Epistemologia
dr Katarzyna Paprzycka
REALIZM

1

I. Różne wersje realizmu:

realizm względem uniwersaliów
realizm względem liczb
realizm naukowy (względem tzw. bytów teoretycznych postulowanych przez teorie

naukowe)

realizm względem wartości
realizm względem świata zewnętrznego
realizm względem pragnień i przekonań
itd.

II. Dwie wersje antyrealizmu względem X-ów:

a. X-y nie istnieją
b. X-y istnieją, lecz nie są bytami niezależnymi – są zależne od nas

Przykład: debata o uniwersalia:
realizm – uniwersalia istnieją; są bytami niezależnymi od nas (Platon)
konceptualizm – uniwersalia istnieją, lecz są bytami zależnymi od nas (Arystoteles)
nominalizm – uniwersalia nie istnieją

III. Realizm naukowy

Świat zewnętrzny jest taki, jakim przedstawiają go prawdziwe teorie naukowe. Jeżeli

prawdziwa teoria naukowa postuluje elektrony czy kwarki, to elektrony i kwarki istnieją.

Realizm wydaje się być prostą konsekwencją przynajmniej korespondencyjnej teorii

prawdy. Jeżeli zdanie „W metalach znajdują się swobodne elektrony, które bez zewnętrznego
pola elektrycznego poruszają się ruchem chaotycznym.” jest częścią prawdziwej teorii
fizycznej, to będzie ono prawdziwe wtedy i tylko wtedy gdy w metalach znajdują się
swobodne elektrony, które bez zewnętrznego pola elektrycznego poruszają się ruchem
chaotycznym.

Anty-realiści twierdzić jednak będą, że tego typu zdania trzeba sparafrazować.

Paprzycka, Epistemologia, Notatki do wykładu

2

IV. Wyzwania wobec realizmu:

1. Empiryzm/weryfikacjonizm

sceptycyzm względem przedmiotów nieobserwowalnych
logiczny empiryzm:
-

wątpliwości wobec tego, że możemy poznać byty teoretyczne

- niedodeterminowanie teorii przez dane empiryczne (Quine)

A.Weryfikacjonizm i odrzucenie metafizyki

(i) Dwie formy weryfikacjonizmu:

- demarkacja nauki od pseudonauki (por. wykład o neoindukcjonizmie)

-

teoria

znaczenia

(ii) Zasada weryfikowalności:

Twierdzenie T jest sensowne wtw gdy twierdzenie T jest weryfikowalne, tj.
gdy istnieje (przynajmniej potencjalnie) metoda sprawdzenia, czy twierdzenie
T jest prawdziwe.

(iii) Według weryfikacjonistycznej teorii znaczenia:

Znaczenie zdania Z to zbiór możliwych doświadczeń, przy których zdanie Z
jest pozytywnie zweryfikowane.
Zbiór

taki

można określać mianem „zbioru weryfikacji” lub „zbioru

konsekwencji empirycznych”

Operacjonizm – stanowisko zaostrzające weryfikacjonistyczną teorię
znaczenia – dotyczył znaczenia twierdzeń teoretycznych (Bridgman). Wg
operacjonizmu twierdzenie teoretyczne T znaczy dokładnie tyle, co
twierdzenie będące jego operacjonalizacją. Przykładem twierdzenia
teoretycznego może być:

Gęstość elektronów w regionie R wynosi x

a jego operacjonalizacją niech będzie twierdzenie postaci:

Jeżeli instrument I w odpowiedni sposób zastosować do regionu R, to
na wskaźniku instrumentu I pojawi się wartość x.

