Szybkie samoczynne wyłączenie zasilania uzyskać można stosując:



urządzenia przetężeniowe (nadprądowe), takie jak: bezpieczniki, wyłączniki nadmiarowo-
prądowe,

18



urządzenia różnicowoprądowe, np. wyłączniki różnicowoprądowe,



urządzenia ochronne nadnapięciowe, które w swym działaniu wykorzystują napięcie
pojawiające się między obudową a ziemią urządzenia po uszkodzenia jego izolacji.
Napięcie to podawane jest na cewkę elektromagnesu zamka utrzymującego styki
wyłącznika przeciwporażeniowego w stanie zamknięcia. Jeśli wartość tego napięcia
przekracza wartość dopuszczalną w danych warunkach środowiskowych następuje:
odblokowanie zamka, otwarcie styków wyłącznika i wyłączenie zasilania uszkodzonego
urządzenia.