Badania w pomocy społecznej

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zastosowanie, metody i narzędzia

Badania

w pomocy

społecznej

Agnieszka Skowrońska

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zastosowanie, metody i narzędzia

Badania

w pomocy

społecznej

Agnieszka Skowrońska

Warszawa 2013

Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” w ra-
mach Działania 1.2 „Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej” Pro-
gram Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Eu-
ropejskiego Funduszu Społecznego.

Redaktor merytoryczny: dr Joanna Staręga-Piasek
Korekta: Małgorzata Pośnik

Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
00-697 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 65/79, Tel.: 22 237 00 00, Faks: 22 237 00 99

Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.

Skład: www.transdruk.pl

Spis treści

Część I: O badaniach w teorii ................................................................................................ 5

Użyteczność badań w pomocy społecznej – kiedy i po co robić badania? ........................... 5
Podstawy badań społecznych ................................................................................................ 7

Definicja badań .............................................................................................................. 7

Cele badań ..................................................................................................................... 7

Rodzaje badań ............................................................................................................... 8

Obszary badawcze w pomocy społecznej ..................................................................10

Metodologia badań .....................................................................................................13

Źródła informacji/danych w badaniach o pomocy społecznej ............................................14

Sprawozdania i inne dokumenty urzędowe ................................................................15

Zbiory danych statystycznych ......................................................................................17

Wypowiedzi respondentów ankiet i wywiadów ..........................................................24

Obserwacja ..................................................................................................................27

Przekazy informacyjne .................................................................................................28

Dokumenty osobiste ...................................................................................................29

Zagadnienia etyczne w badaniach .......................................................................................30

Informacja o udziale w badaniu i celu badania ..........................................................30

Dobrowolność udziału w badaniu ...............................................................................31

Pozyskiwanie danych wrażliwych ...............................................................................32

Zapewnienie anonimowości i poufności.....................................................................33

Problemy przy analizie i interpretacji danych ..............................................................33

Zafałszowana prezentacja wyników............................................................................34

Część II: Praktyka badawcza ...............................................................................................36
Proces badawczy ..................................................................................................................36
Jak zaprojektować badanie? .................................................................................................37

Ustalenie problemu badawczego................................................................................37

Uszczegółowienie problemu badawczego..................................................................38

Operacjonalizacja pojęć ..............................................................................................41

Wybór metody zbierania i analizy danych ...................................................................45

Wybór metody doboru próby .......................................................................................58

Stworzenie harmonogramu i budżetu badań .............................................................69

Jak przeprowadzić badanie? .................................................................................................72

Stworzenie narzędzi badawczych i zbieranie danych .................................................72

Analiza danych ............................................................................................................88

Wnioskowanie i zastosowanie wniosków .................................................................101

Jak napisać raport z badań? ................................................................................................106

Struktura raportu .......................................................................................................106

Wskazówki do pisania i upowszechnienia raportu ...................................................107

Zlecanie badań podmiotom zewnętrznym .........................................................................110

Co powinno zawierać zapytanie ofertowe? ...............................................................110

Jak wybrać najkorzystniejszą ofertę? .........................................................................111

Dobre praktyki badań w pomocy społecznej .....................................................................112

Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej

województwa zachodniopomorskiego w opinii ich pracowników ...........................112

Badanie potrzeb najemców oraz określenie przyczyn trudności w bieżącym

regulowaniu należności – diagnoza socjologiczna opracowana na potrzeby

Miejskiego Programu Profilaktyczno-Osłonowego ...................................................114

Przemoc w rodzinie – diagnoza sytuacji w województwie wielkopolskim ...............117

Obraz bezdomności w przekazie medialnym ...........................................................119

Słowniczek ..........................................................................................................................121

Część I: O badaniach w teorii

Użyteczność badań w pomocy społecznej – kiedy i po co robić badania?

Ile jest dzieci wymagających dożywiania w gminie Dużej? Czy są dzielnice w Dużej, gdzie jest
więcej alkoholików niż w innych dzielnicach i z czego to wynika? Dlaczego pomimo dużych
nakładów finansowych rodzina Kowalskich od 10 lat korzysta z różnych form pomocy? Na
te i wiele innych pytań można odpowiedzieć, formułując własne sądy i opinie, ale bardziej
rzetelne i poparte dowodami będą odpowiedzi udzielone na podstawie przeprowadzonych
badań społecznych. Badań, które mają nie tyle wymiar czysto naukowy, ale przede wszyst-
kim wymiar użyteczny, bo ich wyniki prowadzą do wniosków, które podpowiadają, co robić
i jak działać w określonych sytuacjach.
Badania w obszarze pomocy społecznej są przeprowadzane od lat, ale w większości na uży-
tek naukowy, to jest prowadzone są w katedrach polityki i pomocy społecznej na uniwer-
sytetach. Takie badania oprócz wartości poznawczych, czyli stwierdzających jak jest?, nie
wnoszą wiele do praktyki, a przede wszystkim do pracy pracowników socjalnych. Z drugiej
strony to pracownicy socjalni są obciążani zbieraniem danych, które potem są „obrabiane”
przez różnych badaczy – poczynając od magistrantów i doktorantów zainteresowanych ele-
mentami systemu pomocy, po ewaluatorów, kierowników projektów zbierających dane do
monitoringu projektu oraz samych dyrektorów placówek, którzy muszą przedstawiać dane
na temat działalności ośrodka bądź innej instytucji, którą kierują.
Danych w pomocy społecznej jest bardzo dużo – tylko niektóre z nich się zbiera, jeszcze
mniej jest wykorzystywanych. Celem zbierania danych przede wszystkim powinno być ich
praktyczne wykorzystanie, gdyż na podstawie ich analizy (badania) można sformułować
wnioski i rekomendacje, które mają służyć np. większej skuteczności pomocy oraz popra-
wieniu jakości usług, ale też polepszeniu warunków pracy pracowników służb społecznych.
Badania takie mogą i powinny mieć wymiar użyteczny, ponieważ dopiero wtedy będą bar-
dziej doceniane, co też wpłynie na jakość zbieranych danych.
W moim przekonaniu badania to czas refleksji nad tym, co i jak robimy, a także szansa na
identyfikację problemów, które występują podczas naszych działań. Problemów rozumia-

nych na wiele sposobów: problemów, które mamy rozwiązać, problemów utrudniających
osiągnięcie wyznaczonych celów, problemów we wprowadzaniu określonych działań. Jeśli
zostanie identyfikowany problem, możemy zmienić swój dotychczasowy sposób postę-
powania, np. zmienić sposób zarządzania, ograniczyć zasięg działań, zmienić zakładane
rezultaty lub grupę, do której są skierowane działania. W tym sensie badania są analizą
doświadczeń, na podstawie których można wprowadzić zmiany lub kontynuować swoje po-
stępowanie z pewnością, że jest to dobrze wybrany kierunek.
Potraktuj badanie jako refleksję nad tym, co robisz i co chcesz zmienić
Tak więc badania w pomocy społecznej mają służyć poznawaniu wszystkich obszarów z nią
związanych oraz wykorzystywaniu tej wiedzy do ulepszania działań podejmowanych przez
pracowników instytucji pomocy społecznej. Za pomocą badań można odkrywać związki po-
między różnymi, pozornie niezwiązanymi zjawiskami, a także sprawdzać, jakie skutki przy-
noszą wprowadzane zmiany. W praktyce oznacza to, że można zbadać zarówno czy zmieni
się liczba świadczeniobiorców po podwyższeniu kryterium dochodowego uprawniającego
do korzystania z pomocy społecznej, jak również, jakie skutki przynosi stosowany od lat
program profilaktyki uzależnień w naszej gminie.

Głównym celem publikacji jest przybliżenie badań społecznych jako wykonalnych, użytecz-
nych oraz pomocnych w codziennej pracy pracowników różnych instytucji pomocy społecz-
nej. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla praktyków pomocy społecznej,
którzy są zainteresowani przeprowadzeniem badania szczególnie na użytek własny bądź
społeczności lokalnej, a zapomnieli już czego nauczyli się na studiach o metodologii badań,
bądź wiedza ta okazała się nieprzydatna w ich szczególnej pracy. W podręczniku krok po
kroku pokazuję jak przygotować takie badanie, zrealizować je w sposób poprawny metodo-
logicznie oraz co zrobić z wynikami. Przedstawiam również różne możliwości pozyskiwania
danych, np. narzędzie Ocena Zasobów Pomocy Społecznej, które ma ułatwić gromadzenie
i przetwarzanie danych o różnych obszarach pomocy społecznej. Aby ułatwić myślenie o ba-
daniu będę posługiwała się przykładami z praktyki pomocy społecznej, z którymi większość
czytelników spotyka się na co dzień. Natomiast tych, którzy są zainteresowani teoretyczny-
mi podstawami metodologii badawczej, równymi teoriami w podejściu naukowym odsyłam
do podręczników i publikacji poświęconych metodologii badań społecznych.
Podręcznik po kolei wprowadza w tematykę badań w pomocy społecznej – na początku
przedstawiam przykłady i wyjaśniam sens robienia badań, następnie przypominam podsta-
wowe pojęcia związane z badaniami z odniesieniem do pomocy społecznej, a w kolejnych
rozdziałach pokazuję ja krok po kroku przejść przez cały proces badawczy od pomysłu na
badanie do raportu z badań. Na końcu podaję wskazówki, jakie elementy powinno zawierać
zapytanie ofertowe, jeśli chcemy zlecić badanie na zewnątrz, a także przykłady badań, które
można uznać za wzorcowe.

Podstawy badań społecznych

Definicja badań

Czym jest badanie i co zrobić, aby wykonywane przez nas czynności były uznane za działal-
ność badawczą? Ogólnie można powiedzieć, że badanie to poszukiwanie odpowiedzi na nur-
tujące nas pytanie, próba dowiedzenia się czegoś. Jednak, aby miało ono charakter naukowy
musimy zastosować określoną metodykę postępowania, dzięki której otrzymujemy takie wy-
niki, które w tych samych warunkach i dzięki tym samym metodom byłyby powtórzone.
Badanie to zbieranie i analizowanie danych według określonych metod i za pomocą okre-
ślonych technik dobranych stosownie do celu badania. Cechą badań naukowych jest po-
wtarzalność wyniku przy zastosowaniu tych samych metod i technik.
Definicja badań ma pomóc odróżnić wiedzę potoczną od wiedzy o wartości naukowej, co
jest również zobrazowane poniżej.

Rysunek 1. Odróżnienie wiedzy naukowej od wiedzy potocznej

wiedza naukowa

wiedza potoczna

oparta jest na wnioskowaniu;

•

oparta jest na doświadczeniu (obserwacji);

•

naukowcy stosują kryteria logiczne i empiryczne do we-

•

ryfikacji twierdzeń nauki;

nie zadowala się samym opisem;

•

uczonych obowiązuje przestrzeganie trzech podstawo-

•

wych reguł:

wyraźne określenie problematyki badawczej w kontekście

•

dotychczasowej wiedzy i istniejących teorii;

staranne zbieranie danych, umożliwiające kontrolę ich

•

rzetelności

odróżnianie twierdzeń opartych na faktach, od tych, któ-

•

re są domysłami;

wyróżnikiem nauki jest neutralność i powstrzymanie się

•

od wartościowania.

nabywamy ją „samoistnie”;

•

wiąże się ona z ograniczonym zasięgiem

•

ludzkiej obserwacji;

rzadko jest neutralna;

•

związana jest z wartościowaniem; mówi, co

•

dobre, a co złe;

operuje podziałami dychotomicznymi „do-

•

bry-zły”;

ma tendencje do uogólniania, np. „cała dzi-

•

siejsza młodzież”

przesiąknięta jest stereotypami, upraszcza,

•

jest sztywna i odporna na zmiany;

często jest ukryta w przysłowiach.

•

Pracownicy instytucji pomocy społecznej mają ogromny zasób wiedzy o klientach i ich pro-
blemach, korzystają z niej w codziennych sytuacjach i jest to wiedza bardzo przydatna, ale
jest to wiedza oparta na subiektywnych sądach i spostrzeżeniach, czyli wiedza potoczna.
Przyjęcie postawy badacza oznacza przyjęcie postawy refleksyjnej, szukanie prawidłowości
i weryfikacji swoich przekonań, a także potwierdzenia zasadności swoich działań.

Cele badań
Ogólnie rzecz ujmując badania w stosowanych naukach społecznych mają charakter użyt-
kowy, tj. badania służą do określania kierunków zmian, oceny tych zmian, ale poza tym
mogą mieć cele tak jak każde inne badania, czyli: eksplorację, opis i wyjaśnianie.
Przykładem badania o celu eksploracyjnym jest rozpoznanie na ile problemy ze spłatą kre-
dytów mieszkaniowych wpływa na zwiększenie liczby osób zgłaszających się do ośrodków

pomocy społecznej z powodu braku środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb życio-
wych. W takim badaniu możemy zaznajomić się z nowym dla nas zagadnieniem lub zjawi-
skiem, które samo w sobie jest nowe. W takim badaniu możemy zaspokoić swoją ciekawość
i lepiej zrozumieć dane zagadnienie. Poza tym możemy zbadać czy warto dalej zgłębiać ten
obszar lub wypracować metody, którymi będziemy dokładniej badać to zagadnienie.
Wiele badań ma charakter opisowy, czyli w sposób naukowy (za pomocą określonych me-
tod) opisywany jest pewien fragment rzeczywistości. Przedstawianie statystyk dotyczących
klientów pomocy społecznej (ich wieku, płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia itp.) lub
świadczeń przez nich otrzymywanych jest przykładem takiego badania, w którym odpowia-
damy na pytania co/kto, kiedy, gdzie, jak?
Trzecim z głównych celów badań jest wyjaśnianie, czyli odpowiedź na pytanie dlaczego?
W takich badaniach możemy wyjaśnić związki przyczynowe pomiędzy różnymi zjawiskami,
np. dlaczego w gminie o wysokiej stopie bezrobocia rejestrowanego niewiele osób korzysta
ze świadczeń pomocy społecznej z powodu bezrobocia? Podczas takiego badania może się
okazać, że wiele osób zarejestrowanych w urzędzie pracy jako osoby bezrobotne pracuje za
granicą lub pracuje „na czarno”.
Warto pamiętać, że jedno badanie zwykle nie ma tylko jednego z wyżej przedstawionych celów.

Rysunek 2. Podstawowe cele badań społecznych

eksploracja

wyjaśnienie

opis

Rodzaje badań
Oprócz celów badań wyróżniane są ich różne rodzaje. Przydatnym podziałem badań jest
typologia przyjęta przez Barbarę Szatur-Jaworską

, która wyróżnia kilka rodzajów badań

w polityce społecznej, czyli nauce, w ramach której prowadzone są badania w pomocy spo-
łecznej. Rodzaje badań, z pytaniami, na jakie odpowiadają oraz przykładami są podane
w poniższej tabeli.

Barbara Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, tekst dostępny pod adresem:
http://www.szatur.republika.pl/Diagnoza_i_diagnozowanie_w_polityce_spolecznej.pdf.

Tabela 1. Rodzaje badań w polityce społecznej

Rodzaj badania

Na jakie pytania odpowiada

Przykład badania

w pomocy społecznej

Diagnostyczne

jak jest? z jakiego typu problema-

mi społecznymi i uwarunkowania-

mi mamy do czynienia? dlaczego

one występują?

Główne przyczyny problemu bezdomności

w gminie Małej; diagnoza potrzeb rodziców

samotnie wychowujących dzieci korzystają-

cych ze świadczeń pomocy społecznej.

Historyczne

jakie problemy społeczne wystę-

powały w przeszłości? jak je roz-

wiązywano? czy wynikają z tego

jakieś wnioski dla współczesno-

ści?

Badanie przyczyn korzystania z pomocy spo-

łecznej w 1950 r., w 1960 r. i w 1980 r.

Prognostyczne

w jakim kierunku będą rozwijały

się poszczególne dziedziny życia

społecznego? jakie dziedziny po-

lityki społecznej będą potrzebne

w przyszłości?

Badanie zapotrzebowania na pomoc w for-

mie rodzinnych domów dla osób starych

w 2020 r.

Porównawcze

czym różnią się a pod jakim

względem są podobne poszcze-

gólne systemy i podsystemy poli-

tyki społecznej?

Porównanie wydatków na zasiłki celowe

(w przeliczeniu na klienta pomocy społecz-

nej) pomiędzy gminami w województwie

mazowieckim; Badanie efektywności róż-

nych form opieki zastępczej nad dzieckiem.

Ewaluacyjne

jak oceniamy realizowaną poli-

tykę społeczną i jej wybrane ele-

menty?

