Malim T.,Birch A., Wadeley A.

(1994). Wprowadzenie do psycho

logii. Warszawa: PWN

3.4. Podejście idiograficzne

i nomotetyczne

Na długo zanim pojawi się świadomość odrębności danej dy­

scypliny naukowej, dyskutowane są różne, mające dla niej znaczenie,

zagadnienia filozoficzne. Rozróżnienie nauk idiograficznych i nomo-

tetycznych nie jest tu wyjątkiem. Zwolennicy modelu badań idio­

graficznych sądzą, że należy analizować ludzkie zachowania w po­

głębionych studiach jednostkowych (zakładających niepowtarzalność

ludzkiej osoby) prowadzących do odkrycia praw odnoszących się

tylko do danego konkretnego przypadku. Inni uważają, że podejście

nomotetyczne jest bardziej użyteczne i pozwala na badanie grup

ludzkich

(w których, jak się zakłada, jednostki mają wiele wspólnych

cech), co umożliwia odkrycie praw ogólnych i stosujących się do

wszystkich. Odpowiedź na pytanie, czy psychologia powinna być

nauką nomotetyczną czy też idiograficzną, ma olbrzymie znaczenie

dla naukowego statusu tej dyscypliny wiedzy, gdyż - - jak się utrzy­

muje — metody idiograficzne są czymś charakterystycznym dla hu­

manistyki, a metody nomotetyczne są typowe dla nauk przyrod­

niczych.

Genezą tego sporu są dyskusje dziewiętnastowiecznej niemieckiej

filozofii, w których argumentowano, że istnieje zasadnicza odmien­

ność treści twierdzeń, do jakich prowadzą analizy snute w ramach

nauk społecznych i nauk przyrodniczych, i że oba rodzaje dyscyplin

muszą stosować odmienne metody badań. Przedmiot, jakim zajmują

się nauki społeczne, wymaga „rozumienia" (w języku niemieckim:

Yerstehen).

Natomiast dla nauk przyrodniczych bardziej odpowiednie

są metody prowadzące do wyjaśniania, przewidywania czy kontrolo­

wania zjawisk, czyli metody eksperymentalne i ilościowe wraz z anali­

zami statystycznymi. Rozróżnia się zatem odpowiednio nauki „idio­

graficzne" i „nomotetyczne", pierwszy użył tych terminów Windel-

band. Allport (1962) zaś pierwszy stosował je w odniesieniu do

psychologii. Allport następnie w miejsce tych terminów proponował

78

terminy „morfogeniczne" i „odróżniające" (dijferentiat), które - jego

zdaniem — są bardziej odpowiednie.

Z trzech najbardziej znanych kierunków psychologii behawio

ryzm skłania się ku podejściu nomotetycznemu, a psychoanaliza

i psychologia humanistyczna (Allport jest uważany za jednego z twór­

ców tej ostatniej) są naukami idiograficznymi (patrz rozdz. 2, w któ­

rym omawia się psychoanalizę, behawioryzm i podejście humanistycz­

ne w psychologii).

Podejście idiograficzne i nomotetyczne

w praktyce psychologicznej

Z rozróżnieniem metod idiograficznych i nomotetycznych naj­

częściej można się spotkać w psychologii osobowości. Pojawia się

pytanie, czy lepiej jest dokładnie badać określoną osobę, aby dojść do

pełnego jej rozumienia, pozwalającego na przewidywanie tego, jak

zachowa się ona w różnych momentach i w różnych okolicznościach,

czy też należy raczej starać się ustalić istniejące i wspólne dla wszyst­

kich ludzi cechy. W tym ostatnim wypadku można cechy osobowości

mierzyć za pomocą ustalonych wcześniej skal, co pozwoli stwierdzić,

jak najprawdopodobniej zachowają się wszyscy ludzie w różnych

momentach i w różnych okolicznościach. Takie postępowanie, bar­

dziej niż podejście idiograficzne, odpowiada naukom przyrodniczym.

Podejście idiograficzne zakłada niepowtarzalność ludzkiej osoby, jego

celem jest przedstawienie pełnego obrazu danej osobowości. Nato­

miast podejście nomotetyczne wybiera i mierzy jej kluczowe cechy.

