MP Fizjologia pracy wykład AB

www.imp.lodz.pl

PODSTAWY FIZJOLOGII

PRACY

PODSTAWY FIZJOLOGII

PRACY

Doc. dr hab. n. med. Alicja Bortkiewicz,
Kierownik Zakładu Fizjologii Pracy i Ergonomii
Instytutu Medycyny Pracy

Co to jest fizjologia pracy?

Nauka o pracującym człowieku, zarówno w aspekcie
funkcjonowania organizmu w różnych warunkach
środowiska jak i w pojęciu jego struktury
psychicznej i związków z otoczeniem

Fizjologia pracy i psychologia pracy uzupełniają się
wzajemnie i trudno czasami traktować te dwie
dziedziny nauki oddzielnie

FIZJOLOGIA PRACY

Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

FIZJOLOGIA PRACY, gał

ąź

fizjologii, badaj

ca wpływ pracy na

człowieka; do zakresu zainteresowa

f.p. nale

y wpływ

dynamicznej i statycznej pracy fizycznej oraz monotypii
ruchowej na zdrowie człowieka; f.p. bada zarówno skutki
przeci

ąż

enia, jak i niedoci

ąż

enia prac

; jest elementem

medycyny pracy oraz ergonomii.

Fizjologia pracy

Fizjologia

+praca

Od czasu powstania koncepcji homeostazy fizjologia

stała się nauką o mechanizmach utrzymujących stałość
środowiska wewnętrznego w warunkach działania
czynników zewnętrznych

Homeostaza-właściwość utrzymywania przez organizm

stałości środowiska wewnętrznego (

Walter Cannon

amerykański fizjolog). Warunkuje prawidłowy przebieg
procesów biochemicznych i enzymatycznych istotnych
dla zachowania zdrowia i życia.

Fizjologia+

praca

Praca = siła x przesunięcie

Ta fizyczna definicja nie odpowiada pracy w
rozumieniu fizjologii pracy

Praca (w rozumieniu stosowanym w fizjologii
pracy) to każda czynność ludzka wykonywana
zawodowo, prowadząca do wytworzenia produktu

Fizjologia pracy to nie tylko fizjologia pracy
mięśni, procesów krążenia, przemiany materii,
ale także fizjologiczne podłoże wszystkich
procesów zachodzących w organizmie biorących
udział w wykonywaniu pracy (w tym także
procesów myślowych)

Fizjologia pracy jest nauką młodą, zaczęła
się rozwijać pod koniec XIX w.

Amerykański inżynier, Frederick W. Taylor
jako pierwszy zwrócił uwagę na istotne
znaczenie racjonalnego wykorzystania
możliwości ludzkich w procesie pracy, nie
tylko ze względów społecznych, ale także
ekonomicznych (Scientific Management)

Próbował on zoptymalizować wielkość

(powierzchnię) łopaty w zależności od typu
materiału przesypywanego - lekkiego czy
ciężkiego, tak żeby zawsze obciążenie wynosiło
około 6-8 kg.

Z perspektywy czasu może się to wydawać nic nie
znaczącym faktem, był to jednak początek
naukowych rozważań nad dostosowaniem pracy do
możliwości człowieka.

Ludwig i Rubner – Niemcy (stworzyli w 1913r.
Instytut Fizjologii Pracy im. Cesarza
Wilhelma, przekształcony w Instytut
Fizjologii Pracy im. Maxa Plancka w
Dortmundzie

Marey i Amare- Francja

Johannson i Tigerstedt – Szwecja, Prowadzili
badania laboratoryjne (przede wszystkim na
zwierzętach) i stworzyli podstawy
współczesnej fizjologii pracy

Kontynuatorzy idei Taylora:

Gunther Lehmann-wieloletni dyrektor
Instytutu Fizjologii Pracy im. Maxa Plancka
w Dortmundzie, twórca podręcznika p.t.
„Praktyczna fizjologia pracy”

Kontynuatorzy idei Taylora:

Obecnie w większości krajów w Europie i
na świecie są instytuty naukowo-
badawcze, w których prowadzone są
badania z zakresu fizjologii pracy i
ergonomii oraz działają krajowe i
międzynarodowe organizacje i
towarzystwa naukowe zajmujące się
problemami ergonomii, fizjologii pracy i
medycyny pracy

WHO
ILO (MOP)
Finnish Institute of Occupational Health (Finlandia)
National Institute of of Occupational Healt (Dania)
Nordic Institute of Advanced Training in Occupational

Health

Health and Safety Executive (Anglia)
IOSH Institution of Occupational Safety and Health

(Anglia)

European Foundation for the Improvement of Living and

Working Conditions
OSHA (U.S. Department of Labor)

NIOSH – National Institute of Occupational Safety

and Health (USA)

NIEHS – The National Institute of Environmental

Health Sciences (USA)

CCOHS – Canadian Centre for Occupational Health

and Safety
SafetyLine (Australia)

ICOH (International Commission on Occupational

Health

International Occupational Hygiene Association

(IOHA)

International Ergonomics Association (IEA)

European Science Foundation

Instytuty Medycyny Pracy (Łódź, Sosnowiec, Lublin)
CIOP - Centralny Instytut Ochrony Pracy
Rada Ochrony Pracy
Polskie Towarzystwo Medycyny Pracy
Towarzystwo Higienistów Polskich
Polskie Towarzystwo Ergonomiczne

W Polsce później niż w innych krajach rozwinęła
się fizjologia stosowana, w tym fizjologia pracy i
fizjologia sportu. Pierwszy podręcznik z tej
dziedziny pt. „Zarys fizjologii pracy” przygotował
w roku 1965 profesor fizjologii pracy i medycyny
pracy Włodzimierz Missiuro (1892-1967), który
zajmował się przede wszystkim fizjologią wysiłków
fizycznych.