Badanie skutków udzielonej pomocy dzie-

ciom w formie posiłku w szkołach; Badanie

trafności działań zapisanych w kontraktach

socjalnych z osobami bezrobotnymi.

Powszechnym podziałem badań jest podział na badania ilościowe i jakościowe. Kryterium
wyróżniającym jest zastosowana metoda badawcza. Jeśli zależy nam na pokazaniu efektu
działań w liczbach, procentach, to przeprowadzamy badania ilościowe. Za pomocą metod
statystycznych wyniki badań ilościowych przeprowadzone na reprezentatywnej próbie moż-
na uogólnić na całą populację. Jeśli natomiast zależy nam na pogłębianiu opisu pewnych
zjawisk (np. problemu przemocy w rodzinie) lub procesów (co się dzieje z uczestnikiem pod-
czas jego udziału w projekcie), powinniśmy przeprowadzić badanie jakościowe. Badania
jakościowe nie są badaniami reprezentatywnymi.
Przykładem badań ilościowych jest statystyczna analiza danych na temat świadczeń z po-
mocy społecznej – ich rodzaju, liczby, wysokości, rozkładu liczby świadczeń w ciągu roku,
ich zależności od dochodu świadczeniobiorcy itp. Natomiast przykładem badań jakościo-
wych są np. wywiady indywidualne z klientami pomocy społecznej na temat stopnia zaspo-
kajania potrzeb poprzez świadczenia z pomocy społecznej. Często badania mają charakter
zarówno ilościowy jak i jakościowy to znaczy, że część danych jest prezentowana w sposób
statystyczny, a część opisowy. To pozwala z jednej strony zobaczyć skalę zjawiska, a z dru-
giej strony poznać jego głębokość i przyczyny oraz skutki w jednostkowym wymiarze.
Reprezentatywność badań oznacza, że badania przeprowadzone na próbie można uogólnić
(z przyjętym błędem statystycznym) na całą populację.

Innym kryterium rozróżnienia jest czas i wówczas badania dzieli się na przekrojowe i dynamiczne.
Badania przekrojowe odnoszą się do jednego punktu w czasie, a badania dynamiczne umożli-
wiają obserwację tego samego zjawiska przez dłuższy czas. W badaniach przekrojowych waż-
niejsze jest opisywanie populacji lub zjawiska pod względem ich różnych cech, natomiast dzięki
badaniom dynamicznym możliwe jest uchwycenie zmian w czasie. Typowym przykładem badań
przekrojowych jest Powszechny Spis Ludności w danym roku, natomiast jeśli porównujemy wyni-
ki Spisów w poszczególnych latach np. w 1988 r., 2002 r. i 2011 r. to jest to badanie dynamiczne.
W ramach badań dynamicznych wyróżnia się badania trendów, badania kohort demograficznych
oraz badania panelowe – ich definicje oraz przykłady są przedstawione na schemacie poniżej.

Rysunek 3. Rodzaje badań dynamicznych

badanie trendów

badanie kohort

demograficznych

badanie panelowe

badania koncentrujące się

na zmianach w czasie we-

wnątrz jakiejś populacji

badania koncentrujące się na

zmianach zachodzących w po-

szczególnych subpopulacjach,

czyli zbiorowości osób posiadają-

cych tą samą cechę, np. rok uro-

dzenia, rok zawarcia małżeństwa

badania zmian w czasie w tej

samej grupie osób

to co jest stałe: cecha

(zmienna), pod względem

której badamy pewną

zbiorowość ludzi

to co jest stałe: subpopulacja,

czyli grupa osób wybrana pod

względem określonego kryte-

rium oraz cecha, pod względem

której badamy tą zbiorowość

to co jest stałe: zawsze jest to

ta sama grupa osób (ta sama

próba) oraz cecha, pod wzglę-

dem której badamy tą zbioro-

wość

przykład: badanie pozio-

mu wykształcenia oraz

wieku klientów pomo-

cy społecznej w latach

1980-2010

przykład: badanie co 3 lata satys-

fakcji klientów pomocy społecz-

nej z usług opiekuńczych w 2010

r. w grupie osób w wieku 60-65

lat w 2013 r. w grupie osóbw wie-

ku 63 - 68 lat, w 2016 r. w grupie

osób w wieku 66 - 71 lat

coroczne badnie zmian źródeł

i wysokości dochodu wybra-

nej grupy klientów pomocy

społecznej

Obszary badawcze w pomocy społecznej

Co można badać w pomocy społecznej? Najczęściej wybierane obszary do badań to:

• diagnoza problemów społecznych w danej gminie lub województwie (w szczególno-

ści do strategii rozwiązywania problemów społecznych);

• świadczenia pomocy społecznej (np. ilość i wysokość świadczeń, ocena skutków pra-

cy z rodziną, środowiskiem, ocena skuteczności zawieranych kontraktów socjalnych);

• jakość i standard świadczonych usług społecznych (np. usług opiekuńczych, specjalistycznych);
• realizacja projektów i programów (np. ewaluacja projektów socjalnych i społecznych,

w tym projektów finansowanych z funduszy Unii Europejskiej);

• organizacje i instytucje pomocy społecznej (np. analiza funkcjonowania ośrodka po-

mocy społecznej, domu pomocy społecznej, innych placówek pomocy społecznej
w celu wprowadzenia zmian organizacyjnych);

• poziom wykształcenia kadr pomocy społecznej (np. realizowanie potrzeb szkolenio-

wych zgłaszanych przez pracowników, ewaluacja szkoleń);

• współpraca między instytucjami pomocy społecznej na poziomie struktur samorządowych

oraz międzysektorowych (np. wypracowanie reguł współpracy między OPS i organizacja-
mi pozarządowymi lub między OPS a szkołami i policją, powiatowymi urzędami pracy).

Są to bardzo ogólne zagadnienia, które są uszczegóławiane na różnych poziomach. W po-
mocy społecznej można wyróżnić co najmniej trzy takie poziomy: systemu, instytucji, klienta.
Mówiąc o poziomie systemu, mam na myśli działania podejmowane przez wszelkie instytu-
cje pomocy społecznej (również organizacje pozarządowe działające w tym obszarze) oraz
system prawny i otoczenie, w którym one działają; system odnosi się do problemów społecz-
nych, które mają być niwelowane poprzez działania w jego ramach. Poziom instytucji to z ko-
lei działania podejmowane w ramach pojedynczej instytucji oraz jej organizacja i zarządzanie
wewnątrz niej, co również ma wpływ na podejmowane działania. I w końcu poziom klienta
to działania podejmowane zarówno przez jednostkę lub rodzinę, która zmaga się z danym
problemem, jak i na rzecz tej jednostki/rodziny przez innych, również przez instytucje.
Rozpatrując to na przykładzie problemu ubóstwa, na poziomie systemu mogą być podej-
mowane działania ustawodawcze oraz poprawiające współdziałanie różnych instytucji
powołanych do zwalczania skutków tego problemu, czy też wprowadzających standardy
oferowanych przez nie usług. Poszczególne instytucje działają zgodnie z przypisanymi im
zadaniami i kompetencjami w poszczególnych obszarach (inne działania podejmują ośrod-
ki pomocy społecznej, a inne organizacje pozarządowe działające na rzecz osób ubogich).
Mają też różne systemy organizacyjne i podejście do osób potrzebujących pomocy. Wymiar
ubóstwa jest jeszcze inny z punktu widzenia osoby bądź rodziny, której ten problem bezpo-
średnio dotyczy. To ta rodzina wykorzystując przede wszystkim własne zasoby, a jeśli one
nie wystarczą, to zasoby instytucji i systemu, stara się przezwyciężyć problem niewystarcza-
jących środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Wymiary badawcze są pomocne w tym, aby uświadomić i uszczegółowić zakres swoich poszu-
kiwań ich zakres, bowiem im szerszy zakres badań tym trudniejsze są do przeprowadzenia.
Innym wymiarem jest zasięg przestrzenny i tu można wyróżnić poziom lokalny (np. dzielnica,
wieś, miasto, gmina, powiat), regionalny (najczęściej województwo lub kilka województw)
oraz krajowy. Ten wymiar jest szczególnie pomocny przy analizie potrzeb i problemów da-
nych społeczności. Poniżej znajdują się przykładowe obszary badawcze powstałe przez
skrzyżowanie wymiaru poziomu analizy z wymiarem przestrzennym badań.

Tabela 2. Przykłady badań w pomocy społecznej

Wymiary

System

Instytucja

Klient

LOKALNY

Zapotrzebowanie na stwo-

rzenie nowych instytucji

aktywizacji osób niepełno-

sprawnych w gminie Dużej

Współpraca ośrodka po-

mocy społecznej z inny-

mi instytucjami w gminie

Małej

Profil społeczno-demogra-

ficzny klienta pomocy spo-

łecznej w gminie Małej

REGIONALNY

Diagnoza problemu ubó-

stwa w województwie po-

morskim

Potrzeby szkoleniowe pra-

cowników powiatowych

centrów pomocy rodzinie

w województwie mazo-

wieckim

Stan zdrowia osób po-

bierających zasiłki stałe

w kontekście możliwości

podejmowania aktywno-

ści zawodowej w woje-

wództwie opolskim

KRAJOWY

Ocena działania rozwią-

zań

przeciwdziałania

przemocy przewidzianych

w ustawie o przeciwdzia-

łaniu przemocy w rodzinie

z dnia 29 lipca 2005 r.

Stan zatrudnienia pracow-

ników socjalnych w ośrod-

kach pomocy społecznej

w Polsce

Osoby niepełnosprawne

jako klienci pomocy spo-

łecznej

Obszary badawcze są również determinowane rodzajem badań (i odwrotnie), w ramach
których również istnieją specyficzne wymiary. Np. badania prognostyczne i historyczne
odwołują się do kategorii czasu (przyszłości lub przeszłości), dowolnie ustalanego przez
badacza, np. może to być jeden rok (raczej w badaniach prognostycznych), 5 lat, 30 lat lub
100 lat (raczej w badaniach historycznych). Badania diagnostyczne odnoszące się do teraź-
niejszości mogą być przeprowadzane w każdym z wymiarów przedstawionych w powyższej
tabeli – diagnozę można przeprowadzić zarówno w obszarze zasobów gminy do rozwią-
zywania problemu alkoholizmu, jak również zasobów klienta do rozwiązania tego samego
problemu, ale w wymiarze jednostkowym. Poziomy analizy można również zastosować do
badań ewaluacyjnych, których specyfika polega na tym, że wyróżnia się kilka kryteriów ewa-
luacji, pod względem których ocenia się dane działania. W poniższej tabeli podane zostały
przykłady badań ewaluacyjnych podzielonych na podstawie kryteriów i poziomów analizy.

Kryterium

System

pomocy społecznej

na poziomie lokalnym

Działanie instytucji

Klient

Trafność – czy cele

są dopasowane do

problemów

Dostosowanie zapla-

nowanych działań do

problemu wysokiego

bezrobocia i ubóstwa

w gminie Dużej

Diagnoza

problemu

niskiego zatrudnienia

i złej organizacji pracy

w OPS

Dostosowanie

celów

pomocy do problemów

rodzin z niepełnospraw-

nym dzieckiem

Skuteczność – czy są

osiągane wyznaczo-

ne cele i rezultaty

Skuteczność zasiłków

celowych w ogranicza-

niu poziomu ubóstwa

i bezrobocia w gminie

Dużej

Zmiana

organizacji

pracy w OPS a zwięk-

szenie godzin prze-

znaczonych na pracę

socjalną z klientami

Skuteczność

pomocy

w formie usług opiekuń-

czych w rozwiązywaniu

problemów rodzin z nie-

pełnosprawnym dziec-

kiem

Efektywność – czy

nakłady na działa-

nia były optymalne

w stosunku do osią-

gniętych rezultatów?

Ocena wystarczalności

zasobów finansowych

i instytucjonalnych do

zmniejszania skutków

problemu bezrobocia

w gminie Dużej

Koszty zmiany organi-

zacji pracy w OPS

Koszty pomocy rodzi-

nom z problemem bez-

robocia

Użyteczność – czy

klienci/użytkownicy

są zadowoleni z pod-

jętych działań?

Opinia mieszkańców

gminy Dużej na temat

działań podejmowa-

nych w ramach lokal-

nego systemu pomocy

społecznej (np. z uru-

chomienia Centrum In-

tegracji Społecznej)

Opinia pracowników

OPS na temat funkcjo-

nalności wprowadza-

nych zmian organiza-

cyjnych

Ocena

użyteczności

świadczeń

pienięż-

nych w rozwiązywaniu

problemu bezrobocia

w opinii klientów pomo-

cy społecznej

Trwałość – na ile

osiągnięte rezultaty

działań mają trwały

charakter?

Wpływ zasiłków okre-

sowych na utrzymanie

zatrudnienia klientów

pomocy społecznej

Trwałość zmian funk-

cjonowania instytucji

Trwałość zmian wpro-

wadzonych w rodzinie

z problemem bezrobo-

cia

Jak widać jest wiele możliwych obszarów badawczych i tematów do badań w pomocy spo-
łecznej. Przedstawiona lista obszarów nie jest listą zamkniętą, a jedynie możliwymi przykła-
dami badań. W końcowej części książki przedstawione są kolejne przykłady badań, które
faktycznie zostały przeprowadzone.

Metodologia badań
Na czym polega badanie? Ogólnie mówiąc badania polegają na zbieraniu danych, ich ana-
lizie oraz wyciąganiu wniosków. Cały ten proces ma określony cel oraz dokładnie opisany
sposób postępowania w kolejnych etapach. Przy opisywaniu lub realizacji procesu badaw-
czego często mówi się o metodologii, metodzie i technice badań. Rozróżnienie między tymi
pojęciami oraz przykłady2 przedstawione są na schemacie poniżej.

Rysunek 4. Metodologia, metoda i technika badań

metodologia

zastosowane podejście teoretyczne wraz z opisem metod ba-

•

dawczych

metoda badań

typowy, powtarzalny sposób zbierania, opracowywania, analizy i

•

interpretacji danych empirycznych służący do uzyskania maksy-

malnie (…) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania

np. obserwacyjna, monograficzna, badania dokumentów, in-

•

dywidualnych przypadków, sondażu diagnostycznego, metody

statystyczne

technika

powtarzalny sposób zbierania danych

•

np. obserwacja, wywiad, ankietowanie, badanie dokumentów,

•

techniki socjometryczne

W jednym badaniu można zastosować kilka metod badawczych, a co za tym
idzie różne techniki badawcze. Więcej o metodach i technikach, ich zastosowa-
niu oraz tworzeniu narzędzi badawczych znajduje się w części praktycznej pu-

Niestety w publikacjach naukowych brak jest konsekwencji w podziale i typologii metod badawczych i ich
rozróżnianiu z technikami. Wg mnie najpełniejsza typologia podawana jest przez Apanowicza i za nim przytaczam
nazewnictwo metod i technik z zaznaczeniem, że niektóre z nich mają różne nazwy.

blikacji. Natomiast o teoriach socjologicznych składających się na podejście ba-
dawcze można przeczytać w licznych publikacjach teoretycznych na ten temat.

Źródła informacji/danych w badaniach o pomocy społecznej
Tak jak wiele jest możliwych obszarów badań w pomocy społecznej tak też wiele jest źródeł
danych, z których badacze mogą skorzystać, aby odpowiedzieć na zadawane sobie pytania.
Poniżej przedstawione zostały podstawowe kategorie źródeł danych w polityce społecznej
w ujęciu Barbary Szatur-Jaworskiej

Rysunek 5. Źródła danych wg B. Szatur-Jaworskiej

Dane

Sprawozdania

i inne dokumenty

urzędowe

Dokumenty

osobiste

Zbiory danych

statystycznych

dotyczących spo-

łeczeństwa, go-

spodarki, sytuacji

demograficznej

Przekazy

informacyjne

Wypowiedzi

respondentów

ankiet

i wywiadów

Obserwacja

Uzyskane z tych źródeł dane można z kolei podzielić na pierwotne i wtórne. Dane pierwotne
to takie, które zostały pozyskane przez badacza do konkretnego badania, a dane wtórne to
dane już zastane, zostały zebrane wcześniej i nie do tego konkretnego badania. Pierwot-
ność danych jest w głównej mierze zależna od tego, na ile badacz miał możliwość wpływu
na pozyskiwanie danych z pierwotnego źródła.

Np.: Domański H., Lutyńska K., Rostocki A. (red.). (1999). Spojrzenie na metodę. Studia z metodologii badań
socjologicznych, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN; Konecki K. (2000). Studia z metodologii badań jakościo-
wych. Teoria ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; Nowak S. (1985). Metodologia badań
społecznych. Warszawa: PWN; Sztabiński P., Sztabiński F., Sawiński Z. (red.). (2004) Nowe metody, nowe
podejścia badawcze w naukach społecznych. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

Barbara Szatur-Jaworska, Diagnozowanie…, op. cit.

