Rachunkowość instrumentów

pochodnych

Dr Marek Cieślak

Instrument finansowy

kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u

jednej ze stron i

zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u

drugiej ze stron pod warunkiem, że

z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami

jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to czy

wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma

charakter bezwarunkowy albo warunkowy.

Problematyka instrumentów finansowych
regulowana jest m.in. w:

• Ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości

(UoR),

• Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 12 grudnia

2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania,
metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu
prezentacji instrumentów finansowych (RMF)

• Międzynarodowych Standardach

Rachunkowości/Międzynarodowych Standardach
Sprawozdawczości Finansowej (MSR/MSSF)

Podział instrumentów finansowych

UoR

RMF

MSR/

MSSF

• inwestycje

długoterminowe/krótkoterminowe
(aktywa trwałe/obrotowe)

• zobowiązania finansowe
• elementy kapitałów własnych

• aktywa finansowe i zobowiązania

finansowe przeznaczone do obrotu,

• pożyczki udzielone i należności własne,
• aktywa finansowe utrzymywane do

terminu wymagalności,

• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży

• aktywa/zobowiązania finansowe

wyceniane w wartości godziwej przez
rachunek zysków i strat (WGWF),

• pożyczki i należności,
• instrumenty finansowe utrzymywane do

terminu wymagalności,

• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży

POJĘCIE INSTRUMENTU

POCHODNEGO

• Instrument pochodny to instrument finansowy,

którego:

• wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu

bazowego, to jest określonej stopy procentowej, ceny
papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut,
indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub
indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości i

• nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków

początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska
w porównaniu do wartości innych rodzajów kontraktów,
których cena podobnie zależy od zmiany warunków
rynkowych, i

• rozliczenie nastąpi w przyszłości

KLASYFIKACJA INSTRUMENTÓW

POCHODNYCH

• Instrumenty pochodne zalicza się do grupy

aktywów finansowych i zobowiązań
finansowych przeznaczonych do obrotu (RMF)
lub aktywów/zobowiązań finansowych
wycenianych w wartości godziwej przez
rachunek zysków i strat (MSR)

• Powyższe nie dotyczy sytuacji, gdy jednostka

uznaje zawarte kontrakty za instrumenty
zabezpieczające

Ujęcie instrumentów finansowych w

księgach rachunkowych

Na dzień zawarcia kontraktu,

emitent lub wystawca

instrumentu finansowego

wprowadza do ksiąg

rachunkowych

wyemitowany lub wystawiony

przez siebie instrument, a także

składniki tego instrumentu,

odpowiednio zakwalifikowane

do kapitałów (funduszy)

własnych jako instrumenty

kapitałowe, bądź do zobowiązań

krótkoterminowych lub

długoterminowych

również wtedy, gdy składnik

mający charakter zobowiązania

nie jest zobowiązaniem

finansowym.

Zmiany wartości instrumentów

finansowych mogą wpływać na:

wartość kapitału

z aktualizacji

wyceny,

wysokość

kosztów i/lub

przychodów

finansowych,

wartość

zabezpieczanych

aktywów lub

pasywów.

Kontrakty dotyczące instrumentów finansowych uznaje się za służące

zabezpieczeniu tych aktywów lub pasywów, jeżeli co najmniej:

przed zawarciem kontraktu ustalono jego cel oraz określono, które aktywa lub

pasywa mają zostać za pomocą tego kontraktu zabezpieczone,

zabezpieczający instrument finansowy będący przedmiotem kontraktu i

zabezpieczane za jego pomocą aktywa lub pasywa charakteryzują się

podobnymi cechami, a w szczególności wartością nominalną, datą

zapadalności, wpływem zmian stopy procentowej albo kursu waluty,

stopień pewności oczekiwań dotyczących przewidywanych w wyniku

kontraktu przepływów środków pieniężnych jest znaczny.

Prezentacja w bilansie

instrumentów typu WGWF

krótkoterminowe lub

długoterminowe

aktywa/zobowiązania

finansowe

klasyfikacja do tej

grupy przy

początkowym ujęciu

wycena według

wartości godziwej

AKTYWA FINANSOWE I ZOBOWIĄZANIA FINANSOWE

PRZEZNACZONE DO OBROTU

Polskie przepisy pozwalają na wycenę

instrumentów pochodnych (jako grupy
przeznaczonych do obrotu) według
skorygowanej ceny nabycia, jeżeli nie istnieje
dla nich cena rynkowa ustalona na aktywnym
rynku regulowanym, a ich wartość godziwa nie
może być w inny sposób wiarygodnie ustalona.