Radykalność propozycji operacjonizmu można sobie uzmysłowić, gdy
zrozumie się, że operacjoniści twierdzą, że zdanie (O)
(O)

Gęstość elektronów w regionie R wynosi x wtw jeżeli instrument I w
odpowiedni sposób zastosować do regionu R, to na wskaźniku
instrumentu I pojawi się wartość x.

jest zdaniem analitycznym. Zwykle przyjmujemy, że naukowcy dokonują
operacjonalizacji pojęć i twierdzeń teoretycznych uznając, że (a) twierdzenia
te mają pewien dany sens – mówią coś o gęstości elektronów, oraz (b) że
poniewąż gęstości elektronów nie można mierzyć bezpośrednio więc dokonuje
się operacjonalizacji aby móc dokonać pomiaru. Według standardowego
poglądu, można dokonywać różnych operacjonalizacji tego samego
twierdzenia teoretycznego. Można np. badać temperaturę za pomocą
termometru sprężynowego albo za pomocą termometru rtęciowego. W
każdym wypadku jednego badamy to samo. Temu jednak przeczy
operacjonizm, według którego nie istnieje pojęcie temperatury jako takiej, a

Paprzycka, Epistemologia, Notatki do wykładu

3

jedynie właśnie pojęcie temperatury-badanej-za-pomocą-X. Analogicznie jest
ze znaczeniem twierdzeń teoretycznych.

W rzeczy samej operacjonizm odrzucono głównie dlatego, że nie

można było na jego gruncie zrozumieć praktyki naukowej, która oparta jest na
traktowania operacjonalizacji twierdzeń nie jako znaczenia zdań
teoretycznych, lecz właśnie jako metody pośredniego sprawdzania tych
twierdzeń.

B.Empiryzm:

Wiedza syntetyczna to wiedza empiryczna oparta na świadectwie zmysłów (na
doświadczeniu)

C. Weryfikacjonizm + Empiryzm ►Odrzucenie metafizyki

(a) Jeżeli S jest twierdzeniem syntetycznym nie posiadającym konsekwencji
empirycznych dotyczących zjawisk obserwowalnych, to S jest bezsensowne.
Przykłady: „Nic nicuje”, „Świat jest Bogiem”, „Absolut nie istnieje”, „Idealna
sprawiedliwość istnieje”. Również hipotezy sceptyków są niesprawdzalne i
dlatego bezsensowne – „Złośliwy demon nas zwodzi”.

(b) Jeżeli S i S′ są twierdzeniami syntetycznymi i mają dokładnie takie same
konsekwencje empiryczne, to mają dokładnie takie samo znaczenie. W ten
sposób np. teizm i ateizm mówią to samo.

D.Weryfikacjonizm + Empiryzm ► Antyrealizm naukowy

Twierdzenia obserwacyjne – poza podejrzeniem
Twierdzenia teoretyczne:

- odnoszą się do przedmiotów nieobserwowalnych (elektronów, atomów,
cząsteczek DNA)

Dwie drogi do antyrealizmu:

(a) Jeżeli S jest twierdzeniem teoretycznym o przedmiocie nieobserwowalnym X,
to żadna konsekwencja empiryczna (obserwacyjna) twierdzenia S nie będzie
dotyczyła przedmiotu X (gdyż nie byłaby wówczas obserwacyjna). Skoro nie ma
doświadczeń mogących zweryfikować twierdzenia o przedmiotach
nieobserwowalnych, to twierdzenia te są albo bezsensowne, albo ich treść
wyczerpuje się w konsekwencjach empirycznych dotyczących przedmiotów
obserwowalnych (por. (b)).

(b) Jeżeli S jest twierdzeniem teoretycznym to ma dokładnie tę samą treść, co
koniunkcja wszystkich jego konsekwencji obserwacyjnych. Z założenia
konsekwencje obserwacyjne twierdzenia o cząsteczkach DNA nie będą już
mówić o cząsteczkach DNA (nie byłyby wówczas zdaniami obserwacyjnymi),
lecz o wskazówkach wskazujących pewne parametry na określonych

Paprzycka, Epistemologia, Notatki do wykładu

4

urządzeniach, np. Jeżeli tak, to nie ma powodu sądzić, że istnieją cząsteczki
DNA.