Rysunek 6. Wady i zalety danych pierwotnych i wtórnych

zalety: możliwość

samodzielnego

decydowania o zakresie

zbierania danych,

formułowaniu kategorii,

pytań;

wady: angażujący

i skomplikowany

sposób zbierania

danych; wysoki koszt

i długi czas zbierania

danych;

zalety: szybki i łatwy

sposób zbierania

danych, niski koszt

i krótki czas dotarcia do

danych

wady: uzyskane do

innych niż nasze celów;

brak dostępności do

danych z małych ob-

szarów; mogą być nie-

aktualne, niedokładne,

niewiarygodne;

dane

pierwotne

dane

wtórne

Jak widać oba rodzaje danych mają wady i zalety. Największą zaletą korzystania z danych
pierwotnych jest możliwość samodzielnego kształtowania narzędzi, formułowania pytań,
za pomocą których zbieramy te dane. Natomiast korzystanie ze stosunkowo taniego źródła,
jakim są dane wtórne wymaga umiejętności polegających na zbadaniu rzetelności prezen-
towanych danych.
Aby badania były rzetelne, zawsze przy korzystaniu z danych zastanych poszukaj następu-
jących informacji:

• Jaki był cel badań, dzięki którym zebrano dane?
• Kto zbierał dane?
• Jakie dane były zebrane?
• Kiedy i w jaki sposób dane zostały zgromadzone?

Sprawozdania i inne dokumenty urzędowe
Pracownicy instytucji pomocy społecznej posługują się wieloma formularzami, oświadcze-
niami, które po wypełnieniu zyskują miano dokumentów. Przykładem takiego dokumentu
jest wywiad środowiskowy, kontrakt socjalny, ale też różnego rodzaju zaświadczenia (np.
o stanie zdrowia), oświadczenia (np. o sytuacji majątkowej), sporządzane przez pracowni-
ków notatki, opinie, pisma. Do tego dochodzą dokumenty „wytwarzane” w toku realizacji
różnego rodzaju projektów, to są np. listy obecności uczestników na szkoleniu, programy
szkoleń i zajęć dla beneficjentów, karta aktywności beneficjenta itp.
Teczki spraw klientów są więc bardzo bogatymi zbiorami danych na temat klientów, ponie-
waż zawierają wiele danych na temat historii klienta, przebiegu udzielanej pomocy (udzie-

lanych form świadczeń oraz ich wysokości), jego sytuacji rodzinnej, zawodowej oraz zmian
w jego życiu.
Dokumenty urzędowe to materiały o formalnym charakterze np. sprawozdania, wypełniony
formularz, opinie, pisma.
Dużo danych jest „produkowanych” przy realizacji projektów (np. finansowanych z fundu-
szy Unii Europejskiej), które powinny być wykorzystane np. w badaniach ewaluacyjnych.
Są to głównie dane o sytuacji społeczno-demograficznej uczestników, tj. wiek, status na
rynku pracy, miejsce zamieszkania oraz dane na temat ich uczestnictwa w zajęciach i in-
nych formach aktywizacji (liczba dni szkoleniowych, liczba nieobecności, udział w zajęciach
dodatkowych, spotkaniach z psychologiem, wartości świadczeń otrzymywanych w czasie
projektu, itp.). Często dysponujemy również diagnozą sytuacji uczestnika przed rozpoczę-
ciem projektu (na podstawie rozmów z psychologiem, pracownikiem socjalnym lub doradcą
zawodowym), która aby mogła być wykorzystana w procesie ewaluacji powinna być spo-
rządzona w formie pisemnej, np. jako notatka lub wpis do wywiadu środowiskowego. Inne
dokumenty, które są gromadzone w trakcie realizacji projektu to dane o wydatkach na reali-
zację projektu, czyli użytych zasobach (koszty wynagrodzeń personelu, wynajmu pomiesz-
czeń na szkolenia, doradztwa, innych usług, koszty świadczeń dla uczestników projektu).
Zasoby mogą być również przedstawiane jako wkład pracy wolontariuszy, zasoby material-
ne (własne pomieszczenia).
W tej grupie dokumentów znajdują się również wszelkiego rodzaju sprawozdania, które
mają mniej lub bardziej ustrukturyzowaną formę. Każda instytucja pomocy społecznej ma
obowiązek sporządzania sprawozdań ze swojej działalności5. Możemy wyróżnić tu dwoja-
kiego rodzaju sprawozdania: jedne to przekazywane za pomocą systemu informatycznego
do wojewody, a drugie to przedstawiane na posiedzeniu rady gminy, powiatu, samorządu
województwa. Te pierwsze mają bardziej ustrukturyzowaną formę, tj. określone dane, któ-
re należy przekazać w odpowiednich kategoriach, a sprawozdania drugiego rodzaju, choć
zawierają podobne informacje mają różne formy: czasami są to prezentacje dotyczące pro-
blemów wraz z danymi na temat świadczeń i rozwiązań podjętych w celu niwelowania tych
problemów lub są to dokumenty pisane, w których opisowo ujmuje się podstawowe dane
na temat działalności danej instytucji. Należą do nich zarówno dane na temat klientów
przedstawiane ujęciu zbiorczym, czyli np. liczba rodzin korzystająca z pomocy społecznej
z powodu ubóstwa, bezrobocia itd., jak również dane o liczbie zatrudnionych pracowników
(na poszczególnych stanowiskach), wydatkach instytucji na świadczenia dla klientów, na
wynagrodzenia dla pracowników, związane z innymi opłatami (choć najczęściej wydatki
i przychody są ujmowane w poszczególnych kategoriach budżetowych).
Do tego rodzaju źródeł informacji zaliczyć należy również wszelkiego rodzaju programy
i projekty, a także dokumenty o charakterze strategicznym, czyli np. strategie rozwiązywania

Obowiązek sprawozdawczości z zadań realizowanych w pomocy społecznej nakłada na gminy (art. 17. ust.1,
pkt 17), powiaty (art. 19, pkt 19), samorząd województwa (art. 21, pkt 7) oraz wojewodę (art. 22, pkt 12) usta-
wa o pomocy społecznej z dn. 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2004 nr 64, poz. 593 z późn. zm.).

problemów społecznych, program profilaktyki uzależnień itp. Dokumenty te zawierają plany
działań w danych obszarach.

cechy charakterystyczne dokumentów urzędowych jako źródła danych:

łatwo dostępne

w miarę ujednolicone informacje

wiemy jakiego rodzaju danych możemy się spodziewać

dotyczą pojedynczych jednostek (instytucji, projektu, klienta)

Warto zauważyć, że dokumenty urzędowe są danymi zastanymi, czyli nie mamy wpływu na
to, co jest w nich zbierane, ale jest to bardzo bogate źródło informacji o wszelkich działa-
niach podejmowanych na najniższym szczeblu systemu pomocy społecznej, ponieważ są
to informacje o działaniach podejmowanych przez samych klientów oraz przez najmniejsze
jednostki.

Zbiory danych statystycznych
Przeprowadzając badania możemy korzystać z różnych zbiorów i baz danych, które najczę-
ściej powstają w wyniku agregacji danych zbieranych na podstawie sprawozdań. Tak więc
to, co różni zbiory danych od sprawozdań to przede wszystkim ilość danych: w sprawozda-
niach najczęściej znajdujemy informacje o mniejszym zasięgu (np. terytorialnym), a zbiory
danych dotyczą większej liczby osób lub zdarzeń. Nie jest to podział ostry, ponieważ wiele
sprawozdań zawiera informacje o zasięgu ogólnokrajowym, np. sprawozdanie z realizacji
Krajowego Programu Przeciwdziałaniu Przemocy w Rodzinie.
Zbiory danych wykorzystywane w badaniach w pomocy społecznej dotyczą przede wszyst-
kim klientów i instytucji pomocy społecznej (np. System Informatyczny POMOST), ale również
sytuacji demograficznej i ekonomicznej ogółu społeczeństwa (statystyki GUS), a także dzia-
łania innych instytucji działających w otoczeniu pomocy społecznej, np. organizacji pozarzą-
dowych, policji, szkół itp. Obecnie zbiory danych mają charakter informatycznej bazy danych,
ale nie zawsze dane są dostępne dla wszystkich użytkowników. Niektóre zbiory danych są
dostępne tylko dla wybranych użytkowników, np. dane z bazy „Ocena zasobów pomocy spo-
łecznej”, SI POMOST są dostępne tylko dla administratorów tych baz, więc nie dla przecięt-
nego użytkownika; tak samo GUS nie udostępnia wszystkich zbieranych w ramach statystyki
publicznej danych dla ogółu społeczeństwa (niektóre dane są dostępne przez Bank Danych
Regionalnych, niektóre można zakupić). Dane z GUS są publikowane w formie książkowej –
najpopularniejsze są corocznie wydawane roczniki statystyczne. Niektóre dane są dostępne
przez internet jako bazy danych, które samodzielnie można analizować za pomocą dostęp-
nych kategorii (np. repozytorium dostępne na stronie www.mojapolis.pl lub Internetowy Ob-
serwator Statystyk Społecznych). Poniżej omawiam poszczególne zbiory danych, z których
warto korzystać wykonując badania w różnych obszarach pomocy społecznej.

zbiory danych

statystycznych

wykorzystywane

w badaniach

w pomocy

społecznej

zbiory danych o pomocy

społecznej

zbiór danych GUS

zbiory danych innych instytucji

internetowe repozytoria danych

SI POMOST

Ocena Zasobów Pomocy

społecznej

Bank Danych Lokalnych

Roczniki statystyczne

portal: mojapolis.pl

Internetowy Obserwator

Statystyk Społecznych

Zbiory danych o pomocy społecznej

Gromadzeniem danych dotyczących pomocy społecznej zajmują się głównie dwie instytucje na
poziomie centralnym tj. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – za pomocą systemu informa-
tycznego POMOST oraz Główny Urząd Statystyczny. Na poziomie wojewódzkim dane zbierane
są przez urzędy statystyczne poszczególnych województw, wydziały polityki społecznej urzędów
wojewódzkich, regionalne ośrodki polityki społecznej6. W gminach i powiatach dane na temat
klientów pomocy społecznej oraz świadczeń i kadry pomocy społecznej są zbierane przez jed-
nostki organizacyjne pomocy społecznej, czyli m.in. ośrodki pomocy społecznej, powiatowe cen-
tra pomocy rodzinie, domy pomocy społecznej oraz takie instytucje jak centra integracji społecz-
nej. Gminy, powiaty oraz samorządy wojewódzkie mają obowiązek przekazywać sprawozdania
do wojewody, natomiast wojewoda przekazuje sprawozdania do ministra. Na poziomie minister-
stwa dane przekazywane przez wymienione podmioty są gromadzone w zbiorach centralnych.
Sprawozdania są przekazywane według określonych formularzy i w określonym terminie.

Rysunek 7. Droga danych o pomocy społecznej

sprawozdania z gmin (OPS) i powiatów (PCPR)

sprawozdania z województw

(wydziały polityki społecznej Urzędów Wojewódzkich)

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

Pod nazwą Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej rozumiemy również właściwe departamenty urzędów mar-
szałkowskich.

Największym zbiorem danych o pomocy społecznej jest System Informatyczny POMOST,
którego zakres działania obejmuje najważniejsze aspekty funkcjonowania jednostek orga-
nizacyjnych pomocy społecznej. System gromadzi i przetwarza dane statystyczne o oso-
bach i o działaniach podejmowanych na wszystkich poziomach organizacyjnych pomocy
społecznej. Struktura Systemu „POMOST” odpowiada specyfice funkcjonalnej i organiza-
cyjnej systemu pomocy społecznej. Tworzą ją trzy podsystemy funkcjonujące na poszcze-
gólnych poziomach organizacyjnych, co obrazuje schemat poniżej.

Rysunek 8. Organizacja Systemu POMOST

System

centralny

tworzony przez PSI zainstalowany w MPiPS (Departament Infor-

•

matyki i Departament Pomocy i Integracji Społecznej) współpra-

cujący z systemami wojewódzkimi

System

wojewódzki

tworzony przez PSI gminne i powiatowe wraz z PSI zainstalowanym

•

w odpowiednim wydziale urzędu wojewódzkiego

Podstawowy

System

Informatyczny

(PSI)

przewidziany dla poszczególnych jednostek pomocy społecznej

•

na poziomie gminy i powiatu – są to systemy lokalne, które nie

działają w krajowej sieci rozległej

W SI POMOST zawarte są dane sprawozdawcze i statystyczne, co oznacza m.in., że nie ma
w nich danych osobowych podlegających ochronie. W Systemie zawarte są przede wszyst-
kim dane o osobach i rodzinach, którym zostały udzielone świadczenia oraz o formach
udzielonej pomocy, są to dane uzyskane podczas wywiadów środowiskowych oraz zawarte
w decyzjach o przyznanych świadczeniach. W tym zbiorze danych są również informacje
o jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej i ich pracownikach.

Jakie dane znajdziemy w Systemie POMOST?

• świadczenia: rodzaj udzielonej pomocy, liczba świadczeń, wysokość świadczeń,

liczba rodzin i osób w rodzinach, które otrzymały świadczenia, okres przyznawania
świadczenia;

• klienci: np. wiek, wykształcenie, liczba osób w rodzinie, stan zdrowia, typ rodziny;
• powody przyznania pomocy.

Na poszczególnych poziomach SI POMOST – gminnym/powiatowym, wojewódzkim i cen-
tralnym – działają odpowiadające ich specyfice moduły (aplikacje programowe), które ob-
sługują funkcje właściwe dla każdego z trzech poziomów organizacyjnych Systemu Pomocy
Społecznej. Innymi aplikacjami systemu informatycznego są „Świadczenia rodzinne” oraz
„Fundusz alimentacyjny”, które zbierają dane ze sprawozdań gminnych i wojewódzkich
z wykonywanych zadań w obszarze świadczeń rodzinnych oraz alimentacyjnych. Obowią-
zek sprawozdawczości obowiązuje również inne instytucje oraz jest związany z realizacją
poszczególnych programów resortowych i rządowych takich jak: Program wieloletni „Pomoc

państwa w zakresie dożywiania”, „Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzi-
nie”. Dane zbierane za pomocą tych sprawozdań dotyczą głównie wykorzystania środków
przeznaczonych na poszczególne programy, liczby osób korzystających z programów oraz
kosztów realizacji zadań.
Nowy narzędziem wprowadzanym w jednostkach pomocy społecznej jest Ocena Zasobów
Pomocy Społecznej (OZPS), która ma być szerokim zbiorem danych wykorzystywanym do
pokazania i analizy wystarczalności zasobów pomocy społecznej w danej jednostce (gminie,
powiecie, województwie). Obecnie narzędzie dzięki Statystycznej Aplikacji Centralnej (SAC)
służy do zbierania danych z różnych źródeł: np. Sprawozdań MPIPS-03, danych zebranych
w Zbiorach Centralnych (za pomocą SI POMOST – dane o klientach i świadczeniach), są to
dane automatycznie „zaciągane przez system”. Natomiast dane z Głównego Urzędu Staty-
stycznego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Jednostek Publicznych Służb Zatrudnienia,
Ministerstwa Edukacji Narodowej obecnie są wpisywane ręcznie, ale po integracji systemów
będą one również przekazywane automatycznie. Na podstawie danych oraz sformułowanych
wskaźników pracownicy obsługujący narzędzie będą mogli tworzyć analizy oraz oceny doty-
czące zasobów pomocy społecznej, a na ich podstawie podawać rekomendacje do dalszych
działań i planów. Wyniki mogą być również prezentowane w postaci tabel, map i wykresów.

Jakie dane zawiera Ocena Zasobów Pomocy Społecznej?

Liczba mieszkańców

•

Liczba osób bezrobotnych

•

Liczba podmiotów zarejestrowanych na terenie gminy/powiatu

•

Liczba spółdzielni socjalnych

•

Liczba szkół (podstawowych, gimnazjalnych, średnich)

•

Liczba szpitali

•

Liczba obiektów sportowych

•

Liczba placówek pomocy społecznej (wraz z liczbą miejsc i osób korzystających z placówki)

•

Liczb osób i rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej (w tym pieniężnych i niepienięż-

•

nych)

Przyczyny udzielanych świadczeń

•

Liczba wybranych świadczeń i usług

•

Nakłady (obecne i planowane) na prowadzenie placówek pomocy społecznej

•

Liczba pracowników PCPR/OPS w podziale na posiadane wykształcenie oraz specjalizacje

•

Koszty prowadzenia PCPR/OPS

•

Środki finansowe powiatu/gminy na zadania własne i zlecone

•

Liczb zleconych zadań organizacjom pozarządowym oraz ich wartość

•

Dostęp do tych ogromnych baz danych mają jedynie administratorzy baz, czyli osoby wy-
znaczone w poszczególnych jednostkach (na wszystkich poziomach systemu pomocy spo-
łecznej) do obsługi baz i jeśli ktoś chce skorzystać z danych w nich zawartych powinien
zwrócić się bezpośrednio do tych osób.