Skorygowana cena nabycia

[1]

• Cena nabycia (wartość), w jakiej składnik aktywów finansowych lub

zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do
ksiąg rachunkowych

[2]

• pomniejszona o spłaty wartości nominalnej
• pomniejszona o odpisy aktualizujące wartość

[3]

• skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między

wartością początkową składnika i jego wartością w terminie
wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej

SKORYGOWANA CENA NABYCIA

Przykład
1.1.2011 r. jednostka nabyła trzyletnie obligacje

o wartości nominalnej 100 000 zł, których
cena zakupu wyniosła 80.000 zł.

Termin ich wykupu jest ustalony na 31.12.2013.

Ustalanie skorygowanej ceny nabycia

(bez spłaty i utraty wartości)

[IRR]

• Efektywna stopa procentowa (IRR)
• -80000 + 100000/(1+r)

3

= 0

• IRR (r) = 7,72%

2011 r.

• Wartość obligacji na początku roku 80 000 zł
• Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 6177,39 zł
• Wartość obligacji na koniec roku 86 177,39 zł

2012 r.

• Wartość obligacji na początku roku 86 177,39 zł
• Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 6654,39 zł
• Wartość obligacji na koniec roku 92 831,78 zł

2013 r.

• Wartość obligacji na początku roku 92 831,78 zł
• Dyskonto według efektywnej stopy procentowej 7168,22 zł
• Wartość obligacji na koniec roku 100 000 zł

Ewidencja księgowa WGWF

MSR/MSSF zezwalają

na wybór jednego z

dwóch podejść do

ewidencji WGWF

zasady

rachunkowości na

dzień zawarcia

transakcji,

zasady

rachunkowości na

dzień rozliczenia

transakcji

DZIEŃ ZAWARCIA TRANSAKCJI

L.p. Operacja gospodarcza

Wn

Ma

1

Nabycie aktywów WGWF

Aktywa finansowe

Zobowiązania finansowe

2

Korekta wartości (np. DB)
- wzrost wartości godziwej, także w
przypadku zmian kursów walut

Odpisy

aktualizujące

wartość WGWF
lub
Aktywa finansowe

Przychody finansowe

3.

Korekta wartości (np. DB)
- spadek wartości godziwej, także w
przypadku zmian kursów walut

Koszty finansowe

Odpisy

aktualizujące

wartość WGWF
lub
Aktywa finansowe

4.

Zbycie WGWF

Należności
i
Koszty finansowe
i
Ew. Odpisy aktualizujące
wartość WGWF*

Przychody finansowe
i
Aktywa finansowe –WGWF
i
Ew. Odpisy aktualizujące
wartość WGWF*

DZIEŃ ROZLICZENIA TRANSAKCJI

L.p. Operacja gospodarcza

Wn

Ma

1

Nabycie aktywów WGWF

-

-

2

Zmiana wartości godziwej umowy

Należności

Rachunek zysków i strat (konto
przychodów)

3

Wzrost wartości (np. DB) godziwej,
także w przypadku zmian kursów
walut

Odpisy

aktualizujące

wartość

WGWF

lub

Aktywa finansowe

Przychody finansowe

3.

Spadek wartości (np. DB) godziwej,
także w przypadku zmian kursów
walut

Koszty finansowe

Odpisy aktualizujące wartość
WGWF lub Aktywa finansowe

4.

Zbycie WGWF

Należności
i
Koszty finansowe
i
Ew. Odpisy aktualizujące
wartość WGWF*

Przychody finansowe
i
Aktywa finansowe –WGWF
i
Ew.

Odpisy

aktualizujące

wartość WGWF*

EWIDENCJA ZOBOWIĄZAŃ FINANSOWYCH

TRAKTOWANYCH JAKO WGWF

• Wszelkie zmiany wartości zobowiązań

finansowych ujmowane są odpowiednio jako
przychody/koszty finansowe.

PRZEKWALIFIKOWANIE

INSTRUMENTÓW POCHODNYCH

DO/Z WGWF

Nie zezwala się na

przeklasyfikowanie instrumentów

finansowych do lub z kategorii

WGWF po ich początkowym

ujęciu, co ma uchronić jednostkę

przed:

wyznaczeniem instrumentu

pochodnego jako instrumentu

zabezpieczającego, jeśli był

poprzednio zakwalifikowany jako

przeznaczony do obrotu,

unieważnieniem wyznaczenia

efektywnego zabezpieczenia w

związku z instrumentem

pochodnym.