Zdanie „Cząsteczka DNA ma kształt podwójnej helisy” jest prawdziwe wtw, gdy
prawdziwe jest zdanie W będące koniunkcją wszystkich konsekwencji
empirycznych zdania wyjściowego
Naturalnym stanowiskiem wobec teorii był instrumentalizm. Teorie są z
epistemologicznego punktu widzenia niepotrzebne.

1

Moglibyśmy sformułować

naszą wiedzę za pomocą twierdzeń obserwacyjnych. Wtedy jednak opanowanie
teorii byłoby kłopotliwe z epistemicznego punktu widzenia. Stąd instrumentalizm
– teorie i przedmioty teoretyczne są wygodnymi heurystykami. Łatwiej dzięki
nim opanować teorie naukowe. (Dobrym przykładem są tu teorie idealizacyjne.
Mechanikę klasyczną np. sformułowano dla punktów materialnych, ale to nie
znaczy, że punkty materialne istnieją. Tego typu przedmioty należy traktować
instrumentalnie – są użyteczne jako konstrukty, ale w rzeczywistości ich nie ma.)

Na

marginesie:

Stanowisko empiryzmu konstruktywnego (Bas van Fraassen):

Teorie naukowe należy interpretować dosłownie (jeżeli wg

biologii molekularnej, cząsteczka DNA jest odpowiedzialna za
dziedziczenie, to – o ile biologia molekularna jest teorią prawdziwą –
cząsteczka DNA jest odpowiedzialna za dziedziczenie).

Należy jednak odrzucić przekonanie, że teorie naukowe muszą

być prawdziwe aby być dobre: wystarczy że są empirycznie
adekwatne, że „zachowują zjawiska” (save the phenomena).

E.Odpowiedzi realistów:

a) podważenie weryfikacjonizmu

Jaki jest status zasady weryfikowalności?
Zarzut: Jest nieweryfikowalna, a zatem bezsensowna.

b) poszerzenie zmysłów:

to, że zmysły odgrywają specjalną rolę w poznaniu jest faktem

związanym z takim a nie innym uposażeniem naszych ciał;

Można poszerzyć to, co jesteśmy w stanie zbadać za pomocą

rozmaitych przyrządów (okulary, kij, …, mikroskop optyczny, mikroskop
elektronowy, komora pęcherzykowa, etc.)

interferencjonizm (Hacking)
O istnieniu X-ów świadczy możliwości manipulowania X-ami:

Jeżeli można manipulować X-ami, to X-y istnieją.

Anegdota o fizyku manipulującym różnymi przełącznikami w
urządzeniu, w którym widoczny był bębenkowaty kształt w szklanej
tubie – na pytanie „Co Pan robi?” odpowiedział „Spryskuję
powierzchnię bębenka elektronami.”

1

Jest to wniosek Hempla – jednego z wybitnych logicznych empirystów, który rozumował tak: Jeżeli

terminy i zasady teoretyczne robią to, co do nich należy, to są niepotrzebne; a jeżeli nie robią tego, co do nich
należy, to tym bardziej są niepotrzebne.

Paprzycka, Epistemologia, Notatki do wykładu

5

¾ wątpliwość: może tylko myśli, że spryskuje/manipuluje?

c) w argumentacji na rzecz antyrealizmu pominięta jest rola wyjaśniania. Można

oczywiście umówić się, że dwie teorie będą „empirycznie równoważne”, gdy
mają dokładnie te same konsekwencje empiryczne. Jeżeli tak, to teoria
postulująca przedmioty teoretyczne będzie empirycznie równoważna „teorii”,
na którą składają się tylko konsekwencje empiryczne tej pierwszej.