Metoda badania przypadków (case study) jest najlepszym przy­

kładem podejścia idiograficznego. Lazarus (1971) cytuje znany, przed­

stawiony przez Allporta (1965), przypadek Jenny. W analizie tego

przypadku Allport wykorzystał 301 listów Jenny, które napisała

w ciągu jedenastu lat. W materiale tym był on w stanie wyróżnić

powtarzające się wątki i na tej podstawie stworzył obraz osobowości

Jenny. Można przedstawić wiele przykładów użycia w badaniach

metody analizy przypadku. Freud oparł swoją teorię rozwoju osobo­

wości na wielu klinicznych przypadkach. Jednym z nich jest przypa­

dek Małego Hansa, który nasunął mu ideę seksualności dziecięcej,

kompleksu Edypa i kompleksu kastracji. Poza teorią osobowości

wskazać można dziennik Jeana Piageta (1953) poświęcony obserwacji

79

intelektualnego rozwoju jego trojga dzieci. Gardnerowie (1969) badali

możliwość opanowania przez zwierzęta ludzkiego języka, ucząc języ­

ka migowego (używanego przez osoby głuchonieme) szympansicę

o imieniu Washoe. Starając się rzucić światło na proces rozwoju

percepcji wzrokowej, Gregory i Wallace (1963) badali postępy 52-let-

niego mężczyzny, znanego w literaturze jako SB, który odzyskał

zdolność widzenia po przeszło półwieczu ślepoty. Wszystkie te bada­

nia, a także wiele innych zajmują istotne miejsce w literaturze psycho­

logicznej i w wielu wypadkach przyczyniły się do zbudowania znaczą­

cych teorii psychologicznych.

Allport rekomenduje też inne rodzaje technik idiograficznych

użytecznych w badaniach osobowości. Jedną z nich jest technika

dopasowania (matching), w której bada się korelacje różnych typów

ekspresji ludzkiej osobowości, np. charakter pisma, sposób podawania

ręki, cechy głosu. Inny przykład to kwestionariusze przygotowane do

wywiadu psychologicznego z określoną osobą. Mogą one być wielo­

krotnie stosowane w przebiegu procesu terapeutycznego, aby można

było prześledzić postępy terapii. Istnieją też semi-idiograficzne techni­

ki, do których należy rep-test Kelly^go, służący badaniu osobowości,

czy metoda Q-sort, diagnozująca zmiany obrazu ja podczas terapii.

Do badań nomotetycznych należeć będą wszelkie badania jedno­

stek i grup nastawione na ustalenie ogólnych praw rządzących za­

chowaniem. Radford i Kirby (1975) twierdzą, że mogą to być trzy

rodzaje praw.

1. Klasyfikujące ludzi na poszczególne kategorie, tak aby można

było przewidzieć ich możliwe formy zachowania w określonych sy­

tuacjach.

2. Ustalające zasady zachowania, stosujące się do ludzi w ogóle,

np. zasada dysonansu poznawczego czy zasady rządzące zmianą

postaw bądź funkcją nagród i kar w procesie uczenia się.

3. Ustalające wymiary, na których można, po zastosowaniu ja­

kiegoś standaryzowanego testu, opisywać i porównywać ludzi. Przy­

kładem może być Kwestionariusz Eysencka, operujący dwoma wy­

miarami osobowości (ekstrawersja—introwersja i zrównoważe­

nie—neurotyczność), czy Skala Inteligencji Wechslera, mierząca iloraz

inteligencji (IQ).

Cytowane przez Lazarusa przykłady podejścia nomotetycznego

pochodzą z badań, jakie wykonali Hetherington i Wray (1964),

80

sprawdzając, jak alkohol zmienia ludzką akceptację agresji. Za po­

mocą kwestionariusza zidentyfikowali najpierw ludzi charakteryzu­

jących się wysokimi bądź niskimi wynikami w dwu wymiarach:

agresywności i potrzeby aprobaty społecznej. Połowa badanych piła

następnie alkohol. Wszystkim badanym prezentowano agresywne

filmy rysunkowe i pytano, na ile są one zabawne. Jednym z uzy­

skanych przez badaczy wyników było ustalenie, że osoby, które

nie wypiły alkoholu, a jednocześnie uzyskały wysoki wynik w obu

wymiarach ich osobowości, uznały filmy rysunkowe za zdecydowanie

mniej zabawne, niż oceniały to pozostałe osoby. Jednak fakt wypicia

alkoholu przez badanych z tych samych grup podnosił ich oceny

„zabawności" filmu. Jak się wydaje, alkohol usuwa wewnętrzne za­

kazy u osób z dużą tendencją do agresji i jednocześnie dużą potrzebą

aprobaty społecznej.