WALUTOWY KONTRAKT…

• Aktualny kurs dolara wynosi 3,5 zł za 1 dolara.
• Bank w celu zabezpieczenia własnego ryzyka,

dokonuje wymiany 350.000 zł na dolary
amerykańskie w dniu zawarcia umowy z
importerem.

WALUTOWY KONTRAKT…

• Przy założeniu, że dolar podlega

oprocentowaniu 2% w skali rocznej, a depozyt
złotowy 4 % w skali rocznej, bank wymieniając
złote na dolary traci odsetki w wysokości 2% w
skali rocznej, co musi wyrównać importer.

• Utracone odsetki za okres trzech miesięcy

wynoszą tutaj 1.750 zł (350.000*(4-2%)*1/4).

WALUTOWY KONTRAKT…

• Importer musi więc zapłacić za 100.000 USD

351.750 zł, co daje gwarantuje kurs dolara na
poziomie 3,5175 zł.

• Na 31 grudnia 2011 r. kurs dolara wynosi 3,505 zł.
• 1 lutego 2012 r. bank otrzymał od polskiego

importera 351.750 zł, a w zamian przekazał
amerykańskiemu dostawcy 100.000 USD zgodnie
z zawartą umową. Kurs rynkowy dolara wynosi na
1 lutego 3,7 zł.

WALUTOWY KONTRAKT

POZYCJA

KWOTA ZŁ

ZMIANA 1

ZMIANA 2

Zawarcie

kontraktu

terminowego

351 750

Kontrakt terminowy –
aktywa (+)

Kontrakt terminowy –
pasywa (+)

Wycena kontraktu na
dzień bilansowy

1 250

Kontrakt terminowy –
aktywa (-)

Koszty finansowe (+)

Ewidencja

dostawy

towaru

370 000 (w analityce
100 000 dolarów)

Aktywa trwałe (+)

Zobowiązanie wobec
dostawcy (+)

Zapłata za dostawę

370 000

Zobowiązanie wobec
dostawcy (-)

351 750

Środki pieniężne (-)

18 250

Kontrakt terminowy –
aktywa (-)

WALUTOWY KONTRAKT

POZYCJA

KWOTA ZŁ

ZMIANA 1

ZMIANA 2

Rozliczenie

kontraktu

terminowego

1 250

Kontrakt terminowy –
aktywa (+)

Przychody

finansowe

(+)

333 000

Kontrakt terminowy –
aktywa (-)

351 250

Kontrakt terminowy –
pasywa (-)

18 250

Rzeczowe

aktywa

trwałe (-) lub Przychody
finansowe (+)

PRZYKŁAD 2

Zastosowanie finansowych kontraktów terminowych

futures WIG 20 w celu zabezpieczenia wartości godziwej

posiadanych aktywów finansowych

• Jednostka Alfa posiada w swoim portfelu papierów

wartościowych pakiet akcji spółki B (notowanych na

WGPW). Zarząd spółki podjął decyzję sprzedania tych

akcji. Z przyczyn technicznych może to nastąpić dopiero

po upływie kilku miesięcy.

• Zarząd Alfy obawia się spadku kursu akcji. W celu

zabezpieczenia się przed tym postanowił zawrzeć

umowę sprzedaży kontraktów terminowych futures

WIG 20 o takiej samej wartości, jak akcje spółki B.

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

Listopad 200Xr.

• Alfa posiada 250.000 akcji w spółce B. Aktualny kurs

giełdowy wynosi 20 zł za 1 akcję. Wartość rynkowa całego

portfela wynosi 5.000.000 zł (dla uproszczenia przyjęto, że

według takiej samej wartości akcje występują w bilansie

spółki A.)

• Zarząd postanowił sprzedać 313 kontraktów WIG 20 po

kursie 1.600, równe 5.008.000 zł (313 kontraktów 1.600

pkt. x 10 zł /pkt.) Wartość indeksu WIG 20 na dzień

zawarcia kontraktu wynosi 1.500. Wstępny depozyt wynosi

10% wartości kontraktu lub 500.000 zł Ostateczne

rozliczenie umowy nastąpi w lutym 200X+1 r.

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

31 Grudnia 200Xr.

• Kurs giełdowy akcji spółki B spadł do 17 zł,

pomniejszając wartość portfela o 750.000 zł., do

4.250.000 zł.

• Indeks WIG 20 spadł do poziomu 1.490., więc wartość

kontaktów wynosi 4.663.700 zł. Inwestor zawarł

umowę sprzedaży kontraktów na kwotę 5.008.000.