Kontynuatorem tego kierunku badań był profesor
Stanisław Kozłowski, autor podręcznika: „Zarys
fizjologii klinicznej” oraz „Granice przystosowania”

Celem fizjologii pracy jest poznanie

warunków w jakich praca powinna być

wykonywana, by nie prowadziła do

niepotrzebnego wysiłku i zmęczenia, a w

konsekwencji do powstania negatywnych

skutków zdrowotnych

Zadania fizjologii pracy

zbadanie zmian zachodzących w organizmie

pod wpływem czynników związanych z
pracą,

wyjaśnienie czy wpływy te mogą stanowić

zagrożenie dla zdrowia

określenie, jakie nasilenie i czas trwania

tych czynników może być tolerowany -
granice tej tolerancji muszą być
precyzyjnie ustalone i przestrzegane.

Sprawdzanie czy wyznaczone wartości NDS i

NDN naprawdę zabezpieczają przed negatywnymi
skutkami zdrowotnymi, czy długotrwała
ekspozycja na niższe poziomy nie wywołuje
odległych skutków zdrowotnych?

Sprawdzenie, czy przyjęte standardy higieniczne

zabezpieczają w równym stopniu osoby w różnym
wieku (młodociani, osoby starsze) różnej płci,
osoby z przewlekłymi schorzeniami?

Odpowiedzi na te pytania nie da się udzielić na
podstawie badań eksperymentalnych na zwierzętach.

Problemy te może wyjaśnić tylko fizjologia pracy.

W ujęciu historycznym fizjologia pracy
zajmowała się przede wszystkim badaniem
zdolności do wykonywania wysiłków fizycznych
Praca fizyczna:

dynamiczna (ciężkość pracy)

statyczna (obciążenie statyczne, pozycja
ciała)

Praca umysłowa, która była domeną psychologii
pracy

Obecnie trudno rozdzielić te dwa rodzaje pracy

Problemy fizjologii pracy

Starzenie się

społeczeństwa

Wzrost

komponenty

statycznej

w pracy

fizycznej

Transfer

nowych

technologii

trudności

kontroli

procesu pracy

zmiana

organizacji i

systemu

pracy

praca

zmianowa

Konkurencja

na rynku

pracy

narastająca

konkurencja

ekonomiczna

wzrost

wydajności

pracy

wzrost

tempa pracy

wydłużanie

czasu pracy

presja czasu

stres

Zadaniem współczesnej fizjologii pracy jest ocena
reakcji organizmu na pracę o różnym
charakterze, wykonywaną w różnych warunkach
środowiska, w różnych porach doby, oraz ocena
bezpośrednich konsekwencji pracy i jej odległych
skutków.

Wykorzystuje nowoczesne metody diagnostyczne
(monitorowanie długookresowe parametrów
fizjologicznych-HR, BP, analiza obciążenia układu
ruchu, badania parametrów biochemicznych).

Badania ukierunkowane są na określone grupy
pracowników np. kierowców, pracowników służby
zdrowia, pracowników budownictwa lub na
wybrane czynniki środowiska pracy np. pola
elektromagnetyczne, hałas, czynniki chemiczne
itp.

Szczegółowe zagadnienia fizjologii

pracy

Wysiłki fizyczne, wydolność fizyczna i aktywność
ruchowa,

Ograniczenie aktywności ruchowej-fizjologia bezczynności
ruchowej (dziedzina fizjologii, która powstała w 1945 r.)

śywienie, a zdolność do pracy

Środowisko termiczne

Mikroklimat gorący

Mikroklimat zimny

Ciśnienie atmosferyczne

Ciśnienie obniżone - duże wysokości

Ciśnienie podwyższone (w środowisku wodnym –
nurkowanie lub gazowym-prace w kesonach)

Szczegółowe zagadnienia fizjologii

pracy

Czynniki środowiska tworzone przez człowieka

Czynniki fizyczne: hałas, wibracja,pola

elektromagnetyczne, oświetlenie

Czynniki chemiczne

Czynniki organizacyjne -systemy pracy, praca

zmianowa, rytmy dobowe,

Czynniki psychospołeczne

Obciążenia emocjonalne

Zmęczenie

Zmiany tolerancji pracy związane z wiekiem (praca
młodocianych i osób starszych)

Wpływ płci na zdolność do pracy

Zdolność do pracy

jest bardzo złożoną cechą, której

poziom jest wynikiem interakcji wymagań pracy co do
wielkości wysiłku fizycznego i umysłowego, z możliwościami
czynnościowymi i umiejętnościami pracownika oraz z jego
stanem zdrowia i własną oceną funkcjonowania w
określonej sytuacji organizacyjnej i społecznej. Dobre
zasoby indywidualne nie oznaczają wysokiego poziomu
zdolności do każdej pracy. Niskie zasoby nie wskazują na
całkowity brak zdolności do pracy. Z tych zależności
wynika, że zdolność do pracy jest dynamicznym procesem,
którego składowe mogą zmieniać się z upływem lat życia
zależąc również od rodzaju wykonywanej pracy i
spotykanych obciążeń.

Dieta a zdolność do pracy

Sposoby żywienia zwiększające zdolność do
pracy fizycznej i poprawiające sprawność
psychiczną – jeden z problemów fizjologii pracy

Dieta a zdolność do pracy

Dieta zbilansowana - dostarczająca do
organizmu składniki niezbędne do wyrównania
strat energetycznych, do odnowy komórek
ulegających degradacji, do wzrostu tkanek

Pod względem wartości kalorycznej i zawartości
mikroelementów dieta zbilansowana pracownika
wykonującego ciężką pracę fizyczną i urzędnika
prowadzącego siedzący tryb życia będzie różna

Dieta a zdolność do pracy

Można obliczyć wydatek energetyczny
pracującego górnika, czy hutnika, ale trudno
określić czy ten wydatek energetyczny związany
jest z proporcjonalnym zużyciem różnych
składników (węglowodanów, białek, tłuszczów).
Dane doświadczalne wskazują, że różne rodzaje
wysiłku (intensywność, czas trwania) powodują
różne zużycie określonych składników np.