Zbiory danych GUS
Największym zbiorem danych na temat różnych aspektów życia społecznego i administra-
cji jest statystyka publiczna prowadzona przez Główny Urząd Statystyczny. Gromadzenie

danych odbywa się podczas 1) badań stałych pozwalających na obserwację ciągłą podsta-
wowych dziedzin życia i występujących w nich zjawisk, 2) badań cyklicznych, w tym spisów
powszechnych. Poza tym źródłem danych GUS są rejestry urzędowe, które są „prowadzo-
ne na podstawie ustaw lub przepisów wydanych w wykonaniu ustaw przez sądy i organy
administracji publicznej rejestry i ewidencje zawierające informacje o osobach prawnych,
jednostkach organizacyjnych niemających osobowości prawnej i osobach fizycznych oraz
ich działalności, a także o innych zjawiskach, zdarzeniach i obiektach”7. Są to w szczegól-
ności rejestry: sądowe, ubezpieczeń społecznych, podatników, podmiotów gospodarki na-
rodowej, podziału terytorialnego kraju oraz ewidencje: ludności, działalności gospodarczej,
udzielonych zezwoleń i koncesji, gruntów, budynków, budowli i obiektów infrastruktury.
W zbiorach GUS znajduje się wiele danych, które mogą być wykorzystane w badaniach do-
tyczących różnych aspektów pomocy społecznej, ich klasyfikacja została przedstawiona na
rysunku poniżej.

Rysunek 9. Rodzaje danych zbieranych przez GUS możliwych do wykorzystania w bada-

niach w pomocy społecznej

dane dotyczące

systemu pomocy

społecznej

dane na temat wydatków budżetów gmin, powiatów, samorządów województw

•

na pomoc społeczną (np. wydatki na domy pomocy społecznej, zasiłki i pomoc

w naturze oraz dodatki mieszkaniowe i ośrodki pomocy społecznej);

świadczenia pomocy społecznej;

•

świadczeniobiorcy pomocy społecznej;

•

dane demograficzne

struktura płci i wieku gospodarstw domowych;

•

typy rodzin;

•

dane dotyczące

warunków życia

przeciętne miesięczne wynagrodzenie minimalne oraz wysokość świadczeń

•

socjalnych

przeciętne roczne dochody na 1 osobę w gospodarstwach domowych;

•

subiektywne oceny sytuacji finansowej;

•

trudności gospodarstw domowych w zaspokajaniu potrzeb;

•

sytuacja mieszkaniowa gospodarstw domowych;

•

samoocena stanu zdrowia;

•

występowanie długotrwałych problemów zdrowotnych oraz ograniczenia

•

sprawności;

Ważnymi badaniami z punktu widzenia pomocy społecznej są badania ubóstwa. W GUS-
ie gromadzone są dane na temat liczby osób dysponujących dochodem poniżej minimum
socjalnego i egzystencji.
Jak widać GUS zbiera dane, które są niezbędne dla planowania polityki społecznej, a także
niektórych działań pomocy społecznej (np. planowanie zmian w domach pomocy społecz-
nej, planowanie wydatków na świadczenia rodzinne). Poza tym GUS gromadzi dane z wielu
dziedzin życia społecznego, m.in. edukacji, dóbr kultury, gospodarki.
Dostępność do danych zapewnia baza danych Bank Danych Lokalnych, w której można
przetwarzać dane z wybranych zagadnień według wybranych cech. Również GUS oraz Wo-

Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej.

jewódzkie Urzędy Statystyczne publikują raporty na temat wybranych zagadnień oraz ca-
łościowe zestawienia danych w corocznie wydawanym „Roczniku Statystycznym”. Istnieje
również odpłatna możliwość zamawiania wybranych zbiorów danych, na których można
dokonywać dowolnych operacji analitycznych.

Zbiory danych innych instytucji
Obok jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz Głównego Urzędu Statystyczne-
go istnieje wiele innych urzędów i instytucji gromadzących dane na temat wybranych grup
i problemów społecznych. Ich zestawienie znajduje się w tabeli nr 3.

Tabela 3. Wybrane instytucje i zakres zbierany danych

Nazwa instytucji

Zakres zbieranych danych

Dostęp do danych

Publiczne Służby

Zatrudnienia

Dane społeczno-demograficzne o osobach

•

bezrobotnych

Stopa bezrobocia

•

Formy usług i świadczeń, z których korzystają

•

osoby bezrobotne

Przyczyny wyrejestrowania z rejestru osób

•

bezrobotnych

www.psz.gov.pl

Komenda Główna

Policji

Dane dotyczące interwencji i przestępstw

•

(np. przemoc domowa)

Dane dot. wykroczeń i przestępstw popełnia-

•

nych przez osoby małoletnie i nieletnie

Dane dot. wykroczeń i przestępstw pod wpły-

•

wem środków odurzających

www.statystyka.policja.pl

Centralny Zarząd

Służby Więziennej

Dane społeczno-demograficzne na temat

•

osadzonych

Dane na temat formy i długości odbywanych

•

kar

Dane na temat zwolnień osadzonych

•

Dane dot. otrzymywanych świadczeń pod-

•

czas odbywania kary

Dane dot. otrzymywanych świadczeń z Fun-

•

duszu Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy

Postpenitencjarnej

www.sw.gov.pl

Biuro Pełnomocnika

Rządu do

Spraw Osób

Niepełnosprawnych

Liczba zakładów pracy chronionej i stan za-

•

trudnienia

http://www.

niepelnosprawni.gov.

pl/niepelnosprawnosc-

w-liczbach-/dane-od-

wojewodow-o-zpch/

Zakład Ubezpieczeń

Społecznych

Ubezpieczeni w Funduszu Ubezpieczeń Spo-

•

łecznych

Liczba emerytów i rencistów

•

Wysokość świadczeń wypłacanych z FUS

•

(m.in. renty rodzinne, renty socjalne)

Liczba i wysokość zasiłków

•

Absencja chorobowa pracowników

•

www.zus.pl

Kasa Rolniczego

Ubezpieczenia

Społecznego

Ubezpieczeni i świadczeniobiorcy KRUS

•

http://www.krus.gov.pl/

krus/krus-w-liczbach/

Urząd ds.

Cudzoziemców

Zezwolenia na osiedlenie

•

Liczba i kraj pochodzenia osób ubiegających

•

się o nadanie statusu uchodźcy

Wydane decyzje/postanowienia w sprawie

•

o nadanie statusu uchodźcy

Cudzoziemcy, którym zapewniono zakwate-

•

rowanie w ośrodkach dla cudzoziemców

http://www.udsc.gov.pl/

Statystyki,229.html

Państwowa Agencja

Rozwiązywania

Problemów

Alkoholowych

Interwencje gminnych komisji rozwiązywa-

•

nia problemów alkoholowych

Grupy pomocowe i samopomocowe

•

Punkty konsultacyjne i ich klienci

•

Centra Integracji Społecznej i ich uczestnicy

•

Kluby Integracji Społecznej i ich uczestnicy

•

Działania podejmowane wobec członków

•

rodzin z problemem przemocy

Szkolne programy profilaktyczne

•

Finansowanie poszczególnych zadań w ra-

•

mach gminnych programów profilaktyki i roz-

wiązywania problemów alkoholowych

http://www.parpa.pl/

content/view/155/16/

Ministerstwo

Rozwoju

Regionalnego –

Krajowy System

Informatyczny

Projekty realizowane z Programu Operacyj-

•

nego Kapitał Ludzki

Beneficjenci POKL

•

http://www.efs.gov.pl/Ana-

lizyRaportyPodsumowania/

Strony/default.aspx

Internetowe Repozytoria danych
Obecnie coraz więcej danych jest dostępne w postaci baz danych (repozytoria), które moż-
na samodzielnie konfigurować i przeszukiwać według wybranych wskaźników. Ich cechą
jest łatwa dostępność (dla każdego kto ma dostęp do internetu), wielość danych zgroma-
dzonych z różnych dziedzin życia oraz możliwość tworzenia własnych zestawień.
Jednym z takich repozytorium jest portal mojapolis.pl, w którym dane o społecznościach lo-
kalnych pochodzą z zasobów Stowarzyszenia Klon/Jawor oraz udostępnionych przez takie
instytucje jak: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
GUS, Policja, PARPA, Powiatowe i Wojewódzkie Urzędy Pracy, Urzędy Gmin. Wskaźniki po-
grupowano w 8 działach tematycznych:

• mieszkańcy (m.in. dane demograficzne, o wykształceniu, narodowości i migracjach);
• obywatele (m.in. dane o wyborach i referendach, frekwencji, aktywności społecznej

i organizacjach);

• jakość życia (m.in. dane o dochodach i kosztach życia, warunkach życia, zdrowiu, edu-

kacji i problemach społecznych);

• gospodarka (m.in. dane o koniunkturze gospodarczej, rolnictwie, pracy, bezrobociu);
• administracja (m.in. dane o aktywności administracji rządowej i pozarządowej);

• programy rządowe i europejskie (m.in. dane o wykorzystaniu środków z UE);
• przestrzeń (dane o zagospodarowaniu przestrzennym);
• środowisko (m.in. dane o zanieczyszczeniu powietrza, wód i ziemi).

Poza tym znajdują się tam dane dotyczące kultury opracowywane przez partnera serwisu
Obserwatorium Żywej Kultury (projekt Uniwersytetu Warszawskiego i Narodowego Centrum
Kultury), a także pochodzące z badań prowadzonych przez różne instytucje. Dane prezen-
towane są, w miarę możliwości, na poziomie województw, podregionów, powiatów i gmin.
Istnieje możliwość przeglądania wskaźników na mapach, tabelach, wykresach, w ujęciu po-
równawczym w czasie i przestrzeni (np. pomiędzy województwami lub gminami).
Innym wartym odnotowania zbiorem danych jest Internetowy Obserwator Statystyk Społecz-
nych (IOSS)

. Jest to przykład regionalnego udostępnienia informacji, co ma ułatwić monito-

ring sytuacji społecznej w województwie i pozwolić na jej szybką i sprawną diagnozę. „Ob-
serwator” jest zarazem zbiorem gotowych zestawień statystycznych, jak i narzędziem, przy
pomocy którego użytkownik samodzielnie może dotrzeć do interesujących go danych suro-
wych. Wybrane wskaźniki można przeanalizować na poziomie mapy, tabeli i wykresu. Serwis
umożliwia także analizę danych na przestrzeni lat, ponieważ są gromadzone dane od 2007
roku. W „Obserwatorze” można znaleźć dane z zakresu pomocy społecznej, demografii,
zdrowia, bezpieczeństwa, kultury i wielu innych dziedzin społecznej aktywności człowieka.
Każdy wskaźnik wprowadzony do bazy został dokładnie opisany, tj. w jaki sposób został
wyliczony oraz jakie jest źródło informacji. Dane do wskaźników pochodzą głównie ze spra-
wozdań rocznych MPiPS-03, z Banku Danych Lokalnych GUS, sprawozdań Okręgowych Ko-
misji Egzaminacyjnych, sprawozdań PEFRON dla samorządów wojewódzkich, sprawozdań
Komendy Głównej Policji, sprawozdań Małopolskiego Centrum Zdrowia Publicznego w Kra-
kowie oraz raportów Urzędu Statystycznego w Krakowie.

cechy charakterystyczne zbiorów danych statystycznych

wysoki stopień jednoznaczności przyjętych definicji, kategorii

wiele danych w jednym miejscu

stosunkowo łatwy dostęp

Wypowiedzi respondentów ankiet i wywiadów
Wyżej przedstawione źródła danych opierały się na sprawozdawczości, czyli ustrukturali-
zowanej, ciągłej formie zbierania danych. Dane pochodzące z wypowiedzi respondentów
ankiet i wywiadów, to dane z badań polegających na jednorazowym lub cyklicznym zbiera-
niu informacji.

IOSS powstał w ramach projektu „Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej - Etap I”, którego głów-
nym zamierzeniem jest wsparcie informacyjne realizatorów polityk społecznych w regionie, jest dostępny na
stronie: http://www.politykaspoleczna.obserwatorium.malopolska.pl/pl/internetowy-obserwator-statystyk-
spolecznych.html.

Dane z wypowiedzi respondentów możemy pozyskać przeprowadzając badania własne lub
korzystając z badań przeprowadzonych przez innych.
O przeprowadzaniu badań własnych będzie mowa w następnym rozdziale, natomiast przez wy-
konaniem takich badań warto zorientować się czy ktoś prowadził badania w podobnym obszarze
lub zbierał podobne dane, bowiem istniej wiele instytucji i podmiotów prowadzących badania
o pomocy społecznej, a także w pokrewnych dziedzinach. Daje na to możliwość zredukowania
pozyskiwanych danych do niezbędnego minimum oraz wykorzystania doświadczenia innych ba-
daczy (np. zastosowanie podobnej metodologii, unikanie błędów popełnionych przez innych).
Ogólnopolskie badania w zakresie pomocy i integracji społecznej są przeprowadzane m.in.
przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Są to badania dotyczące wybranych zagad-
nień. Najwięcej takich analiz można znaleźć na temat rynku pracy i organizacji pozarządo-
wych, najmniej na temat pomocy społecznej. Przykładami takich badań są:

• Cykliczne raporty o rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym (analizy własne mini-

sterstwa);

• Raport z monitoringu działania Centrów Integracji Społecznej 2005 r. (Pracownia Ba-

dań Organizacji Non-profit w Instytucie Studiów Politycznych PAN);

• Ekspertyza „Standardy współpracy administracji publicznej z sektorem pozarządo-

wym” (opracowanie zbiorowe);

• „Analiza i ocena przygotowania zawodowego kadr pomocy społecznej w Polsce” (IRSS);
• Raport „Krzywdzenie dzieci w Polsce” (TNS OBOP).

Również Główny Urząd Statystyczny oprócz zbierania danych statystycznych na podstawie
sprawozdań, wykonuje cykliczne badania. Najpopularniejszym i szeroko wykorzystywa-
niem badaniem tego rodzaju jest Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). Jest
to badanie stałe, którego podmiotem są gospodarstwa domowe oraz osoby w wieku 15
lat i więcej, będące członkami tych gospodarstw. Badanie realizowane jest co kwartał za
pomocą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariuszy. Celem badania jest
zebranie informacji o wielkości zasobów siły roboczej, ich strukturze według podstawowych
cech demograficznych i społecznych, przestrzennego rozmieszczenia zasobów siły robo-
czej i statusu na rynku pracy. Dostarcza informacji dotyczących liczby osób pracujących,
bezrobotnych i biernych zawodowo. Wyniki badania są prezentowane na stronie GUS.
Kolejne ważne badanie prowadzone przez GUS to badania budżetów gospodarstw domowych
Najistotniejszym jego elementem jest codzienna rejestracja w tak zwanej książeczce budżeto-
wej miesięcznych rozchodów (wydatków) i przychodów (wpływów) gospodarstwa domowego
wylosowanego do badania. Celem badania jest prowadzenie analiz warunków życia ludności
oraz ocen wpływu różnych czynników na kształtowanie się poziomu i zróżnicowanie sytuacji by-
towej podstawowych grup gospodarstw domowych. Dzięki tym informacjom, co roku dostępne
są dane dotyczące sytuacji materialnej gospodarstw domowych, a także poziom ubóstwa.

Najbardziej aktualne dane dotyczące sytuacji ekonomicznej tych gospodarstw zostały zamieszczone w informa-
cji sygnalnej „Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw do-
mowych”, jak też w publikacji „Budżety gospodarstw domowych w 2010 r.” oraz „Ubóstwo w Polsce w 2011 r.”.

Kolejnym sposobem pozyskiwania danych są badania opinii publicznej, wśród których na naj-
większą uwagę zasługują badania cykliczne. Przykładem takich badań jest „Diagnoza społecz-
na”. „Diagnoza społeczna”

jest badaniem cyklicznym prowadzonym przez grupę naukowców,

finansowanym z różnych źródeł. Jej pierwsza edycja została przeprowadzona w 2000 r., a po-
tem kolejno w latach 2003, 2005, 2007, 2009 i 2011. Jak wskazują autorzy badania, projekt jest
próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kompleksowe dane
na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te go-
spodarstwa. Badania mają charakter panelowy: w odstępach kilkuletnich przeprowadzane są
ankiety w tych samych gospodarstwach domowych z dostępnymi osobami. Zakres „Diagnozy”
jest bardzo szeroki i obejmuje wiele wskaźników, co obrazuje schemat poniżej.