Powyższy przykład badań ma wszystkie cechy nomotetycznego

podejścia. Mamy tu dwie wyizolowane główne zmienne, które są

kontrolowane i zmieniane w sytuacji laboratoryjnej, a uzyskane rezul­

taty analizuje się, porównując wyniki różnych grup badanych. Otrzy­

mane wyniki można uogólnić na osoby charakteryzujące się innymi

poziomami agresji i potrzeby aprobaty społecznej. Badania zbliżają

nas do sytuacji możliwości przewidywania zachowań pojedynczych

ludzi, niemniej jednak wyniki te mają charakter ogólny, to znaczy

określają prawdopodobieństwo konkretnych zachowań.

Badania idiograficzne, w przeciwieństwie do powyższych badań

nomotetycznych, pozwalają niekiedy na kategoryzację jednostek,

dzieje się to jednak w efekcie użycia niestandaryzowanych i generalnie

zmiennych procedur.

Zalety i wady podejścia idiograficznego

i nomotetycznego

Podejście nomotetyczne
Najbardziej oczywiste jest to, że pozwala ono na uogólnienie

wyników badań próby na całą populację. Wynika to z tego,

że kładzie się tu nacisk na staranne mierzenie, dokładne kontrolowa­

nie badań i możliwość ich powtórzenia oraz zainteresowanie raczej

ogólnymi zależnościami niż pojedynczymi przypadkami — dzięki

8 1

temu wszystkiemu spełnione są standardy nauk ścisłych i przyro­
dniczych.

Wady podejścia, dotyczące głównie problemów z przewidy­

waniem i utratą obrazu „całej osobowości", można ująć w na­

stępujący sposób.

1. Nie mamy możliwości dokładnego przewidzenia zachowań

jednostek. Nomotetyczne ustalenia informują nas wyłącznie o praw­

dopodobieństwie danych zachowań, czy jest to użyteczne — zależy od

celów, jakie sobie stawiamy. Mało kogo zainteresuje stwierdzenie, że

ma jedną szansę na sto zachorowania na schizofrenię. Taka osoba

wolałaby raczej wiedzieć, czy aktualne warunki temu sprzyjają. Nie­

mniej służba zdrowia mogłaby uznać wysoką użyteczność tego typu

ustaleń, pomagających jej w planowaniu świadczeń związanych

z opieką zdrowotną.

2. Badania nomotetyczne pomijają osobę jako całość, jednostka

traci indywidualność w momencie, gdy staje się częścią próby statys­

tycznej. Allport zwraca uwagę na fakt, że całkiem różni ludzie po

uzyskaniu podobnych wyników w testach osobowości będą zaklasyfi­

kowani do tego samego typu, chociaż mogli oni uzyskać całkiem inne

wyniki na poszczególnych skalach testu. Z kolei Radford i Kirby

twierdzą, że wprawdzie testy osobowości czy ogólne prawa zachowa­

nia nie są całkiem precyzyjne, ale stanowią zadowalające przybliżenie

rzeczywistości psychologicznej.

3. Testy psychologiczne dotyczą pojęć, takich jak osobowość czy

inteligencja, wykreowanych przez psychologów. Osobnym zagadnie­

niem jest pytanie, czy są one „realne" psychologicznie, tak jak met­

ryczne miary fizycznej rzeczywistości.

Podejście idiograficzne

Badania idiograficzne, nakierowane na poznanie zarówno niepo­

wtarzalności jednostki, jak i całości jej osobowości, mają nam dać

głęboki i kompletny jej obraz. Takie niepowtarzalne cechy osoby

ludzkiej mogą być czymś ważnym, gdyby jednak takimi nie były,

pozostaną nam tylko wady podejścia idiograficznego.

1. To co wiemy o danej osobie, niewiele mówi nam o innych

ludziach. Uogólnianie na podstawie przykładów jest czymś ryzykow­

nym. (Dlatego możliwość powtórzenia badań jest czymś istotnym.)

82

Niemniej jednak analizy przypadków zajmują ważne miejsce w nau­

kowej psychologii, są użyteczne w badaniach rozciągniętych w czasie

i związanych z procedurami wymagającymi dużych nakładów finan­

sowych. Przykładem takich badań może być przypadek Washoe,

szympansicy uczonej języka migowego. Dukes (1965) stwierdza, że

wiele analiz przypadków było „kamykami strącającymi lawiny" po­

stępu teorii psychologicznej (np. badania samego Piageta).

2. Badania idiograficzne z pewnością sprzyjają intuicyjnym

i opartym na subiektywnych wrażeniach ustaleniom, co utrudnia

rozstrzygnięcie, które z tak badanych zmiennych są ważne, które zaś

nieistotne dla zdeterminowania ludzkiego zachowania.