Wysiłki bardzo intensywne, krótkotrwałe -
glukoza

Wysiłki o umiarkowanej intensywności,
długotrwałe - tłuszcze

Dieta a zdolność do pracy

Głównym źródłem energii w organizmie jest
spalanie węglowodanów- 1 g-4 kcal oraz
tłuszczów 1 g-9 kcal. Jednak spalanie tłuszczów
wymaga większej ilości tlenu (zużycie 1 litra
tlenu przy spalaniu węglowodanów dostarcza 5
kcal energii a przy spaleniu tłuszczów 4,7 kcal),
tzn., że spalanie węglowodanów jest o 9%
sprawniejsze:

Mózg wykorzystuje 75% glukozy, w
warunkach spoczynku zużywa 100-145 g
glukozy

Inne tkanki 25%

W spoczynku mięśnie wykorzystują głównie wolne
kwasy tłuszczowe, natomiast podczas pracy
korzystają z glikogenu zgromadzonego w mięśniach
i glukozy krążącej w surowicy.

Zapasy glikogenu w wątrobie nie pokrywają nawet
dobowego zapotrzebowania na ten substrat
energetyczny. Konieczna jest synteza glukozy
tzw. glukoneogeneza, która zachodzi w wątrobie.
Substraty: kwas mlekowy, kwas pirogronowy
(przemiana węglowodanów w mięśniach), glicerol
(uwalniany z trójglicerydów), aminokwasy (alanina)
powstające z rozpadu białek

Dieta a zdolność do pracy

Jedynym wewnętrznym, dostępnym źródłem
glukozy jest glikogen zmagazynowany w
wątrobie, jednak te zapasy są małe (mogą być
zużyte w ciągu kilkunastu godzin spoczynku).
Podczas długotrwałej pracy mięśnie wychwytują
krążącą glukozę i może się rozwijać
hipoglikemia. Początkowo jej objawy są trudne
do zidentyfikowania, następuje upośledzenie
mechanizmów przystosowania do pracy -
pogarsza się koordynacja ruchów, zmniejsza się
ich precyzja, występuje uczucie znużenia

Dieta a zdolność do pracy

Zmniejszenie zasobów węglowodanów podczas
długotrwałej pracy mięśniowej jest czynnikiem
ograniczającym zdolność do jej kontynuowania

Obniżenie stężenia glikogenu w mięśniach –
wyczerpanie energetyczne mięśni

Obniżenie stężenia glukozy w surowicy -
upośledzenie czynności ośrodkowego układu
nerwowego

Hipoglikemia może wystąpić podczas pracy nawet
o niewielkiej intensywności, która nie powoduje
obniżenia zasobów glikogenu w mięśniach

Dieta a zdolność do pracy

Warunkiem utrzymania zdolności wysiłkowej jest
wyrównywanie zachodzących podczas pracy strat
energetycznych, przede wszystkim
węglowodanów a następnie tłuszczów (posiłki
regeneracyjne)

Przyjmowanie płynów z zawartością 5% glukozy-
najłatwiej wchłaniane z przewodu pokarmowego

Wchłanianie cukru-50 g /godzinę podczas
umiarkowanego wysiłku

Problemem jest kiedy rozpocząć uzupełnianie
zapasów glukozy (przed rozpoczęciem wysiłku, w
trakcie?)

Dieta a zdolność do pracy

Zmiany tolerancji pracy związane

z wiekiem - praca osób starszych

Jak zmienia się zdolność do pracy pracowników

starszych ?

Powszechne poglądy wskazują na pogorszenie zdolności do

pracy wynikają stąd, że:

1. Starzenie wiąże się z pogorszeniem stanu zdrowia,

zmniejszeniem energii fizycznej, zwiększeniem liczby
chorób, co prowadzi do zmniejszenia możliwości
wykonywania zadań roboczych, zmniejszenia sił
życiowych, wzrostu absencji chorobowej.

2. Starzenie się wiąże się ze wzrostem częstości

wypadków, stratami dni pracy, wzrostem kosztów
ubezpieczenia i usług medycznych. W rezultacie starsi
pracownicy są bardziej kosztowni dla
przedsiębiorstwa, zwiększają ryzyko dla siebie i dla
współpracowników.

Pracownicy starsi są mniej wydajni, ponieważ wolniej

pracują, mają większą absencję chorobową, są przez to
mniej związani z pracodawcą i przegrywają w konkurencji
z młodszymi pracownikami.

4. Wiek jest powodem braku ustępliwości w postępowaniu,
zmniejszenia zdolności do uczenia się rzeczy nowych,
odrzucania innowacji. Z tego względu uważa się, że starsi
pracownicy nie są dobrymi kandydatami do pracy
wymagającej uczenia się nowych sprawności i nowej
organizacji pracy.

5. Wraz z wiekiem zmniejsza się wartość wprowadzanych
innowacji, nie warto więc inwestować w starszych
pracowników.

U osób starszych, nawet zdrowych następuje spadek
możliwości fizycznych i umysłowych. Pogarsza się
zdolność do wykonywania wysiłku fizycznego:

zmniejsza się masa mięśni i obniża siła mięśniowa,
zmniejsza się maksymalna częstość skurczów

serca, naczynia stają się mniej elastyczne

w płucach zmniejsza się powierzchnia wymiany

gazowej, zmniejsza się siła i wytrzymałość mięśni
oddechowych, zmniejsza się pojemność życiowa
płuc;

konsekwencją tych zmian jest obniżanie się

maksymalnych możliwości wysiłkowych (VO

max).

U osób starszych

najbardziej wyraźne różnice w

możliwościach wysiłkowych w porównaniu do osób młodszych
dotyczą ciężkich wysiłków angażujących duże grupy mięśniowe.

Korzystna jest tendencja, by osoby po 45 roku życia
przechodziły ze stanowisk związanych z pracą
wymagającą dużego wysiłku fizycznego do prac
lżejszych

Natomiast u osób starszych nie pogarszają się możliwości
wykonywania wysiłków angażujących małe grupy mięśniowe.

Starsze osoby jednak szybciej odczuwają zmęczenie podczas
wysiłków o charakterze statycznym. Pogarsza się u nich
możliwość odnowy po wysiłku, co doprowadza do chronicznego
przeciążenia.

Starsi pracownicy dzięki wieloletniemu doświadczeniu,
uzyskują wysoką sprawność w wykonywaniu określonych
czynności.

Osiągają to dzięki:

optymalizacji pozycji ciała podczas pracy,

zmianie metod pracy na bardziej efektywne,

optymalnemu wykorzystaniu narzędzi,

zwolnieniu tempa pracy.