Rysunek 10. Zakres „Diagnozy społecznej”

struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych,

warunki życia gospodarstw domowych:

sytuacja dochodowa gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami,

•

zasobność materialna gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komu-

•

nikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu)

warunki mieszkaniowe,

•

pomoc społeczna, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,

•

kształcenie dzieci,

•

uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,

•

korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia,

•

sytuacja gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy,

•

ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne,

•

ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego.

•

jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli:

ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy

•

depresji psychicznej),

zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia,

•

subiektywna ocena materialnego poziomu życia,

•

różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres

•

finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres małżeński, problemy związane z opieką nad osobami

starszymi, stresowe wydarzenia losowe)

objawy psychosomatyczne i somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia),

•

strategie radzenia sobie ze stresem,

•

ocena kontaktów z systemem opieki zdrowotnej,

•

finanse osobiste (w tym: dochody osobiste, ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne),

•

system wartości, skłonność do ryzyka, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie

•

papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne),

postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny,

•

wsparcie społeczne,

•

ogólną ocenę procesu transformacji i jego wpływu na własne życie respondentów,

•

korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych – komputera, internetu, telefonu komórko-

•

wego,

sytuacja na rynku pracy i kariera zawodowa.

•

“Diagnoza społeczna 2007 – warunki i jakość życia Polaków”, pod red. Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka,
dostępna na stronie http://www.diagnoza.com/files/diagnoza2007/raport_11.11.2007.pdf.

W ostatnich latach zauważalny jest wzrost liczby badań prowadzonych w obszarze pomocy
i integracji społecznej przez różne instytucje, co wynika głównie z możliwości finansowania ich
z różnorodnych funduszy, w tym głównie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Są to badania zarówno ogólnopolskie, regionalne i lokalne, ograniczone do jednego miasta
lub gminy. Przykładem takich badań są badania klientów OPS w województwie łódzkim prowa-
dzone w ramach projektu „Twoja szansa. Analiza efektywności form wsparcia dla osób zagro-
żonych wykluczeniem społecznym”

. Badania o ekonomii społecznej w perspektywie pomo-

cy społecznej prowadzone w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej”

. Przykłady takich badań będą opisane w rozdziale „Dobre praktyki badań”.

Na koniec warto wspomnieć o badaniach prowadzonych przez Regionalne Ośrodki Polityki
Społecznej, w ramach Obserwatoriów Integracji Społecznej. Badania te mają charakter re-
gionalny, dotyczą specyficznych problemów w danym regionie. Najczęstszą problematykę
badań można podzielić na następujące kategorie:

• infrastruktura i kadry pomocy społecznej,
• wybrane problemy społeczne: np. uzależnienia, starość, problemy rodziny, dzieci

i młodzieży, bezdomność, niepełnosprawność,

• diagnoza i raporty ewaluacyjne z prowadzonych projektów i programów,
• diagnoza do wojewódzkiej strategii polityki społecznej.

Odrębną grupę badań stanowią badania społeczeństwa obywatelskiego i trzeciego sekto-
ra. Największy zbiór badań oraz ich wyników jest zgromadzony w portalu http://civicpedia.
ngo.pl/.

Są to badania o różnym charakterze i tematyce.

cechy bezpośrednich wypowiedzi respondentów ankiet i wywiadów

realne opinie, myśli, poglądy osób

możliwość zadawania dowolnych pytań

stosunkowo trudno dostępne

Obserwacja
Kolejnym źródłem zbierania informacji jest obserwacja zjawisk i zachowań ludzi. W obsza-
rze pomocy społecznej o obserwacji jako źródle danych możemy mówić np. w przypadku za-
chowań w grupie, zmian w zachowaniach klientów, którzy otrzymują pomoc lub uczestniczą
w jakimś projekcie, szkoleniu. Ciekawe mogą być również obserwacje osób przebywających

11 Projekt „Twoja Szansa – Analiza efektywności form wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecz-

nym” realizowanego w ramach Priorytetu I – Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i spo-
łecznej, Działania 1.5 - Promocja aktywnej polityki społecznej poprzez wsparcie grup szczególnego ryzyka,
Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004-2006. Raport z badań opracowany
pod kierunkiem Jerzego Krzyszkowskiego.

12 Np. „Badania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej w zakresie możliwości wykorzystania instru-

mentów ekonomii społecznej”, Izabela Rybka, IRSS, 2008.

13 Portal prowadzony przez Stowarzyszenie Klon/Jawor.

w placówkach takich jak domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy czy
świetlice środowiskowe dla dzieci. Obserwować można jednostki oraz zbiorowości.
O obserwacji jako metodzie zbierania danych będzie mowa w kolejnej części publikacji,
natomiast w tym miejscu warto uświadomić sobie, że w badaniach społecznych w ciągu
jednej obserwacji zdobywa się wiele informacji, których nie jesteśmy w stanie przewidzieć.
Jednocześnie obserwacje tego samego zjawiska stosunkowo rzadko są powtarzane, gdyż
w stosunkach społecznych nie można identycznie odtworzyć tej samej sytuacji. W bada-
niach społecznych nie wywołuje się zjawisk po to, by je obserwować, raczej uczestniczy się
w zaistniałych zjawiskach.

cechy obserwacji jako źródła danych

pozwala zrozumieć procesy, zjawiska, zachowania zarówno jednostek jak i zbiorowości

często nie można jej powtórzyć, odtworzyć

trudno być zarazem obserwatorem (zbierającym dane) i aktywnym uczestnikiem obserwowanego

zjawiska

Przekazy informacyjne
Za przekazy informacyjne możemy uznać wszelkie teksty, komunikaty, w których zawarte są
pewnego rodzaju informacje. Do najpopularniejszych przekazów informacyjnych zalicza się:

• przekazy medialne w środkach masowego przekazu: telewizji, radiu, prasie, internecie;
• materiały promocyjno-informacyjne m.in.: ulotki, broszury, plakaty, foldery informacyjne.

Obecnie w badaniach w pomocy społecznej rzadko wykorzystuje się przekazy medialne
jako źródło danych, ale jest to bogate źródło, z którego warto korzystać. Przykładowo można
by zbadać, w jakich kontekstach i przekazach używa się pojęcia „pomoc społeczna” w wy-
branych gazetach codziennych i tygodnikach lub telewizyjnych programach informacyjnych.
Innym przykładem wykorzystującym przekazy medialne jest analiza treści komentarzy wpi-
sywanych pod artykułem na temat osób korzystających z pomocy społecznej umieszczo-
nym na portalu informacyjnym w internecie. Wartością tych źródeł jest to, że wpływają one
na masowe postrzeganie zjawisk, których dotyczy dana informacja.
Kolejna grupa nośników informacji to materiały informacyjno-promocyjne wytwarzane przez
instytucje na temat swoich działań. Również instytucje pomocy społecznej wydają własne
materiały promocyjne, a odkąd realizują projekty finansowane z funduszy europejskich
ilość tych materiałów zwiększyła się. Przykładowym badaniem wykorzystującym te źródła
jest analiza rodzaju informacji przekazywanych w materiałach informacyjnych wydawanych
w ramach realizacji projektów finansowanych z funduszy europejskich.

cechy przekazów informacyjnych

łatwo dostępne

możliwość powtarzania analizy

dane mówiące nie o faktach, ale o ich interpretacji przez nadawców przekazu

Dokumenty osobiste
Kolejne ważne źródło danych to dokumenty osobiste, czyli teksty pisane o charakterze pry-
watnym. Cechą wyróżniającą je spośród innych dokumentów jest to, że zawarte w nich tre-
ści odnoszą się do myśli, przeżyć, odczuć osób.
Podział typowych dokumentów osobistych, które można wykorzystać w badaniach w pomo-
cy społecznej znajduje się poniżej.

Rysunek 11. Rodzaje dokumentów osobistych

listy

profile na por-

talach społecz-

nościowych

prywatne

notatki

kroniki

twórczość

literacka

blogi

pamiętniki

dokumenty

osobiste

Przedstawione rodzaje dokumentów mogą należeć do klientów pomocy społecznej jak i ka-
dry pomocy społecznej. Przykładem takich dokumentów są np. listy napisane przez wycho-
wanków domów dziecka lub dzieci z rodzin zastępczych, ale też pamiętniki, czy też dzien-
niki pisane przez pracowników socjalnych na konkurs zorganizowany na potrzeby badania.
Innym rodzajem dokumentu jest kronika opisująca wydarzenia z np. środowiskowego
domu samopomocy lub domu pomocy społecznej, która może być tworzona wspólnie przez
uczestników lub mieszkańców tego domu wraz z opiekunami. Wychowankowie i uczestnicy
placówek pomocy społecznej często też piszą wiersze, opowiadania, które również mogą
być przedmiotem analiz. Specyficznym źródłem danych są blogi oraz profile na portalach
społecznościowych, co wiąże się z wykorzystywaniem nowych technologii informacyjnych
do komunikowania się z innymi osobami. Treści wpisywane w takich miejscach są równie
ważne jak tradycyjne formy dokumentów (czyli spisywane na papierze), a ich specyficzną
cechą jest to, że ich autorzy chcą dzielić się swoimi przemyśleniami, opisami zdarzeń dla
szerszej publiczności.

Za każdym razem, gdy chcemy wykorzystać dokumenty osobiste do badań należy poprosić
o zgodę osobę, do które one należą oraz zapewnić o anonimowości.

cechy dokumentów osobistych

trudno dostępne

zawarte są w nich nie fakty, a to, co myśli i jak interpretuje te fakty autora dokumentu

wymagają długotrwałej analizy

Zagadnienia etyczne w badaniach
Jako badaczowi zależy nam na tym, aby proces badawczy przebiegł jak najsprawniej i dlate-
go mamy tendencje do unikania problemów. Dlatego przeprowadzając badania społeczne,
oprócz odpowiedniego doboru źródeł danych oraz metod ich pozyskiwania i analizy, powin-
niśmy zwrócić uwagę na kwestie związane z etyką prowadzenia badań. Jest to tym bardziej
ważne w specyficznym obszarze, jakim jest pomoc społeczna, gdyż dotyczy najbardziej
osobistych problemów ludzi. Dla niektórych samo korzystanie ze świadczeń pomocy spo-
łecznej jest bardzo upokarzające, niektórzy wstydzą się do tego przyznać oraz o tym mówić,
a to wpływa na ich ogląd rzeczywistości oraz stosunek do badaczy. Większość zagadnień
etycznych wiąże się z udziałem ludzi w badaniach, ale są również takie, które są związane
z wykorzystywaniem wyników badań. Nieco inne problemy dotyczą badań z udziałem klien-
tów pomocy społecznej, a inne z pracownikami instytucji pomocy społecznej. Poniżej przed-
stawiam podstawowe problemy etyczne, które można napotkać przeprowadzając badania
w obszarze pomocy społecznej oraz sposoby jak sobie z nimi radzić.

Informacja o udziale w badaniu i celu badania
Zgodnie z zasadami etycznymi osoba biorąca udział w badaniu powinna być poinformowa-
na o tym fakcie oraz o ogólnym celu badania. Ale czy istnieją przypadki, kiedy można nie
informować, że dana osoba bierze udział w badaniu? Możemy wyobrazić sobie taką sytu-
ację, że pracownik socjalny na co dzień wykonujący swoją normalną pracę, przeprowadza
również badanie wśród swoich klientów i jeśli zbierane informacje nie wykraczają poza te,
które są potrzebne w jego pracy ma pokusę, aby nie ujawniać tego, że dana osoba uczestni-
czy w badaniu. Z punktu widzenia badacza jest to ułatwienie procesu badawczego, jednak
z punktu widzenia klienta jest to nieetyczne, ponieważ ma on prawo wiedzieć, że to, co mówi
jest zbierane do innych celów niż tylko decyzja w sprawie pomocy i będzie podlegało dal-
szym analizom. Jedynie wykorzystywanie danych przez badaczy jako danych statystycznych
np. z wywiadów, ale z wymazanymi danymi osobowymi, ze sprawozdań sporządzonych na
podstawie wywiadów lub innych dokumentów klientów nie wymaga informacji o udziale
w badaniu.
Problem z informacją udziału w badaniu wiąże się z problemem wyjaśniania dokładnego
celu badania. Cel ten powinien odpowiadać rzeczywistości, ale może być przedstawiony

bardziej ogólnie niż jest to faktycznie. Na przykład, jeśli celem rzeczywistym badania jest
badanie opinii klientów pomocy społecznej o udzielanej pomocy, uczestnikom badania
można powiedzieć, że jest to badanie o świadczeniach udzielanych w ramach systemu po-
mocy społecznej.
Szczególnym przypadkiem jest obserwacja uczestnicząca, gdzie ujawnienie roli badacza,
czyli tego, że uczestnicy biorą udział w badaniu, bardzo zaburzyłoby wyniki badania. W tym
przypadku można np. ujawnić się na koniec i zapytać o możliwość wykorzystania wyników
obserwacji zapewniając o anonimowości. Można to wykorzystać jedynie w sytuacji, gdy ob-
serwator nie wpływa na normalną sytuację, która ma miejsce, np. są to zajęcia dla dzieci
w świetlicy środowiskowej, szkolenie dla uczestników projektu. Natomiast jeśli badacz ma
zamiar wpływać w jakiś sposób na badanych, np. będzie zachowywał się w określony spo-
sób, będzie prowokował do wypowiedzi, taka zgoda na udział w badaniu w moim przeko-
naniu jest wymagana.
Również informacja o tym, dla kogo badanie jest przeprowadzane (lub na czyje zlecenie) może
wpłynąć na efekt badania. Im odbiorca wyników badania jest „bliżej” uczestnika badań, tym
większe prawdopodobieństwo obaw, co do wzięcia w nim udziału oraz większego wpływu
na odpowiedzi uczestników. Inny może być efekt (a nawet wyrażenie zgody na badanie), jeśli
wykonujemy badanie dla jakiegoś uniwersytetu, a inny, jeśli robimy to na potrzeby ośrodka
pomocy społecznej, z którego pomocy klient korzysta. Tych informacji nie możemy zatajać,
ani mówić nieprawdy, jeśli uczestnik badania o to zapyta. W tym przypadku bardzo ważne jest
zapewnienie o poufności zbierania danych i wykorzystania ich jedynie na potrzeby badania.
Zawsze pytaj o zgodę na udział w badaniu.
Informuj o ogólnym celu badania.
Nigdy nie nagrywaj wypowiedzi oraz wizerunku osób badanych bez ich zgody.
Informuj uczestników badań, dla kogo jest ono przeprowadzane, a jeśli masz przypuszcze-
nia, że to w istotny sposób wpłynęło na wyniki napisz o tym w raporcie.

Dobrowolność udziału w badaniu
Z informacją o uczestniczeniu w badaniu wiąże się uzyskanie zgody na udział w badaniu
przy zapewnieniu dobrowolności. Informacja o dobrowolności udziału w badaniu, czyli
możliwości odmowy, powinna być w każdym przypadku wyraźnie przekazana responden-
tom ankiet, wywiadów oraz uczestnikom obserwacji. Ważne jest, aby przy przekazaniu tej
informacji potencjalni uczestnicy nie odczuli, że mogą ponieść jakieś konsekwencje swojej
decyzji. Szczególnie w przypadku klientów pomocy społecznej może zaistnieć obawa, że je-
śli nie wezmą udziału u w badaniu, to może to wpłynąć na uzyskaną pomoc. Z drugiej strony
mogą również mieć nadzieję, że dzięki badaniu uzyskają jakieś korzyści, np. wyższy zasiłek.
Te dwie sytuacje mogą znacząco wpłynąć na wynik badania. Z tego względu najlepiej, aby
badanie nie było przeprowadzane przez pracownika, z którym mają kontakt na co dzień.
W przypadku, gdy osobami badanymi są dzieci, powinniśmy uzyskać zgodę na ich udział
w badaniu od rodziców lub bezpośrednich opiekunów.