Możliwość integracji analiz idiograficznych

i badań nomotetycznych

Czy możemy zatem widzieć psychologiczne badania obu typów

jako coś komplementarnego, czy też może jedno z podejść trzeba

uznać za ważniejsze od drugiego? Odpowiadając na to pytanie, nale­

żałoby rozważyć kilka problemów.

1. Jednostka pod każdym względem odmienna od wszystkich A

pozostałych osób nie mogłaby być poznana i zrozumiana przez Ł

innych. W swoich późniejszych pracach Allport mówił o jednocze­

snym istnieniu „wspólnych rysów" ludzi i „indywidualnych skłon­

ności" charakterystycznych dla poszczególnych ludzi. Postawił on

sobie, niewątpliwie sprzeczne wewnętrznie, zadanie teoretycznego uję­

cia zarówno owych „wspólnych rysów", jak i samego faktu nie­

powtarzalności osoby ludzkiej. Zachęcał on psychologów do ob­

myślania i próbowania nowych metod badań idiograficznych. Miało

to znaczenie dla wprowadzenia osoby ludzkiej na powrót w krąg A
badań psychologicznych. U

W 1962 r. Allport i Holt zainicjowali żywą dyskusję dotyczącą

meritum podejścia idiograficznego i nomotetycznego. Holt utrzymy­

wał, że badania idiograficzne są dziedziną humanistyki, a nie nauki.

Niby w działaniach artystycznych próbuje się tam stworzyć obraz

czegoś niepowtarzalnego, a zrozumienie jednostki jest głównym zada­

niem. Psychologia jednak winna być nauką nomotetyczną. Allport

odpowiadał na te argumenty, twierdząc, że podejścia nomotetyczne

i idiograficzne muszą być stosowane równocześnie; żadne z nich samo

83

w sobie nie jest wystarczające. Czysto idiograficzne badania dają zbyt

globalną wizję tego, co jest ich przedmiotem, badania nomotetyczne

zaś dają obraz zbyt abstrakcyjny. Musi istnieć jakaś równowaga

w stosowaniu obu podejść.

2. J. L. Falk (1956) przekonuje nas o tym, że badania idio­

graficzne i nomotetyczne są niezależnymi i integralnymi częściami

metod naukowych. Jeśli uznamy, iż celami nauki jest opis, rozu­

mienie, przewidywanie i kontrolowanie pewnego obszaru rzeczywi­

stości, to metody idiograficzne najlepiej nadają się do realizacji

pierwszych dwu celów, metody nomotetyczne zaś pozwalają na re­

alizację dwu ostatnich.

3. H. J. Eysenck (1966) sugeruje możliwy kompromis. Ostrzega

przed konsekwencjami lekceważenia badania czynników subiektyw­

nych. Uważa on, że eksperymenty winny obejmować przynajmniej 27

typów osób badanych, tak aby grupy eksperymentalne objęły wszyst­

kie możliwe kombinacje zmiennych, takich jak: wysoka, średnia i nis­

ka inteligencja; wysoka, średnia i niska ekstrawersja, wysoki, średni

i niski stopień neurotyczności. Analiza danych winna objąć też róż­

nice indywidualne między badanymi. Może warto dodać, iż Allport

zgodziłby się może z duchem propozycji Eysencka, jednak krytyko­

wałby ideę stosowania ograniczonej liczby z góry ustalonych wymia­

rów osobowości, które mogą mieć niewiele wspólnego z badaną

jednostką.

4. W miarę jak podejście nomotetyczne umacniało się w psycho­

logii ostatnich dziesięcioleci, coraz bardziej zrozumiałe są — jak to

ujął Pervin (1984, s. 268) — „wysiłki wprowadzenia na powrót osoby

w dziedzinę badań nad osobowością, bez rezygnowania z systematy­

cznych wysiłków ustalenia ogólnych zasad rządzących procesami

psychicznymi". Istnieje potrzeba, jak to ujął Lamiell (1981), stosowa­

nia idiotechnik — metod mogących zachować wszystko to, co jest

najlepsze w obu grupach metod badawczych. Ten pogląd może

w końcu pojawić się w wielu dziedzinach psychologii, niekoniecznie

w dziedzinie badań nad osobowością, gdzie tkwią jego źródła.

Pytania kontrolne

1. Wyjaśnij znaczenie zwrotów „badania idiograficzne" i „badania nomotetycz­

ne", podaj przykłady obu typów badań.

2. Jakie są zalety i wady nomotetycznych i idiograficznych badań w psychologii?

84