Zwolnienie tempa pracy jest możliwe wówczas, gdy na danym
stanowisku pracownik dysponuje szerokim zakresem kontroli,
co umożliwia mu w większym zakresie korzystanie ze swych
umiejętności i doświadczenia.

Pracowników starszych należy w mniejszym stopniu
angażować

do prac wykonywanych w szybkim tempie (stres

czasu),

do prac, w których tempo jest narzucone przez

czynniki zewnętrzne (maszynę).

W takiej sytuacji ogólne oceny wydawane starszym
pracownikom przez ich przełożonych rzadko są gorsze
niż oceny pracowników młodych. Niższe oceny
pracowników starszych wynikają tylko stad, że osiągają
oni mniejszą szybkość pracy i mają mniejszą zdolność
uczenia się nowych zadań.

U osób starszych pogarsza się funkcjonowanie
narządów zmysłów:

pogarsza się zdolność akomodacji oka, zmniejsza

się ostrość widzenia, pogarsza zdolność adaptacji
do ciemności, pogarsza się przezierność soczewki,
zwiększają się wymagania co do intensywności
oświetlenia;

pogarsza się słuch i wraz z wiekiem nasilają się

zmiany wynikające z narażenia na hałas.

U osób starszych proces przetwarzania informacji przebiega
wolniej, ale najczęściej udzielają poprawnych odpowiedzi, choć
po dłuższym czasie.

Pogorszenie wykonywania zadań jest widoczne szczególnie
wówczas, gdy wymagana jest duża szybkość, nie pogarsza
się dokładność ich wykonywania.

Pogarsza się zdolność zapamiętywania, koncentracja uwagi

Zmiany w układzie nerwowym prowadzą do tego, że

produktywność osób starszych pozostaje niezmieniona tylko
wówczas, gdy mają oni możliwość indywidualnego regulowania
tempa pracy.

Osoby starsze mają większe trudności w pracach

koncepcyjnych i wymagających abstrakcyjnego
myślenia.

U osób starszych zanika możliwość wykonywania

kilku czynności równocześnie i płynnego przejścia
z jednego typu aktywności do innego.

Pogarszają się możliwości adaptacyjne organizmu

do nieregularnych godzin pracy, pracy
zmianowej,
a także do gorącego lub zimnego mikroklimatu,
hałasu itp.

Wytyczne i rekomendacje dotyczące stanowisk pracy,

na których mają być zatrudnione osoby starsze:

1. Organizacja pracy

Tempo pracy

- powinno być ustalane przez pracownika,

nie powinno być narzucane przez maszynę lub grupowe
wymagania.

Godziny pracy

- nie jest wskazane wydłużanie czasu

pracy, szczególną uwagę należy zwracać na
wprowadzenie przerw wypoczynkowych.

Zmienność

- korzystną sytuacją jest zróżnicowanie

pracy (ograniczenie monotonii), jednakże wskazane są
przerwy po każdym rodzaju pracy.

Wytyczne i rekomendacje dotyczące stanowisk pracy,
na których mają być zatrudnione osoby starsze:

Praca zmianowa

- krytycznym okresem życia, w którym

nasilają się objawy nietolerancji pracy zmianowej jest wiek
40-45 lat: narastają zaburzenia snu, trudności z
zasypianiem, skłonność do drzemek w ciągu dnia, zmniejsza
się amplituda rytmu dobowego i zwiększa skłonność do
desynchronizacji rytmów. Dla pracowników starszych
korzystne jest wprowadzenie ruchomego czasu pracy,
również w systemie zmianowym, co ma im ułatwić
dostosowanie się do zmieniających się godzin
rozpoczynania pracy.

2. Czynniki psychologiczne

Rola

- niejednoznaczne określenie roli w miejscu pracy

stanowi poważne obciążenie dla pracowników starszych i
pogarsza ich pewność siebie.

Perspektywy

- obawy związane z przyszłością (dalszym

zatrudnieniem) wpływają w negatywny sposób na wydajność
pracy i mają negatywne konsekwencje zdrowotne.

Kontrola

- starsi pracownicy są bardziej lojalni wobec

organizacji pod warunkiem, że sami kontrolują wykonywanie
pracy.

3. Czynniki ergonomiczne

Powtarzalność pracy

- należy unikać powtarzalnych

czynności, gdyż one, szczególnie u osób starszych powodują
uszkodzenia (zaburzenia) w zakresie układu mięśniowo-
szkieletowego.

Pozycja ciała

- ponieważ starsi pracownicy mają mniejsza

wytrzymałość mięśni gorzej tolerują wydłużone okresy pracy w
pozycji wymuszonej. Ponadto niewygodne i obciążające pozycje
u osób starszych przyspieszają pojawianie się zmian
zwyrodnieniowych w układzie ruchu.

Podnoszenie/przenoszenie ciężkich przedmiotów

- ze

względu na zachodzące z wiekiem zmiany w układzie ruchu są
to czynności szczególnie źle tolerowane przez osoby starsze,
ich wykonywanie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem
uszkodzenia układu ruchu i/lub wypadku.

Czynniki ergonomiczne

Szybkość

- czynności wymagające dużej szybkości ruchów nie

są wskazane dla osób starszych, ponieważ zmniejszona jest u
nich liczba szybkich włókien mięśniowych, gorsza jest również
koordynacja nerwowo-mięśniowa.

Precyzja

- tego rodzaju prace nie są wskazane dla

pracowników starszych ponieważ wiążą się najczęściej z dużym
obciążeniem statycznym i koniecznością bardzo dobrego
oświetlenia stanowisk pracy, należałoby specjalnie dostosować
stanowiska pracy precyzyjnych do osób starszych.

Ciężkość pracy

- ponieważ maksymalne możliwości obniżają

się wraz z wiekiem duża intensywność wysiłku zwiększa ryzyko
zmęczenia i wypadków przy pracy.

Parametry antropometryczne

- należy brać pod uwagę zmiany

masy ciała pracowników starszych.