Kwestia dobrowolności jest też sporna przy ewaluacji, szczególnie projektów finansowa-
nych z funduszy europejskich (np. projekty systemowe realizowane przez OPS lub PCPR),
gdzie od realizatorów projektu jest wymagana jak największa liczba ankiet ewaluacyjnych.
Niestety w tych przypadkach również należy informować respondentów o możliwości od-
mowy udziału w badaniu, jednocześnie zachęcając do udziału w nim, podając realne argu-
menty mówiące o tym, że badanie to pozwoli na ulepszanie procesu realizacji podobnych
przedsięwzięć w przyszłości, a oni mogą się do tego przyczynić. W przypadku braku ankiet
ewaluacyjnych to instytucji finansowej musimy wytłumaczyć, że uczestnicy projektu mieli
zagwarantowaną dobrowolność udziału w badaniu.
Zawsze informuj o dobrowolności udziału w badaniu wyjaśniając, w jaki sposób jego uczest-
nicy mogą ci pomóc.

Pozyskiwanie danych wrażliwych

W badaniach w pomocy społecznej często mamy do czynienia z tzw. danymi wrażliwymi, czyli
informacjami o problemach osobistych, rodzinnych, co wyraża się m.in. w powodach pójścia
do ośrodka pomocy społecznej lub innej instytucji i powodach przyznania tej pomocy. Jako
badacze musimy mieć poważne uzasadnienie do tego, aby pytać i zbierać dane wrażliwe, czyli
nie możemy zbierać ich bez celu i wiedzy jak je wykorzystamy. W całym procesie badawczym
żadna z osób nie może być pokrzywdzona, tj. nie może cierpieć z tego powodu, że udzieliła
jakiejś informacji badaczowi. Dlatego poinformujmy uczestnika badań, że w każdym momen-
cie może zrezygnować z udziału w badaniu lub odmówić odpowiedzi na zadane pytanie.
W większości przypadków osoby korzystające z pomocy społecznej będą niechętnie brały
udział w badaniach wymagających bezpośredniego kontaktu z badaczem, co utrudnia cały
proces badawczy. Z tego względu warto poprosić pracownika na co dzień mającego kontakt
z tą osobą o wprowadzenie do tej rodziny.
Poza tym dla większości osób opowiadanie o problemach takich jak np. choroba, przemoc,
uzależnienia dotyczące osoby badanej lub członka jej rodziny jest kłopotliwe. Również pyta-
nia o dochód i jego źródła mogą być drażliwe i to z dwóch względów. Po pierwsze niektórzy
mogą odczuwać dyskomfort z tego powodu, że mają niskie dochody lub ich nie mają, a tak-
że, że muszą korzystać z pomocy rodziny lub np. zbierać puszki. Po drugie niektórzy mogą
nie ujawniać pracownikom instytucji pomocy społecznej wszystkich źródeł swojego docho-
du i jego wysokości. Również w przypadku badań wśród kadry pomocy społecznej może
pojawić się problem danych wrażliwych, np. związanych z opiniami na temat pracy współ-
pracowników lub przełożonych, ale też o ich sytuację osobistą, np. występujące w rodzinie
choroby bądź uzależnienia. We wszystkich przypadkach dotyczących danych wrażliwych re-
spondenci mogą chcieć ukryć część faktów lub je przeinaczać. Pojawia się również problem
braku obiektywizmu i tendencji do widzenia swojej sytuacji i otoczenia raczej w czarnych
barwach. Należy na to zwrócić uwagę przy opisywaniu wyników badania.

W przypadku konieczności bezpośredniego kontaktu (ankieta, wywiad) porozmawiaj wcze-
śniej z pracownikiem socjalnym o tej rodzinie, poproś o wprowadzenie, rekomendację.
Na początku wyjaśnij swoją rolę oraz cel zbieranych danych.
Zachowaj delikatność w rozmowach o problemach osobistych.
Daj prawo odmowy odpowiedzi na pytanie, które będzie za bardzo dotykało jego życia oso-
bistego.

Zapewnienie anonimowości i poufności

Anonimowość i poufność są dwoma podstawowymi zasadami, które powinny być przestrze-
gane w badaniach społecznych i których stosowanie w dużym stopniu pozwala rozwiązać
powyżej opisane problemy.
Anonimowość oznacza, że osoby zapoznające się z wynikami badania oraz osoby prze-
prowadzające badania nie mają możliwości zidentyfikowania autorów poszczególnych
wypowiedzi. Pełna anonimowość może być jedynie zagwarantowana w przypadku badań
za pomocą ankiet bez udziału ankietera (np. ankieta pocztowa, audytoryjna, internetowa).
W innych przypadkach, tj. wówczas, kiedy badacz bezpośrednio kontaktuje się z badanym
powinno gwarantować się poufność zbieranych danych, co oznacza, że będą one przedsta-
wiane w zestawieniach zbiorczych, raporcie bez podawania danych osobowych (imienia,
nazwiska, numerów identyfikacyjnych). Poufność uzyskanych informacji podczas badania
oznacza również nieujawnianie takich danych, które świadczą o popełnieniu przestępstwa,
np. nielegalne przebywanie na terenie Polski, nielegalna praca. Oczywiście taka sytuacja
jest problemem moralnym dla badacza, który musi wybrać pomiędzy swoimi obowiązkami
obywatelskimi, a obowiązkami badacza i każdy musi taki problem rozwiązać sam.
Ze względu na anonimowości i poufność należy unikać prowadzenia badań wśród kadry po-
mocy społecznej za pośrednictwem ich bezpośrednich przełożonych lub wśród klientów po-
przez pracowników socjalnych. Jest to ważne głównie z tego względu, że jeśli badacz z łatwo-
ścią będzie mógł rozpoznać respondenta oraz uzyskiwane dane mogą mieć wpływ na jego
dalsze losy, to uzyskane dane mogą być w dużym stopniu zafałszowane. Nawet przekazanie
ankiet do wypełnienia przez kierownika swoim pracownikom może powodować fałszowanie
danych, ponieważ kierownik z łatwością może poznać pracowników po charakterze pisma.
Nigdy nie żądaj podpisywania ankiet.
Nigdy nie ujawniaj danych osobowych osób, z którymi przeprowadziłeś badania.
Unikaj badań prowadzonych przez bezpośrednich przełożonych wśród pracowników oraz
prowadzonych przez pracowników socjalnych wśród klientów.

Problemy przy analizie i interpretacji danych

Problemy etyczne pojawiają się nie tylko w fazie zbierania danych i bezpośrednich kontak-
tów z osobami badanymi, ale również w fazie analizy i interpretacji danych. Powyżej zostały
przedstawione różne sytuacje, które mogą mieć wpływ na uzyskane wyniki, dlatego w pro-
cesie analizy i interpretacji danych należy mieć na uwadze wszystkie te czynniki. W raporcie

z badań należy opisać przebieg badania, ze wszystkimi jego trudnościami, np. małym zwro-
tem ankiet, innym niż zakładany sposób doboru uczestników do badania. Niedopuszczal-
ne jest ukrywanie jakiś informacji, które mają duży wpływ na interpretację wyników. Jako
przykład można podać faktyczną liczbę przebadanych osób, dlatego przy wykresach dobrze
jest podawać nie tylko wartości procentowe udzielonych odpowiedzi, ale też ile osób odpo-
wiedziało na to pytanie (inną wartość ma stwierdzenie „na pytanie o … twierdząco odpo-
wiedziało 50% badanych”, a inną „na pytanie o … twierdząco odpowiedziało 3 na 6 osób”).
Nawet jeśli podczas badania popełniliśmy jakieś błędy, trzeba się do tego przyznać, bo jest
to wyrazem dbania o rzetelność badawczą.
Innym z takich problemów jest pokusa udowodnienia swojej tezy na podstawie wybranych
wyników, z pominięciem danych, które jej nie potwierdziły. Oczywiście jest to praktyka nie-
dopuszczalna, ale może ona wiązać się z trudnością oddzielania faktów, czyli tego, co wyni-
ka z odpowiedzi respondentów np. ankiet, od tego, co my o tym sądzimy. Nie jest to łatwe,
ponieważ badacz zawsze ma pewne poglądy i sposób patrzenia na świat, ale powinien wy-
rabiać w sobie obiektywizm.
Ujawniaj wszelkie trudności napotkane podczas badań.
Oddzielaj fakty od swoich interpretacji i opinii.

Zafałszowana prezentacja wyników

Doświadczeni badacze wiedzą, że zebrane dane można wykorzystać w bardzo różny spo-
sób np. można prezentować wybiórcze wyniki, tak aby pokazać tylko lepszą lub gorszą stro-
nę jakiegoś zjawiska w zależności od celu prezentacji lub od odbiorców. Może to również
dotyczyć pomocy społecznej, a szczególnie przedstawianie danych dotyczących wydatków
jednostki pomocy społecznej na radzie gminy, która ma przyznać środki na działanie tej
jednostki. Podczas prezentacji wyników diagnozy w mieście Małym oprócz przedstawia-
nia problemów tej społeczności, nie należy też zapominać o takich warunkach, które będą
sprzyjały pokonywaniu tych trudności. Nie można też „koloryzować”, czyli przedstawiać wy-
ników badań w bardziej dramatycznym lub ulepszonym kontekście. Najczęściej wyniki ta-
kich analiz pokazują jedynie negatywną stronę, to znaczy pokazują dramatyczne problemy
i brak środków na ich rozwiązanie, ukrywane są też rzeczywiste problemy, np. brak współ-
pracy międzyinstytucjonalnej.
W badaniach ewaluacyjnych występuje tendencja, aby ukrywać negatywne wyniki, np. przy
ewaluacji działań, projektów często nie pokazujemy, co nam nie wyszło, szczególnie jeśli
prezentacja odbywa się na forum zewnętrznym lub jeśli są obecni przedstawiciele instytucji
finansującej nasze badania. Jest to też postępowanie nieetyczne, bowiem jednym z celów
badań ewaluacyjnych jest uczenie się na własnym doświadczeniu, dlatego te negatywne
wyniki trzeba pokazać jako rzeczy do poprawy.
Trzeba też pamiętać, że w każdej sytuacji trzeba być przygotowanym na obronę swoich ba-
dań, gdyż szczególnie jeśli prezentujemy je wśród szerokiej i nieznanej nam publiczności
możemy być zapytani o wszystko, również o skomentowanie wyników innych badań pro-

wadzonych w tym samym obszarze. Wówczas tylko jeśli jesteśmy pewni, że badania zo-
stały przeprowadzone rzetelnie, przedstawiliśmy zarówno pozytywne i negatywne wyniki
naszych analiz, jesteśmy w stanie się obronić.
Podczas prezentacji wyników badań zachowaj obiektywizm, abyś nie był posądzony o stron-
niczość.
Podczas publicznej prezentacji przygotuj się na krytykę.

Część II: Praktyka badawcza

Proces badawczy

W tym rozdziale przedstawione i opisane zostaną poszczególne etapy badań od postawie-
nia celu badawczego do zastosowania wniosków z badań. Na poniższym diagramie przed-
stawione zostały działania kluczowe dla procesu badawczego. Każdy z etapów musi nastę-
pować jeden po drugim (z małymi odstępstwami). Każdy etap jest tak samo trudny.

Rysunek 12. Etapy procesu badawczego

Stworzenie harmonogramu

i budżetu badań

Zastosowanie wniosków

Wybór metody badań i

doboru próby

Stworzenie narzędzi

badawczych

Raport z badań

Operacjonalizacja pojęć

Dobór próby

Wnioskowanie

Sformułowanie pytań

badawczych

Zbieranie danych

Analiza danych

Ustalenie problemu

badawczego

Jednak nie każdy etap musimy przeprowadzać we własnym zakresie. Wykonanie badania,
dobór osób do przeprowadzenia badania, a nawet ustalenie metod badawczych można zle-
cić podmiotowi zewnętrznemu (o zlecaniu badań piszę w podrozdziale na końcu tego roz-
działu). Podmiotowi zewnętrznemu można zlecić też samą analizę wyników, ale ustalanie
problemu badawczego, ustalanie ramowego harmonogramu i budżetu zawsze zależy od

nas. Przy szczególnym rodzaju badania, jakim jest ewaluacja, zawsze jesteśmy zobowiązani
do zaplanowania i wykorzystania wyników ewaluacji.
Robienie notatek na każdym etapie planowania badań ułatwia napisanie raportu z badań.
Cały proces planowania badań pokazuję na dwóch przykładach: badań o mniejszym i więk-
szym zasięgu.

Jak zaprojektować badanie?
Przejście przez kolejne etapy jest ważne, gdyż pominięcie jednego z nich skutkuje błędami
metodologicznymi lub trudnościami w prowadzeniu badań, np. nie określenie celu badań
i pytań badawczych powoduje, że nie wiemy, co dokładnie chcemy zbadać i wyniki, jakie
otrzymamy mogą być nieprzydatne i nieużyteczne.
Planowanie badań jest najważniejszym etapem procesu badawczego.
Planowanie badań rozpoczyna się od podjęcia kilku decyzji, w czym może nam pomóc od-
powiedź na kilka pytań:

• Czego chcemy się dowiedzieć?
• Kto będzie odbiorcą badań?
• Kogo będziemy badać?
• Ile mamy pieniędzy (innych zasobów) na przeprowadzenie badań?
• W jaki sposób chcemy zebrać dane?
• Czy i/lub jak chcemy wykorzystać wnioski z badań?

Odpowiedź na te pytania determinuje kolejne etapy, a jakość przygotowanych założeń bę-
dzie decydować czy badania doprowadzą do sensownych wyników.

Ustalenie problemu badawczego
Problem badawczy jest to zagadnienie, które chcemy zgłębiać podczas naszych badań. Musi
on być jasno i precyzyjnie sformułowany. Np. unikajmy sformułowań typu: „Badanie opinii
o pomocy społecznej”, ponieważ jest to bardzo niejasne (jakiej opinii? co znaczy „pomoc
społeczna”?). Poza tym to zagadnienie nie może być oczywiste, czyli musi zawierać pewne
pytanie (choć nie musi być sformułowane w formie pytania) lub kwestię do rozstrzygnięcia.
Przykładem źle sformułowanego problemu jest „Zależność udzielania pomocy społecznej
od spełniania kryterium dochodowego”. Inną cechą dobrze sformułowanego problemu ba-
dawczego jest to, że da się on zbadać empirycznie, czyli można go ująć za pomocą mierni-
ków lub opisu.
Unikaj ogólnego sformułowania problemu badawczego.
Przed sformułowaniem problemu należy posiadać podstawową wiedzę w danym obszarze,
czyli zaznajomić się z podstawowymi pojęciami, zorientować się czy podobne badania były
prowadzone, a jeśli tak, to co i w jaki sposób było badane. To pozwoli doprecyzować nasz
problem badawczy.
Na etapie formułowania problemu badawczego warto również zastanowić się, po co ro-
bimy te badania oraz kto będzie ich odbiorcą. Najczęściej mamy z góry określony cel lub

zapotrzebowanie na badanie, np. przy tworzeniu diagnozy do strategii rozwiązywania pro-
blemów społecznych, ale zdarzają się sytuacje, kiedy musimy zrobić badanie (np. mamy
na to przeznaczone środki, jest nam to potrzebne do zaliczenia studiów, napisania pracy
magisterskiej lub doktoranckiej). Najużyteczniejsze są badania, których wyniki możemy do
czegoś wykorzystać, np. poprawnie sformułować zadania do wykonania w ramach strategii
lub projektu, ulepszyć nasze działania itp.
Inaczej podchodzimy do badań, które realizujemy sami dla siebie (choć rzadko kiedy mamy
taki komfort i środki na to), a inaczej jeśli robimy to na potrzeby konkretnych osób, np. rady
gminy, miasta, czy powiatu, sponsora pomocy żywnościowej lub kierownictwa jakiejś kon-
kretnej jednostki pomocy społecznej. Jeśli mamy konkretną grupę odbiorców warto wziąć pod
uwagę to, co będzie ich interesowało w danym zagadnieniu. Na przykład potrzeby klientów
pomocy społecznej będą miały nieco inny wymiar, jeśli badanie będzie przeprowadzane dla
wymienionych grup: radnych mogą najbardziej interesować potrzeby finansowe na zasiłki;
dla sponsora pomocy żywnościowej mogą to być pomoc żywnościowa i kanały jej dystrybu-
cji, a dla kierownictwa ośrodka pomocy społecznej (oprócz wymienionych) również potrzeby
w zakresie częstości kontaktów z pracownikami lub szybkości dostarczania pomocy.

Przykład I:

Problem badawczy:

Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Małej.

Dla kogo?

Badanie dla ośrodka pomocy społecznej w gminie Małej.

Po co? Co chcemy zrobić

z wynikami?

Zdiagnozować stan zaspokojenia potrzeb klientów pomocy

społecznej; ewentualnie wprowadzić nowe rozwiązania, które

bardziej odpowiadałyby potrzebom klientów (np. dotyczące

organizacji ośrodka, form pomocy).

Przykład II:

Problem badawczy:

Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania

wypalenia zawodowego organizowanych ze środków Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Dla kogo?