Porównując obydwie wielkości otrzymamy

niezrealizowany zysk opiewający na kwotę 344.300 zł.

• Dla uproszczenia zakładamy, że depozyt nie uległ

zmianie

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

Luty 200X+1r.

• Akcje zostały sprzedane po 19 zł za 1 akcję, czyli za

4.750.000 zł.

• Zamknięty został kontrakt terminowy po kursie 1.550.
• W minionym okresie inwestor stracił więc na

posiadanym portfelu 250.000 zł., ale zyskał na
kontrakcie terminowym 156.500 zł.

• Oceniając saldo obydwie transakcje zamknęły się stratą

w kwocie 93.500 zł.

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

POZYCJA

WARTOŚĆ

ZMIANA 1

ZMIANA 2

Bilans otwarcia

5 000 000

AKCJE

Wpłata depozytu

500 000

Kasa lub bank (-)

Depozyt (+)

Instrument pochodny

5 008 000

Kontrakt terminowy –
aktywa (+)

Kontrakt terminowy –
pasywa (+)

Wycena

instrumentu

pochodnego na dzień
bilansowy

344 300

Kontrakt terminowy –
pasywa (-)

Przychody finansowe (+)

Wycena akcji na dzień
bilansowy

750 000

Akcje (-)

Koszty finansowe (+)

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

POZYCJA

WARTOŚĆ

ZMIANA 1

ZMIANA 2

Bilans otwarcia

5 000 000

AKCJE

Sprzedaż akcji

4 250 000

Akcje (-)

4 750 000

Bank (+)

500 000

Przychody finansowe (+)

Wycena kontraktu na
dzień zamknięcia

187 800

Kontrakt terminowy –
pasywa (+)

Koszty finansowe (+)

Rozliczenie

zysku

i

usunięcie kontraktu

156 500

Kontrakt terminowy –
pasywa (+)

Depozyt (+)

5 008 000

Kontrakt terminowy –
aktywa (-)

Kontrakt terminowy –
pasywa (-)

WIG 20 - ZABEZPIECZENIE

Wynik na kontrakcie terminowym
• 200X:

344 300

• 200X+1:

-187 800

• RAZEM: 156 500
Wynik na akcjach
• 200X:

-750 000

• 200X+1: 500 000
• RAZEM: - 250 000
WYNIK NETTO
• 200X:

-405 700

• 200X+1: 312 200
• RAZEM: -93 500

PRZYKŁAD 3 - FUTURE

• Wartość godziwa (netto) kontraktu na dzień

jego zawarcia wynosi zero. Wymaga on jednak
wpłacenia depozytu początkowego (nie jest to
inwestycja początkowa, czyli nie jest to
wydatek na nabycie instrumentu)

PRZYKŁAD 3 - FUTURE

Spółka X zawarła na regulowanej giełdzie kontrakt

futures na sprzedaż 100 ton pszenicy po cenie 300

zł/tona. Wartość nominalna kontraktu wynosi zatem

30000 zł. Przy założeniu, że warunki zawarcia takiej

transakcji wymagają, zgodnie z przepisami

wewnętrznymi giełdy, depozytu w wysokości 5%, spółka

X jest zobowiązana przekazać 15000 zł w formie

depozytu. Ujęcie początkowe przedstawia się

następująco:

• Aktywa: należność z tytułu depozytu + 15000 zł, środki

pieniężne – 15000 zł

• Pasywa: brak

PRZYKŁAD 4 - OPCJA

W przypadku opcji mamy do czynienia z

inwestycją początkową, zatem wartość opcji
zostałaby zawsze wykazana w bilansie już na
dzień jej nabycia.

PRZYKŁAD 4 - OPCJA

Spółka X kupuje opcję put uprawniającą do

sprzedaży za pół roku 1 mln euro po 3,6 zł. Cena
opcji została ustalona jako 10000 punktów
bazowych. Ponieważ cena za 1 punkt bazowy
wynosi 10 zł, spółka X musi zapłacić 100000 zł
tytułem premii za nabycie opcji.

• Aktywa: aktywa finansowe – opcje + 100 000 zł,

środki pieniężne – 100 000 zł

• Pasywa: brak

PRZYKŁAD 4 - OPCJA

Z punktu widzenia wystawcy opcji księgowanie

jest następujące:

• Aktywa: środki pieniężne + 100 000 zł,
• Pasywa: zobowiązania finansowe – opcje +

100 000 zł

PRZYKŁAD 5 – TRANSAKCJA WIĄZANA

•Spółka X kupiła od banku opcję, której cena wynosi

100 000 zł. Jednocześnie sprzedała temu samemu
bankowi opcję za 95 000 zł. W takiej sytuacji faktyczny
przepływ pieniężny wynosił 5000 zł, które zapłaciła
spółka X. Wartość godziwą opcji kupionej oraz
sprzedanej stanowią ich ceny – premie opcyjnie.