Czynniki fizyczne

Gorąco

- obciążenie gorącem zaczyna być gorzej

tolerowane po 40 roku życia, częściowo z powodu
obniżenia wydolności, częściowo z powodu zmian w
gruczołach potowych i pogorszenia tolerancji dużych
zmian przepływu krwi.

Zimno

- biologiczna adaptacja do pracy w niskich

temperaturach jest gorzej tolerowana przez osoby
starsze, większy jest wzrost ciśnienia krwi jako reakcja
na zimno, gorsza jest tolerancja gwałtownych zmian
temperatury.

Czynniki fizyczne

Hałas

- zakłóca pracę osób starszych w większym

stopniu niż młodszych z powodu pogorszenia słuch u
starszych i większej wrażliwości na zakłócenia podczas
prac wymagających koncentracji uwagi.

Wibracja

- wibracja przenosząca się na całe ciała, a

również miejscowa jest bardziej niebezpieczna u
pracowników starszych ponieważ jest gorsza u nich
tolerancja wszystkich tkanek i mniejsza siła mięśniowa.

Oświetlenie

- starsi pracownicy wolniej adaptują się do

zmian oświetlenia, wymagają znacznie większego natężenia
oświetlenia stanowisk pracy.

Hałas i cisza

Hałas groźny dla zdrowia

Uszkodzenie słuchu (uszkodzenia
anatomiczne, upośledzenie sprawności
słuchu)

Działania pozasłuchowe

Doświadczalnie dowiedziono, że uchwytne
zaburzenia funkcji fizjologicznych występują
przy poziomie hałasu 75 dB. Silne reakcje tj.
zaburzenia wzroku, równowagi, czucia
występują przy poziomie 110-120 dB.

Hałas i cisza

Hałas groźny dla zdrowia

Wpływ na układ nerwowy (np. zwrócono
uwagę, że zaburzenia psychiczne występowały
częściej u osób mieszkających wzdłuż
ruchliwej arterii komunikacyjnej, w porównaniu
z mieszkańcami innych rejonów miasta)

Wpływ na układ krążenia (zwężenie drobnych
obwodowych naczyń krwionośnych,
zmniejszenie objętości wyrzutowej i minutowej
serca, przy częstym narażeniu na hałas -
wzrost ciśnienia tętniczego.

Hałas

Wpływ hałasu na zdrowie reprodukcyjne -
badania na zwierzętach - narażenie na
hałas (75-95 dB) samic szczurów podczas
pierwszych 20 dni ciąży powodowało u
płodów zaburzenia gospodarki wapniowej (w
konsekwencji zaburzenia rozwoju,
deformacje kośćca)

Odruchy motoryczne – skurcz mięśni jako
reakcja na niespodziewany hałas

Hałas

Działanie hałasu odbywa się nie tylko za
pośrednictwem słuchu. Potwierdzono to w
badaniach na zwierzętach, które pozbawiono
operacyjnie ucha środkowego. Z tego względu
zabezpieczenie przed patogennym działaniem
hałasu tylko za pomocą ochronników słuchu
może być niewystarczające.

U człowieka nie występuje adaptacja
fizjologiczna do hałasu

Hałas

Reakcja fizjologiczna na hałas zależy od wielu
czynników:

Pory doby (w nocy hałas o natężeniu 50-
60 dB wywołuje taką samą reakcję jak w
ciągu dnia hałas 80-90 dB).

Stanu organizmu (wypoczęty-zmęczony)

Współistnienia innych czynników
szkodliwych lub uciążliwych

Cech psychologicznych

Cisza

Wg Lehmanna niezbędny dla dobrego
samopoczucia poziom wpływów akustycznych
jest cechą indywidualną i wynosi 20-30 dB
(szept) w warunkach wypoczynku i 40-60 dB
(zwykła mowa) w warunkach aktywności.

Przedstawione wymagania dotyczące stanowisk pracy dla
osób starszych wskazują, że “idealne” dla nich stanowiska
to te, na których praca jest lżejsza, bezpieczniejsza i
lepiej zorganizowana.

Jeżeli takim wymaganiom będą odpowiadały wszystkie
stanowiska, to wiek przestanie być przeszkodą w
wykonywaniu pracy. Mogą być nią jedynie umiejętności, ale
i te można u starszych pracowników poprawić. Oni również
mogą nabywać nowych umiejętności, choć uczą się nieco
wolniej niż młodzi.

Prace w szczególnych warunkach

i o szczególnym charakterze –

wcześniejsze emerytury

(pomostowe)

Prace w szczególnych warunkach s

prace wykonywane stale, w pe

nym

wymiarze czasu pracy, w warunkach

rodowiska determinowanych: siłami natury,

procesami technologicznymi lub cechami
pracy, które stawiają przed pracownikami
wymagania, przekraczające poziom ich
mo

liwo

ci jeszcze przed osiągnięciem wieku

emerytalnego, w stopniu utrudniającym
kontynuowanie dotychczasowego rodzaju
pracy.

Prace wykonywane w warunkach

szczególnych:

1. Prace pod ziemią w górnictwie i kopalnictwie

- są to wszelkie

prace wykonywane pod ziemią w kopalniach węgla oraz przy
wydobywaniu soli, rud i innych surowców mineralnych (jeżeli
prace te wykonywane są przez co najmniej połowę dniówek
roboczych w miesiącu).

2. Prace na wodzie

- są to wszelkie prace wykonywane przez

członków załóg jednostek pływających (wpisanych na listę
członków załogi) oraz wszelkie prace na platformach wiertniczych.

3. Prace pod wodą

-są to wszelkie prace podwodne wykonywane

przez nurków lub w kesonach, na różnych głębokościach, w
różnych środowiskach wodnych.

4. Prace w powietrzu

- są to wszelkie prace w statkach

powietrznych (prace personelu kabinowego i pokładowego)

5. Prace w warunkach gorącego mikroklimatu

- jako pracę w

mikroklimacie

gorącym

określa

się

prace

wykonywane

pomieszczeniach, w których wartość

wskaźnika obciążenia

termicznego WBGT wynosi 25°C i powyżej.

Prace w warunkach zimnego mikroklimatu - jako pracę w

mikroklimacie zimnym określa się

prace wykonywane w

pomieszczeniach, w których temperatura otoczenia jest poniżej
0°C.