Ogólnopolska instytucja organizująca szkolenia dla pracowników

socjalnych.

Po co? Co chcemy zrobić

z wynikami?

Zastosować wnioski przy organizacji przyszłych szkoleń lub innych

form wsparcia w tym obszarze, tak aby były one w wysokim stopniu

skuteczne.

Uszczegółowienie problemu badawczego
Uszczegółowieniem problemu badawczego są pytania badawcze lub sformułowanie tezy
bądź hipotezy badawczej. Rozwinięcie problemu badawczego pozwala wyznaczyć zakres
przedmiotowy i podmiotowy badania oraz okres objęty badaniem.

Pytania badawcze
Pytania badawcze to pytania, które przychodzą nam do głowy, kiedy zastanawiamy się, czego

chcemy się dowiedzieć. Poprzez te pytania zawężamy obszar swoich zainteresowań. Nie są to
pytania tożsame z pytaniami do wywiadu lub ankiet. (Przykłady pytań znajdują się w tabeli nr).
Pytania badawcze to pytania, na które chcemy znaleźć odpowiedź podczas badań.

Teza i hipoteza

Często badacze sami próbują odpowiedzieć na postawione przez siebie pytania na podsta-
wie swojej wiedzy lub doświadczeń. Czasami są pewni swoich sądów, a czasami mają tylko
pewne przypuszczenia. W pierwszym przypadku możemy mówić o stawianiu tezy, a w dru-
gim o hipotezie. Różnicą między tymi pojęciami jest stopień pewności badacza. Kiedy ba-
dacz jest pewien swoich sądów to poprzez badania chce je udowodnić, np. aby je naukowo
potwierdzić. Natomiast jeśli badacz nie jest pewien, jak to rzeczywiście jest i ma tylko pewne
hipotezy, to w badaniach może je sprawdzić. W obu przypadkach badania mogą pokazać,
że początkowe twierdzenia badacza są nieprawdziwe.
Teza – twierdzenie, które udowadniamy.
Hipoteza – przypuszczenie, które sprawdzamy.
W tezie i hipotezie formułujemy zależności, które według nas zachodzą pomiędzy badanymi
zjawiskami. W samym sformułowaniu tezy i hipotezy nie ma praktycznie żadnej różnicy – są
one twierdzeniami. Przykładem tezy jest twierdzenie, że „wysokość zasiłków z pomocy spo-
łecznej jest uzależniona od dochodu świadczeniobiorcy”: przykładem hipotezy dotyczącej
tego samego zagadnienia jest: „wysokość zasiłków z pomocy społecznej jest uzależniona
od wieku świadczeniobiorców. W drugim przypadku mamy mniej pewności co do wyniku
badań.
Formułowanie tezy lub hipotezy badawczej jest obowiązkowe w badaniach przeprowadza-
nych w celach naukowych (na potrzeby pracy magisterskiej, doktorskiej, projektu badaw-
czego). W przypadku badań prowadzonych głównie w celach użytkowych, to znaczy wtedy,
gdy wnioski z badań chcemy wykorzystać w praktyce, wystarczy jeśli sformułujemy pytania
badawcze. Jest to szczególnie ważne przy zlecaniu części badań na zewnątrz – wyznaczenie
pytań, na które badacze mają znaleźć odpowiedź pozwoli uniknąć nieporozumień związa-
nych z zakresem przedmiotowym badania.

Zakres przedmiotowy i podmiotowy
Kolejnym uszczegółowieniem problemu badawczego jest wytyczenie zakresu przedmioto-
wego i podmiotowego badań. Przedmiotem badań jest jego temat, zagadnienie, które chce-
my zgłębiać, natomiast podmiot badań to osoby lub zdarzenia, które poddajemy badaniu
(inaczej nazywany operatem badania), więc w przypadku ludzi to np. respondenci ankiet,
a w przypadku zdarzeń to kategorie, które analizujemy. Na przykład klienci pomocy spo-
łecznej mogą być przedmiotem i podmiotem badań. W pierwszym przypadku analizujemy
dostępne dane statystyczne na ich temat lub pytamy o opinię o klientach mieszkańców da-
nej gminy lub ogólnie opinię publiczną (w przypadku badań ogólnopolskich); jeśli klienci są
podmiotem badania to klienci są źródłem danych, czyli to ich bezpośrednio pytamy o fakty

i opinie w danej sprawie, np. o kadrę pomocy społecznej, o uzyskane świadczenia lub o ich
życie rodzinne, poglądy polityczne itp.

Rysunek 13. Różnica pomiędzy przedmiotem i podmiotem badania

Przedmiot badań

Podmiot badań

co badamy?

kogo badamy?

temat badania

operat badania

Obecnie najczęściej jako podmiot badania wybierani są pracownicy instytucji pomocy spo-
łecznej (w szczególności pracownicy socjalni), nieco rzadziej klienci, a najmniej badań do-
tyczących różnych elementów systemu pomocy społecznej przeprowadza się wśród ogółu
społeczeństwa. Często podmiotem badania są również dokumenty, np. wywiady środowi-
skowe, kontrakty, strategie rozwiązywania problemów społecznych.
Warto zwrócić uwagę, że ten sam temat, a nawet te same pytania zadawane trzem wyżej wy-
mienionym grupom mogą przynieść zupełnie inne wyniki. Na przykład na pytanie o wystar-
czalność świadczeń z pomocy społecznej zupełnie inaczej odpowiedzieliby klienci pomocy
społecznej i pracownicy socjalni, a jeszcze inaczej ogół społeczeństwa.
Na koniec warto również określić okres, jaki ma być objęty badaniem. Wyznaczenie okresu
pomaga dookreślić zarówno podmiot, jaki i przedmiot badania. Można badać zdarzenia,
które zaszły w przeszłości lub stan obecny. Nawet jeśli badanie ma na celu pokazanie pew-
nych preferencji co do przyszłości (np. preferowane formy pomocy, szkoleń), to wyrażają
one stan obecny, czyli okres, w którym przeprowadzane są badania. W Przykładzie II (patrz
tabela poniżej) okres objęty badaniem to szkolenia przeprowadzone od 1 stycznia 2009
r. do 30 czerwca 2012 r., choć szkolenia finansowane ze środków POKL są od 2008 r. Jed-
nak ze względu na to, że badamy skuteczność tych szkoleń, nie chcemy sięgać zbyt daleko
w przeszłość, ani też badać tych pracowników, którzy odbyli te szkolenia niedawno, ponie-
waż jeszcze ich efekty mogą być nieodczuwalne.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Małej.

Pytania badawcze:

Jakie potrzeby mają klienci pomocy społecznej mieszkający w gminie

•

Małej?

Jakich sfer dotyczą potrzeby klientów (finansowej, rzeczowej, usługo-

•

wej, organizacyjnej)?

Które z potrzeb są zaspokajane w największym, a które w najmniej-

•

szym stopniu?

Jaka jest zależność pomiędzy wysokością dochodów klientów a zgła-

•

szanymi potrzebami?

Jaka jest zależność pomiędzy wysokością i formą otrzymywanej pomo-

•

cy a zgłaszanymi potrzebami?

Jaka jest zależność pomiędzy wiekiem klientów a zgłaszanymi potrze-

•

bami?

Zakres przedmiotowy

Potrzeby

Zakres podmiotowy

Dorośli klienci pomocy społecznej w gminie Małej

Okres objęty badaniami

Stan obecny

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Pytania badawcze:

Jaki jest poziom skuteczności szkoleń dla pracowników socjalnych

•

z przeciwdziałania wypalenia zawodowego organizowanych ze środ-

ków POKL?

Od czego zależy poziom skuteczności szkoleń?

•

Czy pracownicy socjalni chcą brać udział w kolejnych szkoleniach doty-

•

czących przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu?

Jakie formy przeciwdziałania zawodowego są uznawane przez pracow-

•

ników socjalnych za najskuteczniejsze?

Jakie formy przeciwdziałania zawodowego są uznawane przez kierow-

•

ników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej za najskutecz-

niejsze?

Hipotezy

Szkolenia dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania

wypalenia zawodowego organizowanych ze środków POKL są

w niskim stopniu skuteczne.

Poziom skuteczności tych szkoleń zależy od długości i sposobu

prowadzenia szkolenia.

Najskuteczniejszą formą przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu

pracowników socjalnych jest superwizja.

Zakres przedmiotowy

Skuteczność szkoleń z przeciwdziałania wypalenia zawodowego.

Zakres podmiotowy

Pracownicy socjalni uczestniczący w szkoleniach oraz kierownicy

jednostek, w których są zatrudnieni ci pracownicy.

Okres objęty badaniami

Szkolenia przeprowadzone od 1 stycznia 2009 do 30 czerwca

2012.

Operacjonalizacja pojęć

Kolejnym etapem uszczegółowiania problemu badawczego jest przedstawienie definicji
kluczowych pojęć oraz wskaźników pokazujących kiedy nasze twierdzenia są prawdziwe.

Definicje
Choć czasami wydaje się, że są pojęcia, które są oczywiste i tak samo rozumiane przez
wszystkich, mało jest takich pojęć w naukach społecznych. Dlatego ważnym etapem w pro-
cesie badawczym jest zdefiniowanie podstawowych pojęć używanych podczas badania.
Jest to ważne nie tylko po to, aby osoby czytające raport badawczy wiedziały czego dotyczyły
analizy, ale również ważne jest to, aby badacze i respondenci tak samo rozumieli najważ-
niejsze pojęcia.
Im dokładniej dookreślimy pojęcia, tym łatwiej będzie przeprowadzić badanie.
W przykładowych badaniach należy zdefiniować np. pojęcie potrzeb oraz klienci pomocy
społecznej (Przykład I), a w Przykładzie II dookreślić pojęcie szkoleń dotyczących przeciw-
działaniu wypaleniu zawodowemu oraz pracowników socjalnych, a także zdefiniować sku-

teczność szkoleń. Wydaje się, że takie pojęcia jak klient pomocy społecznej czy pracownik
socjalny są przez wszystkich tak samo rozumiane. Jednak jako klienta pomocy społecznej
możemy brać pod uwagę jedynie osobę, która bezpośrednio otrzymuje świadczenie (na tą
osobę jest wystawiana decyzja o udzieleniu pomocy), ale też członków jego rodziny, ponie-
waż oni również korzystają z tej pomocy (np. zasiłek celowy na zakup żywności, zakup opa-
łu). Jeśli chodzi o pracowników socjalnych warto również doprecyzować czy chodzi nam tyl-
ko o osoby zatrudnione na stanowisku „pracownik socjalny”, czy do tej kategorii zaliczamy
również osoby zatrudnione na stanowisku „aspirant pracy socjalnej”, „asystent rodziny”,
„specjalista pracy socjalnej” itp. poza tym należy ustalić czy chodzi nam o pracowników
zatrudnionych jedynie w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej (lub tylko jednej
wybranej kategorii, np. z ośrodków pomocy społecznej) czy też mogą to być pracownicy za-
trudnieni w organizacjach pozarządowych i innych instytucjach (np. szpitalach, zakładach
karnych). W ten sam sposób dookreślamy pojęcie „szkoleń dotyczących przeciwdziałaniu
wypaleniu zawodowemu”. W tym przypadku zastanawiamy się czy chodzi nam tylko o szko-
lenia, które w tytule zawierały interesujący nas temat, czy też o szkolenia, które dotyczyły
innych zagadnień, a przy okazji był blok poświęcony wypaleniu zawodowemu (termin „wy-
palenie zawodowe” też warto zdefiniować). Możemy również zdecydować, że w badaniach
bierzemy pod uwagę tylko szkolenia, które trwały nie mniej niż 10 godzin oraz te, które miały
określoną formę, np. warsztaty. Uzasadnieniem takiego wyboru jest to, że tylko podczas
warsztatów trwających ponad 10 godzin, uczestnicy będą mogli zapoznać się z technikami
przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu, co ma duży wpływ na skuteczność szkoleń.
Za każdym razem, gdy podajesz lub tworzysz definicję napisz dlaczego zdecydowałeś się
na taki wybór.
Pojęciem bardziej teoretycznym i wymagającym zdefiniowania są „potrzeby”. W tym celu
trzeba przejrzeć dostępne definicje (np. w podręcznikach dotyczących polityki społecznej)
i wybrać którąś z nich. Przy tak szerokim pojęciu warto również podać, jakie mogą wystąpić
rodzaje potrzeb, ponieważ pomoże nam to budować pytania (lub odpowiedzi) dla uczest-
ników badań.
Można również pokusić się o stworzenie własnej definicji, ale taki sposób jest najbardziej
właściwy, gdy nie ma definicji zjawiska, które chcemy badać lub jest ona niewystarczająca
(nie obejmuje wszystkiego, co chcemy badać). Takim pojęciem jest np. skuteczność szko-
leń. Istniejące definicje są bardzo różne i odnoszą się głównie do skuteczności samej w so-
bie lub skuteczności działań, dlatego na ich podstawie należy napisać co my rozumiemy,
gdy używamy tego pojęcia. Należy również zastanowić się co może wpływać na skutecz-
ność. W naszym przykładzie mogą to być: długość szkolenia, forma szkolenia, zawartość
treści przekazywanych na szkoleniu, liczba osób w grupie, przygotowanie prowadzącego
zajęcia itp. Przykłady przyjętych definicji pojęć znajduje się poniżej.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Małej.

Definicje kluczowych pojęć

Potrzeba to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co

w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem

oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do

utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania

określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej.

Przyjmuję typologię potrzeb wg E. Allardta, który dzieli potrzeby

następująco:

having

(posiadanie)

środki ekonomiczne

•

mieszkanie

•

zatrudnienie

•

warunki pracy

•

zdrowie

•

edukacja

•

living

(uczucie):

kontakty ze społecznością lokalną

•

stosunki rodzinne

•

kontakty towarzyskie

•

stosunki międzyludzkie w pracy

•

being

(istnienie):

możliwości samookreślenia

•

bezpieczeństwo osobiste

•

aktywność polityczna

•

spędzanie czasu własnego

•

zadowolenie z pracy.

•

Nie wszystkie z tych potrzeb są zaspokajane przez system pomocy

społecznej.

Klienci pomocy społecznej – osoby dorosłe, które otrzymały

świadczenie z ośrodka pomocy społecznej przyznane decyzją

administracyjną w ciągu ostatniego pół roku

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Definicje kluczowych pojęć

Szkolenia z przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu - zajęcia

teoretyczno-praktyczne, w których co najmniej 7 godzin jest

prowadzone w formie warsztatów aktywizujących uczestników;

zajęcia obejmują: zagadnienia teoretyczne dot. definicji wypalenia

zawodowego i symptomów wypalenia, ćwiczenia technik

pozwalających radzić sobie z wypaleniem zawodowym.

Skuteczność szkoleń – osiągnięcie zaplanowanych rezultatów

i celów postawionych przed szkoleniem; skuteczność szkoleń

dotyczących przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu oznacza,

że ich uczestnicy nie tylko mają wiedzę o tym, czym jest wypalenie,

ale potrafią zdiagnozować u siebie symptomy wypalenia

zawodowego, a także zastosować techniki pozwalające radzić

sobie z tym problemem.

Pracownik socjalny – osoba zatrudniona w instytucjach pomocy

i integracji społecznej (w tym w organizacjach pozarządowych)

wykonująca pracę socjalną w terenie, tj. w miejscu zamieszkania

klientów pomocy społecznej.

Wskaźniki

Kolejnym etapem operacjonalizacji jest stworzenie wskaźników. Najprościej mówiąc jest to
określenie kiedy możemy potwierdzić, że badane zjawisko występuje.
Wskaźnik – liczbowa informacja o badanym zjawisku.
W tym momencie musimy stworzyć miary zjawisk, które badamy, czyli odpowiadamy na py-
tanie co będzie wskazywało na potrzeby klientów pomocy społecznej lub co to oznacza, że
np. szkolenia są skuteczne. Jak to potwierdzimy? Tutaj mamy wiele możliwości.
Potrzeby klientów pomocy społecznej są wyrażone w ich prośbach skierowanych w pismach
lub w wywiadzie środowiskowym. Możemy zliczyć te prośby i na tej podstawie podać liczbę
wskazań konkretnych potrzeb. Natomiast skuteczność szkoleń z przeciwdziałania wypale-
niu zawodowemu może oznaczać, że 80% badanych uczestników szkoleń stwierdziło, że
szkolenia były skuteczne lub 80% kierowników jednostek, w których zatrudnieni są pra-
cownicy będący uczestnikami szkoleń stwierdziło, że po szkoleniu ich pracownicy pracują
efektywniej. Innym wskaźnikiem może być niższa o połowę liczba dni, w których pracownicy
(uczestnicy szkoleń) przebywali na zwolnieniach lekarskich. O skuteczności szkoleń będzie
również świadczyło to, że uczestnicy szkoleń mniej narzekają na swoją pracę.
Na początku przy wymyślaniu potencjalnych wskaźników nie należy się ograniczać i wypisy-
wać na kartce wszystko, co przychodzi nam do głowy, dopiero w następnym etapie należy
się zastanowić czy dany wskaźnik jest prawdziwym wskaźnikiem tj. czy spełnia warunki po-
dane na schemacie poniżej.