• Aktywa: Aktywa finansowe – opcje + 100 000 zł, Środki

pieniężne – 5000 zł

• Pasywa: Zobowiązania finansowe – opcje + 95 000 zł

PRZYKŁADY 2-5 – księgowania po

początkowym ujęciu

• Instrumenty pochodne zawarte w celach

handlowych (nie zabezpieczających) są
klasyfikowane jako aktywa finansowe
wyceniane w wartości godziwej przez
rachunek zysków i strat.

• W związku z tym zmiany ich wartości są

ujmowane bezpośrednio w wyniku
finansowym jako przychody lub koszty
finansowe.

PRZYKŁAD 6 - FORWARD

Spółka X zawarła kontrakt forward. Na dzień

wyceny bilansowej wartość godziwa (netto) tego
kontraktu jest dodatnia i wynosi 10000 zł.

Wersja 1 – w przypadku ewidencji jedynie wartości

godziwej

Aktywa: aktywa finansowe – forward
+ 10 000 zł (tylko ta kwota wykazana na koncie)
Pasywa: wynik finansowy + 10 000 zł

PRZYKŁAD 6 - FORWARD

Wersja 2 – w przypadku ewidencji osobno zobowiązań i

aktywów finansowych

Aktywa: aktywa finansowe – forward + 10 000 zł (dopisane do

wartości aktywów z dnia zawarcia transakcji)

Pasywa: wynik finansowy + 10 000 zł; zobowiązania

finansowe – bez zmian

W bilansie zostanie wykazane jedynie saldo zobowiązań i

aktywów finansowych

PRZYKŁAD 7 - FORWARD

Spółka X zawarła kontrakt forward. Na dzień

wyceny bilansowej wartość godziwa (netto) tego

kontraktu jest ujemna i wynosi 5000 zł.

Wersja 1 – w przypadku ewidencji jedynie wartości

godziwej

Pasywa: wynik finansowy - 5000 zł, zobowiązania

finansowe – forward + 5000 zł (tylko ta kwota

wykazana na koncie)

PRZYKŁAD 7 - FORWARD

Wersja 2 – w przypadku ewidencji osobno

zobowiązań i aktywów finansowych

Aktywa: aktywa finansowe – forward – 5000 zł

Pasywa: wynik finansowy – 5000 zł; zobowiązania

finansowe - bez zmian

W bilansie zostanie wykazane jedynie saldo

zobowiązań i aktywów finansowych

PRZYKŁAD 8 - FUTURES

Spółka X zawarła na giełdzie kontrakt futures, który

wymagał wpłacenia depozytu w wysokości 15000
zł. Aktualne saldo depozytu wynosi 18000 zł. W
okresie od dnia zawarcia kontraktu do dnia wyceny
spółka X nie musiała uzupełniać depozytu. Wartość
godziwa kontraktu futures wynosi na dzień wyceny
3000 zł.

Aktywa: aktywa finansowe – futures +3000zł,
Pasywa: wynik finansowy + 3000 zł

PRZYKŁAD 9 - FUTURES

Spółka X zawarła na giełdzie kontrakt futures, który

wymagał wpłacenia depozytu w wysokości 15000

zł. Spółka musiała uzupełnić depozyt o 5000 zł.

Aktualne saldo depozytu wynosi 18000 zł. Wartość

godziwa kontraktu futures wynosi na dzień wyceny

jest ujemna i wynosi -2000 zł (ustalona jako 18000

– (15000+5000))

Aktywa: brak
Pasywa: wynik finansowy -2000 zł, zobowiązania

finansowe – futures + 2000 zł

PRZYKŁAD 10 - SWAP

W momencie wyceny swapów następują z reguły przepływy

pieniężne z tytułu częściowego rozliczenia transakcji. W

bilansie należy odzwierciedlić wszystkie skutki tej sytuacji.

Spółka X zawarła transakcję swap. Na dzień pierwszej wyceny

po jej zawarciu realizowane są dodatnie przepływy pieniężne

w wysokości 2500 zł. Wartość godziwa pozostałej części

transakcji swap wynosi 12000 zł.

Aktywa: aktywa finansowe – swap +12000 zł, środki pieniężne

+2500 zł

Pasywa: wynik finansowy + 14500 zł