7. Prace wykonywane poza pomieszczeniami zamkniętymi

Prace wykonywane na otwartym terenie, niezależnie od pory roku.

8. Prace w warunkach występowania hałasu

- są to prace

wykonywane w warunkach występowania hałasu o poziomie
równoważnym 90 dB (A) lub wyższym

9. B

ardzo ciężka praca fizyczna - jest to praca powodująca w

ciągu zmiany roboczej efektywny

wydatek energetyczny u

mężczyzn powyżej 2000 kcal (powyżej 8400 kJ), a u kobiet
powyżej 1100 kcal (4600 kJ)

10. P

race związane z dużym obciążeniem statycznym

Obciążenie statyczne oceniane wg metody OWAS – pozycje
kategorii 3 utrzymywane przez co najmniej 50% czasu pracy lub
kategorii 4 utrzymywane przez co najmniej 30% czasu pracy.

Prace o szczególnym charakterze s

to prace zwi

zane

ze szczególną

odpowiedzialno

cią

oraz wymagaj

szczególnej

sprawności

psychofizycznej,

których

możliwość

należytego wykonywania w sposób nie

zagrażający bezpieczeństwu publicznemu, zdrowiu lub
życiu w

asnemu lub innych osób, a także dobrom

spo

ecznie ważnym, obniża si

przed osiągnięciem wieku

emerytalnego

skutek

pogorszenia

sprawności

psychofizycznej spowodowanego naturalnym procesem
starzenia się. Prace te są wykonywane stale, w pe

nym

wymiarze czasu pracy

Prace pilotów statków powietrznych
Prace nawigatorów na statkach i promach morskich oraz

pilotów morskich

Prace kontrolerów ruchu lotniczego
Prace bezpośrednio związane z bezpieczeństwem ruchu

lotniczego (mechanik poświadczenia obsługi statku
powietrznego, dyspozytor lotniczy), kolejowego i ruchu
metra (dyżurny ruchu, nastawniczy, zwrotniczy, kierownik
pociągu, ustawiacz, manewrowy, monter urządzeń
sterowania ruchem kolejowym, toromistrz, dróżnik
przejazdowy, dyspozytor ruchu, dyżurny ruchu i stacji)

Prace związane z prowadzeniem pojazdów kolejowych i

pojazdów metra.

Prace motorniczych tramwajów
Prace kierowców pojazdów uprzywilejowanych oraz

kierowców przewożących materiały niebezpieczne.

Prace kierowców wykonujących przewozy w ramach

transportu drogowego (w rozumieniu ustawy z dnia 6
września 2001r. O transporcie drogowym (tekst jednolity
Dz. U. z 2004r. nr 204, poz. 2088)

Prace maszynistów wyciągowych i sygnalistów w kopalniach.
Prace operatorów żurawi wieżowych i samojezdnych a także

innych dźwignic

Prace operatorów reaktorów jądrowych
Prace operatorów przy obsłudze i nadzorze bloków

energetycznych wytwarzających energię elektryczną i
cieplną

Prace operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń

technologicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych

Prace dyspozytorów bezpośrednio sterujących procesami

technologicznymi mogącymi stwarzać nadzwyczajne
zagrożenie dla środowiska (NZŚ) lub bezpieczeństwa
publicznego

[1]

Prace pracowników bezpośrednio zatrudnionych przy

produkcji materiałów wybuchowych, środków strzałowych,
wyrobów pirotechnicznych oraz ich konfekcjonowaniu

Prace członków zawodowych ekip ratownictwa

(górniczego, chemicznego, górskiego oraz górnictwa
otworowego)

Prace pracowników ekip ochrony przeciwpożarowej

biorących udział w akcjach ratowniczych.

Prace przy liniach napowietrznych niskich, średnich i

wysokich napięć

Prace członków zespołów reanimacyjnych pogotowia

ratunkowego.

Prace personelu medycznego oddziałów intensywnej opieki

medycznej, anestezjologii i ostrych zatruć w
bezpośrednim kontakcie z pacjentami.

Prace personelu medycznego w zespołach operacyjnych

dyscyplin zabiegowych.

Prace w domach pomocy społecznej i placówkach opieki

zdrowotnej związane z bezpośrednią opieką nad
nieuleczalnie i przewlekle chorymi, umysłowo
upośledzonymi dorosłymi i dziećmi.

Prace nauczycieli i wychowawców bezpośrednio związane z

wychowaniem i kształceniem dzieci i młodzieży (w
rozumieniu ustawy Karta Nauczyciela, ustawy o pomocy
społecznej oraz ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich)

Prace funkcjonariuszy straży ochrony kolei
Prace pracowników cywilnych więziennictwa wykonujących

obowiązki w stałym i bezpośrednim kontakcie z osobami
pozbawionymi wolności

Prace kaskadera filmowego
Prace treserów dzikich zwierząt i akrobatów cyrkowych

[

Fizjologia pracy- fizjologia procesów

adaptacji

Adaptacja-zjawisko przejściowe wytworzone
poprzez wpływy środowiska, które powinno
ustąpić po ich ustaniu. Jeśli jednak trwają
przez dłuższy czas po ustaniu działania
czynnika mogą stać się zbędne lub szkodliwe

Adaptacja fizjologiczna zwiększa tolerancję
zmiennego środowisku życia i pracy. Ale czy
zawsze jest korzystna? Gdzie leży granica
między adaptacją fizjologiczną a patologią
(czy jak niektórzy autorzy określają
adaptacją patologiczną)?

Koszt fizjologiczny adaptacji

Policytemia

rozwijająca się podczas pobytu na

dużych wysokościach – zwiększa zdolność krwi do
przenoszenia tlenu, jednak w warunkach
normalnych staje się czynnikiem obciążającym,
zwiększa lepkość krwi, opory naczyniowe,
obciążenie układu krążenia

Łokieć tenisisty

(deformacja wyrostka łokciowego

kości ramiennej pod wpływem stymulacji rozrostu
tkanki kostnej przez czynnik mechaniczny-ruch
zwiazany z grą w tenisa. Zmiany te wzmacniają
przyczep mięśnia prostującego staw łokciowy
(adaptacja) ale jednocześnie ograniczają zakres
ruchów w stawie (patologia?)