2

Nie musi

być jednak wcale tak, że moc wyjaśniająca tych teorii będzie jednakowa. (W
ujęciu idealizacyjnym, na przykład, tak ewidentnie nie będzie.) Jeżeli

2. Relatywizm (Kuhn)

Nawet obserwacja zależy od przyjętej teorii (to teza już Ajdukiewicza):

Rys. 1

Jeżeli przyjąć „paradygmat kaczuszki”, to prawdziwym zdaniem obserwacyjnym

dotyczącym Rys. 1 będzie zdanie „Dziób kaczuszki jest czerwony.”.

Jeżeli przyjąć „paradygmat zajączka”, to prawdziwym zdaniem obserwacyjnym

będzie zdanie „Uszy zajączka są czerwone.”.

Patrząc na ten sam poruszający się przedmiot, zdanie obserwacyjne w paradygmacie
Arystotelesa brzmi:

„Ciało porusza się ruchem jednostajnym po linii prostej”

a w paradygmacie Galileusza i Newtona:

„Ciało porusza się ruchem po linii prostej ze stałym przyspieszeniem”

Pytania „Co istnieje?”, „Jaki jest świat?” zależeć będą od paradygmatu, jaki się przyjmuje.
Kuhn (nie Ajdukiewicz) uważa, że nie istnieją racjonalne kryteria wyboru paradygmatu, a
zatem nie mamy powodu by sądzić, że świat jest jakikolwiek zanim nie przyjmiemy jakiegoś
paradygmatu.

Antyrealizm Kuhna jest konsekwencją jego relatywizmu w odniesieniu do prawdy. Kuhn
twierdzi, że twierdzenia naukowe są prawdziwe tylko relatywnie do przyjętego paradygmatu.

3. Realizm wewnętrzny (Putnam)

Realizm wewnętrzny Putnama jest związany m.in. z odrzuceniem korespondencyjnej
teorii prawdy i przyjęciem pragmatycznej teorii prawdy Peirce’a:

2

Operuje się przy tym bardzo słabym pojęciem teorii, jako zbioru zdań.

Paprzycka, Epistemologia, Notatki do wykładu

6

Teoria

naukowa

t jest prawdziwa wtw, gdy teoria t jest identyczna z teorią, którą w

końcu uzyskalibyśmy stosując metody badawcze nauki – nazwijmy ją teorią T

Ω

Czasem

mówi

się, że teoria naukowa odkrywa strukturę świata, ale wg Putnama (i

Peirce’a) znaczy to tylko tyle, że teoria naukowa pokrywa się z ową teorią T

Ω

.

Według Putnama (jak również Kuhna, jak również Ajdukiewicza) na pytania „Jaki
jest świat?”, „Co istnieje?” można odpowiedzieć tylko przyjąwszy pewną teorię.

3

Jednak w

przeciwieństwie do Kuhna, Putnam uważa, że możliwa jest prawdziwa teoria, choć
prawdziwość rozumiana jest j.w.

Należy zwrócić uwagę, że nie bez pardonu Putnam nazywa swoje stanowisko
„realizmem”. Na pytanie, od którego zaczęliśmy – a mianowicie „Czy świat jest taki, jakim
przedstawiają go prawdziwe teorie naukowe?” – Putnam odpowie tak. Jego stanowisko
jednak różni się od realizmu zwykłego, dlatego że Putnam nie uważa, iż świat jako taki jest
jakikolwiek niezależnie od teorii.

4. Konstruktywizm, postmodernizm

3

Aby przybliżyć to, o co Putnamowi chodzi, każe się on nam zastanowić nad pytaniem “Ile w pokoju jest

przedmiotów?”. Prawidłowa odpowiedź na nie brzmi “To zależy od tego, co rozumiemy przez ‘przedmiot’.”
Jeżeli przedmiotami są krzesła, stoły, etc., to w pokoju mogą być dwa przedmioty. A jeżeli przez ‘przedmiot’
rozumiemy np. deski, z których krzesła i stoły są złożone, to w pokoju mogą być 24 przedmioty. A jeżeli przez
‘przedmiot’ rozumiemy atomy …itd.