Koszt fizjologiczny adaptacji

Zdolność człowieka do pracy zależy od mechanizmów
przystosowawczych do różnych warunków i wymagań.

Doskonalenie mechanizmów adaptacji fizjologicznej
jest doskonaleniem zdrowia, nie tylko w pojęciu
braku choroby, ale utrzymania dobrostanu
fizycznego i psychicznego.

Współczesna fizjologia pracy stale doskonali metody
oceny adaptacji fizjologicznej do różnych warunków
pracy, wyznacza drogi zapobiegania utracie zdrowia.

Jednak ciągle zbyt wiele uwagi poświęca się ocenie
środowiska pracy a zbyt mało człowiekowi w tym
środowisku

Fizjologia pracy stwarza podstawy dla
medycyny pracy, wyznacza granice między
prawidłową reakcją na pracę, a reakcją
nieprawidłową:

Zła tolerancja pracy

Choroby zawodowe, wypadki przy pracy

Choroby związane z pracą

Co to jest medycyna pracy?

wiecie termin medycyna pracy (

occupational

medicine

) jest rozumiany jako specjalno

ść

medyczna

Natomiast zdrowie pracuj

cych (

occupational

health

) zawiera elementy dzia

technicznych,

medycznych i organizacyjnych zmierzaj

cych do

ograniczenia szkodliwych skutk

w zdrowotnych

pracy.

W Polsce wprowadzone zosta

o ustawowo

poj

cie

„

by medycyny pracy

”

dla

okre

lenia

systemu

organizacyjnego

lenia

systemu

organizacyjnego

stworzonego w celu

„

ochrony zdrowia

pracuj

cych

przed

cych

przed

ywem

niekorzystnych warunk

w zwi

zanych ze

rodowiskiem pracy i sposobem jej

wykonywania a tak

e w celu sprawowania

profilaktycznej opieki zdrowotnej nad

pracuj

cymi

”

Ustawa z dn.27 czerwca 1997 r o służbie medycyny
pracy (DzU. art. 96, poz.593 z późniejszymi zmianami)

Ochrona zdrowia pracownik

zapewnienie

higienicznych,

bezpiecznych

nieszkodlwych dla zdrowia warunków pracy -

obowiązki

pracodawcy

ochrona

zdrowia

pracowników

przed

skutkami

niekorzystnych warunków pracy, sprawowanie opieki
profilaktycznej -

obowiązki służb medycyny pracy.

Rodzaje badań

profilaktycznych wyróżnionych w

Kodeksie Pracy:

badania wstępne

badania okresowe

badania kontrolne

badanie byłych pracowników narażonych

działanie substancji i czynników rakotwórczych i
pyłów zwłókniających

W ustalaniu zakresu i częstotliwości badań
profilaktycznych podstawowe znaczenie mają
„Wskazówki

metodyczne

sprawie

przeprowadzania

badań

profilaktycznych

pracowników”,

stanowiące

załącznik

Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dn. 30 maja 1996 r. Wskazówki te
spełniają rolę standardów i określają minimum
zakresu badań profilaktycznych.

Czynnik szkodliwy lub uciążliwy

Badania wstępne/okresowe

lekarskie

pomocnicze

Czynniki fizyczne

Promieniowanie i pola
elektromagnetyczne

Ogólne, neurologiczne, okulistyczne z oceną
soczewek

EKG, w zależności od wskazań EEG

Mikroklimat gorący

Ogólne

EKG

13
.

Mikroklimat zimny

Ogólne.
W zależności od wskazań dermatologiczne

W zależności od wskazań EKG

Zwiększone lub obniżone ciśnienie
atmosferyczne

Ogólne, otolaryngologiczne, neurologiczne,
stomatologiczne

EKG

II
I.

Czynniki toksyczne

Arsen i jego związki

Ogólne, ze zwróceniem uwagi na wątrobę i
skórę. W zależności od wskazań
neurologiczne

Morfologia krwi z rozmazem, badania
czynności wątroby, EKG, badanie ogólne
moczu

Czterochloroetylen /PER/

Ogólne, neurologiczne

Badania czynności wątroby. W
zależności od wskazań EKG, EEG

Kobalt

Ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ
krążenia, oddechowy i skórę

EKG, spirometria, zdjęcie rtg klatki
piersiowej

Nitrogliceryna i nitroglikol

Ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ
krążenia i nerwowy

EKG

Ołów i jego związki

Ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ
nerwowy

Morfologia krwi, badanie ogólne moczu,

stężenie kreatyniny w surowicy

NOWE TRENDY W GOSPODARCE

ZMIENIAJĄCE SIĘ WARUNKI PRACY

NOWE ZADANIA DLA OPIEKI

ZDROWOTNEJ NAD PRACUJĄCYMI

NOWE KIERUNKI BADAŃ

NAUKOWYCH W OCHRONIE

ZDROWIA PRACUJĄCYCH

W Polsce 60,7% osób jest

aktywnych zawodowo. Największą

grupę zawodową stanowią rolnicy

(27,5%), ale proporcje te ulegają

ciągłym zmianom w związku z

postępującym procesem przemian

ekonomicznych zapoczątkowanych w

roku 1989.

Struktura zatrudnienia w Polsce w

roku

2001

(nie uwzgl

dnia

samozatrudnienia

)

Działalność

produkcyjna

18,6%

Ochrona

zdrowia

6,2%

Budownictwo

5,8%

Edukacja

5,8%

Transport

5,3%

Handel

13,3%

Rolnictwo

27,6%

Pozostałe

17,4%

15 691,7 tys.

Struktura pracujących wg wielkości zakładów

23,5

42,7

9,5

18,6

59,2

17,1

25,3

13,9

26,7

10,7

13,4

16,2

17,9

20,4

15,8

58,7

34,3

24,0

6,1

46,0*

Ogółem

Działalność

produkcyjna

Handel

i naprawy

Budownictwo

Transport,

gosp.magaz.

i łączność

-9 prac.

10-49

50-249

250 prac.-

* w tym ponad 26% stanowią rolnicy

Lata 1980

–

opieką

profilaktyczną objętych było ok. 6,5

mln

pracowników zatrudnionych w

tys

zakładach pracy

2000

opieką profilaktyczną

objętych było ok.10

mln

pracowników zatrudnionych w

2,3

mln

zakładach pracy.

Konsekwencje nowych trendów w gospodarce:

niedoskona

ci systemu kontroli

nara

enia

(

konieczno

ść

skontrolowania 2

mln

ych przedsi

biorstw sprawia

statystycznie ka

de przedsi

biorstwo

e by

obj

te inspekcj

tylko 1 raz na

20 lat

brak uregulowa

dotycz

cych pracy z

nowymi technologiami, gdzie wyst

puj

inne

, nowe

zagro

enia np. stres

niewystarczaj

cy dost

p do opieki

zdrowotnej i prawnej ochrony przed

szkodliwymi warunkami pracy

osób

samozatrudniaj

ę (o

becnie 40%

wszystkich pracujących).

e to

wywo

ywa

negatywne skutki zdrowotne

samozatrudniajacych

ę i

owod

ować

wzrost koszt

w pracy

zwi

zanych z

eczeniem

ehabilitacj

entami chorobowymi

Zmiany

warunk

Zmiany

warunk

pracy

powinny

powod

ować

inne podej

cie do ochrony

zdrowia pracuj

cych.

Mniejsze znaczenie

będą

ły

choroby zawodowe w

„

ciu

klasycznym

”

a coraz wi

ksz

choroby

parazawodowe

Medycyna pracy jest dyscyplin

medyczn

najszybciej

spo

najszybciej

spo

wszystkich

specjalno

ci medycznych musi reagowa

zmieniaj

ce si

warunki ekonomiczne i

spo

eczne.

Choroby zawodowe

Pojęcie choroby zawodowej jest zdefiniowane prawnie.

Jest nią taka choroba, rozpoznana u pracownika (byłego

pracownika), która bezspornie lub z wysokim

prawdopodobieństwem została spowodowana działaniem

czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku

pracy lub w wyniku sposobu wykonywania pracy.

W Polsce, po II wojnie światowej kilkakrotnie nowelizowano przepisy
o chorobach zawodowych i rozszerzano ich wykaz. Aktualne przepisy
wprowadzone zostały

Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 30 lipca

2002 w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad
postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i
stwierdzania chorób zawodowych oraz przedmiotów właściwych w tych
sprawach

(Dz.U.132 z dn.19.08.2002,

ustawa z dnia 30 października

2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadk

w przy pracy

i chor

b zawodowych - Dziennik Ustaw z 2002r., Nr 199, poz.

1673, z p

niejszymi zmianami);

Wykaz ten zawiera 26 jednostek chorobowych

Choroby zawodowe

najwyższej zapadalności

Polsce

latach

1980

2003

Prz.ch. narz.głosu

Uszk. słuchu

Pylice płuc

Ch.zaka

.i inwazyjne

Ch. Skóry

Przewl. ch. oskrz.

Zespół wibrac.

Zatr. ostre i przewl.

ROZWIĄZANIA PRAWNE DOTYCZĄCE

CHORÓB ZAWODOWYCH

W NIEKTÓRYCH KRAJACH EUROPEJSKICH

System mieszany

Holandia

Francja

Dania

Niemcy

Luxemburg

Portugalia

Wykaz chorób zawodowych

Belgia

Hiszpania

Irlandia

Wielka Brytania

Grecja

Wypadki przy pracy

W Polsce w roku 2000 zarejestrowano 94 881

wypadk

w przy pracy w tym 604

miertelne i

1371 ci

ęż

kich

Wypadek przy pracy

zdarzenie nag

wywo

ane przyczyn

zewn

trzn

maj

ce zwi

zek z prac

Zawał mięśnia sercowego- wypadek przy

pracy czy nie?

Przez wiele lat zawał serca nie był uznawany za wypadek przy
pracy. Od 1963 roku w niektórych przypadkach zawał serca
może być uznany za wypadek przy pracy.

Zdarzenie nagłe - zaistniało w ciągu 1 zmiany roboczej.
Do przyczyn zewnętrznych zaliczamy:

nagły,

nadmierny wysiłek fizyczny, który zwiększa

zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen

nadmierny, nagły stres

Według uchwały Sądu Najwyższego nie każdy stres jest
przyczyną zewnętrzną wypadku np. stres w pracy na stanowisku
kierowniczym nie jest uznany za przyczynę zewnętrzną wypadku.

Ochrona

zdrowia

pracuj

Ochrona

zdrowia

pracuj

cych

wsp

czesnych,

wysoko

rozwini

czesnych,

wysoko

rozwini

tych

spo

ecze

stwach, nie powinna ogranicza

tylko

ochrony

przed

zagro

tylko

ochrony

przed

zagro

eniami

zwi

zanymi z prac

, ale obejmowa

tak

dzia

ania, kt

re umacniaj

i rozwijaj

zdrowie pracownik

ów.

Promocja zdrowia

Zakres działań:

Interwencje w sferze zdrowego stylu życia

pracowników, nie tylko związanych z pracą, ale

także związanych z codziennym życiem (palenie

tytoniu,

picie

alkoholu,

nawyki

żywieniowe,

aktywność fizyczna, metody walki ze stresem),

Ponadnormatywne tzn. nie wymagane formalnie

interwencje medyczne związane z profilaktyką (np.

badania skriningowe

w kierunku nadciśnienia

tętniczego, hypercholesterolemii, globalna ocena

zagrożenia zdrowotnego np. zawałem mięśnia

sercowego),

Zakres działań:

Ponadnormatywne interwencje w środowisku pracy
np. w zakresie czynników, których nie uwzględniają
normatywy higieniczne (stres),

Interwencje środowiskowe ułatwiające realizację
prozdrowotnego stylu życia (tworzenie programów
np. aktywności fizycznej dla osób zagrożonych
nadciśnieniem, programy żywieniowe dla osób z
nadwagą itp.).

Dziękuję za uwagę

Problematyka fizjologii pracy

Homo sedentarius