Rysunek 14. Cechy prawidłowo sformułowanego wskaźnika

czy jest szczegółowo

opisany?

odnosi się do konkretnych działań, zdarzeń

•

np. 80% klientów pomocy społecznej ubiega się o pomoc finansową

•

czy jest prosto

skonstruowany?

w formie zdania pojedynczego, nie warunkowego

•

np. 80% klientów pomocy społecznej ma dochód poniżej ustawowego kry-

•

terium dochodowego

czy jest możliwy do

zmierzenia?

do każdego wskaźnika powinien być podany sposób zbierania informacji

•

na temat jego wystąpienia, sposób weryfikacji

np. to, że 80% klientów pomocy społecznej ubiega się o pomoc finansową

•

możemy stwierdzić na podstawie wywiadów środowiskowych, gdzie wpisy-

wana jest informacja o co zwrócił się klient

czy jest określony w

sposób realistyczny?

wskaźniki nie powinny zakładać czegoś, co z góry jest wiadomo, że nie jest

•

możliwe do osiągnięcia

np. nierealny jest wskaźnik: „wszyscy klienci pomocy społecznej zwracają

•

się wyłącznie o zasiłki pieniężne”

Po przetestowaniu wymyślonych wskaźników za pomocą powyższych pytań, część z nich może
okazać się nie możliwa do zbadania, ale inne po przeformułowaniu będą dobrymi miarami za-

leżności, które chcemy zbadać. Ważnym etapem budowania wskaźnika jest określenie jego
wymiaru liczbowego, czyli podanie stopnia lub wartości liczbowej, którą należy osiągnąć, aby
móc stwierdzić, że dany wskaźnik jest osiągnięty (cecha mierzalności wskaźnika). Można to
określić jako procent lub liczbę uczestników badania, która odpowiedziała w dany sposób na
pytanie lub wykonała określoną czynność. Nawet wskaźniki do opisania umiejętności mięk-
kich, aby spełniać wymogi dobrze określonego wskaźnika muszą posiadać wymiar liczbowy.
Ważne jest też to, że przy każdym badaniu trzeba konstruować wskaźniki dostosowane do pro-
blemu badawczego, hipotezy lub tezy oraz pytań badawczych, a także do podmiotu badania.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Małej.

Przykłady wskaźników

potrzeb klientów pomocy

społecznej

- liczba wskazań oczekiwanej pomocy finansowej, rzeczowej,

usługowej podczas wywiadu środowiskowego lub w pismach do

ośrodka pomocy społecznej

- wskazania w wywiadach przeprowadzanych z klientami

pomocy społecznej wskazujących na główną potrzebę spośród

następujących:

Zapewnienie środków pieniężnych

•

Uzyskanie mieszkania (np. lokalu zastępczego, mieszkania socjalnego,

•

pomoc w wynajmie mieszkania)

Pomoc w znalezieniu zatrudnienia

•

Pomoc w leczeniu

•

Pomoc w opiece nad osobą chorą

•

Pomoc w edukacji dzieci

•

Pomoc w kształtowaniu poprawnych relacji rodzinnych

•

Pomoc w nawiązaniu lub odbudowaniu kontaktów ze społecznością lo-

•

kalną

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Przykłady wskaźników

skuteczności szkoleń

z przeciwdziałania

wypaleniu zawodowemu

pracowników socjalnych

- 80% badanych uczestników szkoleń stwierdziło, że szkolenia były

skuteczne

- 80% badanych uczestników szkoleń stwierdziło, że stosuje techniki

przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu wyćwiczone podczas

szkoleń

- 80% kierowników jednostek, w których zatrudnieni są pracownicy

będący uczestnikami szkoleń stwierdziło, że po szkoleniu ich

pracownicy pracują efektywniej

Wybór metody zbierania i analizy danych
Po sformułowaniu celu i pytań badawczych oraz ich uszczegółowieniu w procesie opera-
cjonalizacji w końcu przyszedł czas na wybór metody badawczej, choć często to od tego
etapu zaczyna wielu badaczy (np. mówiąc „zróbmy ankietę z pracownikami socjalnymi”).
Oczywiście można zacząć projektowanie badań od wyboru metody, ale z góry określając
metodę ograniczamy zakres swoich poszukiwań. Dlatego pomijając przypadki, kiedy meto-
da jest z góry narzucona (np. w badaniu skuteczności szkoleń finansowanych ze środków
PO KL jest to ankieta ewaluacyjna), starajmy się odłożyć ten etap, a przynajmniej robić to
równocześnie z określaniem wskaźników.

Na wybór metody pomiaru wpływa kilka czynników, które są wyszczególnione na schema-
cie poniżej. Na wybór metody przede wszystkim wpływa wybrany zakres danych, jeśli chce-
my pokazać skalę zjawiska wybieramy metody ilościowe, jeśli dokładnie je opisać, poznać
przyczyny jakiegoś zachowania raczej wybieramy metody jakościowe.

Rysunek 15. Czynniki wpływające na wybór metody badawczej

Zasoby materialne, które

możemy wykorzystać do

przeprowadzenia badania

Czas, jaki mamy na

przeprowadzenia badania

Co wpływa na

wybór metody

zbierania i analizy

danych?

Zakres danych, jakie chcemy

pozyskać

Zasoby ludzkie, które możemy

wykorzystać w badaniu

Ważnym czynnikiem wpływającym na wybór metody badawczej są dostępne zasoby, dzięki
którym przeprowadzimy badanie. Inaczej będziemy myśleć o badaniu jeśli mamy przepro-
wadzić je w pojedynkę, a inaczej jeśli mamy zespół ludzi i pewne środki finansowe. Jeszcze
innym czynnikiem jest czas, jaki mamy na przeprowadzenie badania, czasami jest on ogra-
niczony z góry (np. przygotowanie diagnozy na posiedzenie rady gminy bądź sejmiku), a cza-
sami sami go określamy biorąc pod uwagę własne możliwości lub czas trwania projektu,
czas kiedy będziemy mogli przeprowadzić obserwację interesującego nas zdarzenia. Im wię-
cej mamy zasobów (ludzi, pieniędzy, czasu), tym szerszym zakresem badań możemy się za-
jąć i więcej metod zastosować. Natomiast jeśli mamy ograniczone zasoby (lub przynajmniej
jeden zasób) dostosowujemy zakres i metody badań do swoich możliwości. tak więc jeśli
jesteśmy niewielki zespołem osób (2-3 osoby) i ograniczone środki finansowe (niepozwa-
lające na zlecenie badań na zewnątrz) ograniczmy liczbę osób lub zjawisk badanych oraz
korzystajmy z danych zastanych, ale dajmy sobie więcej czasu na analizę zebranych danych.
Natomiast jeśli mamy ograniczony czas, ale pewną pulę pieniędzy wystarczającą na opłace-
nie ekspertów zewnętrznych, zlećmy badania pogłębione z zastosowaniem różnych metod
na zewnątrz. Te wszystkie czynniki, a zwłaszcza zakres zbieranych danych są uzasadnieniem
wyboru metody badawczej, więc powinny znaleźć się w opisie procesu badawczego.
Jakie metody mamy do wyboru? W związku z tym, że w badaniach społecznych są różne
typologie i nazwy metod badawczych poniżej w tabeli zestawione zostały metody zbierania
danych oraz ich analizy wraz z wcześniej opisanymi źródłami danych. Warto zauważyć, że
nie są to wszystkie możliwe metody zbierania i analizy danych, ale tylko takie, które najczę-
ściej są stosowane w badaniach o pomocy społecznej i są najbardziej użyteczne.

Tabela 4. Metody badań

Źródło danych

Metoda pozyskiwania

danych

Metoda analizy danych

Sprawozdania, dokumenty

urzędowe

Jakościowa i ilościowa analiza

danych

Zbiory danych statystycznych

Ilościowa analiza danych

Wypowiedzi respondentów

Badanie sondażowe

(ankietowanie), metoda

wywiadów

Ilościowa i/lub jakościowa

analiza danych

Obserwacja zjawisk, zachowań Obserwacja

Jakościowa analiza danych

Przekazy medialne

Analiza zawartości (treści)

Dokumenty osobiste

Metoda biograficzna

Jakościowa analiza danych,

analiza treści

Jak widać przy danych zastanych niewymienione zostały metody zbierania danych, ponie-
waż zostały zebrane one już wcześniej, a rola badacza polega na uzyskaniu dostępu do
nich, lub skontaktowania się z odpowiednimi osobami, które mogą te dane udostępnić.
Wybierając źródła danych, z których chcemy korzystać, jednocześnie wybieramy metody ich
zbierania i analizy.

Metoda sondażowa
Metoda sondażowa (badania sondażowe), czyli odpowiadanie na ankiety, jest bardzo po-
pularną metodą zbierania danych. Jest to dobra metoda gdy chcemy zebrać oryginalne dane
od osób, które stanowią zbyt dużą populację, aby przeprowadzić wywiady lub obserwacje.
Metoda ta przy zastosowaniu odpowiedniego doboru próby pozwala na uogólnienie wy-
ników na całą populację. Za pomocą sondażu bada się opinie, postawy, wartości, normy
społeczne czy aspiracje.

Jakie dane można zbierać za pomocą sondażu w badaniach w pomocy społecznej?

Opinie mieszkańców na temat tego, czy posiadają wiedzę o podejmowanych działaniach w celu rozwią-

•

zywania problemów społecznych w gminie.

Opinie mieszkańców na temat stopnia zadowolenia z poszczególnych działań podejmowanych w ra-

•

mach systemu pomocy społecznej.

Opinie mieszkańców o skuteczności rozwiązywania problemów społecznych w gminie (lub poszczegól-

•

nych problemów społecznych).

Opinie osób, którym zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej o uzyskanej formie wsparcia

•

(np. czy zaspokoiła zgłaszane przez nich potrzeby?).

Opinie pracowników instytucji pomocy społecznej o systemie pomocy społecznej.

•

Opinie pracowników instytucji pomocy społecznej o nowych rozwiązaniach, narzędziach wprowadza-

•

nych do praktyki pomocy społecznej.

Najpopularniejsze techniki zbierania danych ilościowych to wywiad kwestionariuszowy
oraz ankieta. Główna różnica pomiędzy tymi dwiema technikami polega na tym, że wywiad
jest przeprowadzany przez ankietera, który odczytuje pytania i zaznacza odpowiedzi na for-

mularzu; ankieta jest samodzielnie wypełniana przez respondenta. Istnieją różne rodzaje
narzędzi stosowanych w metodzie sondażowej, wyróżniane głównie ze względu na sposób
ich przeprowadzania i każda z nich ma swoje wady i zalety, co jest zestawione poniżej.

Tabela 5. Zalety i wady narzędzi używanych w badaniach sondażowych

Rodzaje narzędzi

Zalety

Wady

Ankieta pocztowa – kwestionariusz

wysyła się pocztą, zwrot następuje tą

samą drogą;

Niski koszt

Większa anonimowość

Udzielanie przemyślanych

odpowiedzi

Duża dostępność do bada-

nych

Wymaga prostych pytań

Brak możliwości kontroli

kto udziela odpowiedzi

Niski odsetek odpowiedzi

(20-40%)

Ankieta prasowa – kwestionariusz dru-

kowany jest w prasie, zwrot odbywa się

pocztą;

Duże poczucie anonimo-

wości

Udzielanie przemyślanych

odpowiedzi

Brak możliwości kontroli

kto udziela odpowiedzi

Niski odsetek odpowiedzi

Ograniczenie responden-

tów do czytelników danej

gazety

Ankieta audytoryjna – badanych zbie-

ra się w jednym miejscu; ankieta wy-

pełniana jest pod nadzorem badacza,

zwrot następuje do urny;

Kontrolowanie

sytuacji,

w której respondenci udzie-

lają odpowiedzi

Wyższy odsetek otrzyma-

nych odpowiedzi

Stronniczość osoby prze-

prowadzającej ankietę

Mniejsze poczucie anoni-

mowości

Ankieta ogólnie dostępna – jest roz-

kładana w ogólnodostępnym miejscu;

wypełniana i zwracana w miejscu wy-

łożenia;

Niski koszt

Duże poczucie anonimo-

wości

Niski zwrot

Ograniczenie do osób, które

korzystają z miejsca, w któ-

rym została wyłożona

Brak kontroli czasu kiedy

zostanie zwrócona

Ankieta internetowa (CSAQ compute-

rized self-administred questionnaire)

– kwestionariusz dostępny jest w Inter-

necie, gdzie można go wypełnić i prze-

słać do bazy danych

Niski koszty

Duże poczucie anonimo-

wości

Udzielanie przemyślanych

odpowiedzi

Niski zwrot

Brak kontroli kto wypełnia

ankietę

Wypełnienie ankiety nie

może przekroczyć 15 minut

Ankieta telefoniczna – ankieta prze-

prowadzana przez telefon; rodzajem

ankiety telefonicznej obecnie po-

wszechnie stosowanym jest wywiad te-

lefoniczny wspomagany komputerowo

(CATI – computer assisted telephone

interviewing), czyli osoba przeprowa-

dzająca wywiad zapisuje za pomocą

komputera zdobyte odpowiedzi.

W krótkim czasie można

uzyskać odpowiedzi od du-

żej liczby respondentów

Kontrola zadawania pytań

i poprawność rejestrowa-

nia danych

Wyższe koszty

Możliwość odmowy odpo-

wiedzi na pytania

Przerywanie wywiadu

Mniej informacji ze względu

na ograniczony czas

Brak pewności z kim rozma-

wiamy

Wywiad kwestionariuszowy – wy-

wiad przeprowadzany przez ankietera

w oparciu o ankietę (kwestionariusz

z pytaniami), ankieter zaznacza od-

powiedzi na pytania udzielone przez

respondenta. CAPI to wywiad osobisty

wspomagany komputerem, co oznacza,

że ankieter posiada ze sobą komputer,

gdzie od razu zaznacza udzielone przez

respondenta odpowiedzi.

Większa kontrola nad do-

borem osób do badania

i poprawnością wypełnie-

nia kwestionariusza

Można zawrzeć dłuższe

i bardziej skomplikowane

pytania, które może obja-

śnić ankieter

Wyższy odsetek odpowie-

dzi

Zbieranie dodatkowych in-

formacji

Wysoki koszt

Wpływ ankietera na uzyska-

ne odpowiedzi

Brak anonimowości

Główną zaletą stosowania metody sondażowej jest uzyskanie danych w krótkim czasie od
dużej liczby osób, rozproszonych na dużym obszarze geograficznym. Wyniki prowadzenia
takiego badania mają charakter ilościowy, to znaczy, że mamy możliwość uzyskania opinii,
wypowiedzi wielu osób. Ze względu na anonimowość, jest to dobre narzędzie, aby skłonić
respondentów do wypowiadania się na tematy drażliwe, na które mieliby opory szczerze
odpowiadać w bezpośredniej rozmowie (np. pytania dotyczące „pracy na czarno”). Głów-
ną wadą stosowanych technik sondażowych jest to, że dotykają badanych problemów po-
wierzchownie, nie pozwalają na pogłębianie tematu. Poza tym stosując ankiety badacz nie
ma możliwości sprawdzania jak rzeczywiście działają respondenci, gdyż w odpowiedziach
tylko deklarują, że działają (myślą, mówią) w pewien sposób. Przykładem tej sytuacji jest
deklarowana chęć wykorzystania wiedzy i umiejętności wyniesionej ze szkolenia, która
w rzeczywistości mało kiedy jest stosowana. Inną wadą ankiet jest, wynikająca z konieczno-
ści standaryzacji, sztywność pytań i odpowiedzi, które mogą wydawać się sztuczne, a przez
to utrudniające ich odbiór.

Metoda wywiadu
Wywiad jest to rozmowa badacza z respondentem według opracowanych wcześniej dyspo-
zycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy głównie do poznawania faktów, opinii
i postaw badanej zbiorowości. Stosuje się go, jeśli chcemy poznać głębię lub przyczyny da-
nego zjawiska, np. pierwotne przyczyny długotrwałego korzystania ze świadczeń pomocy
społecznej. Ten sposób zbierania danych polega na zadawaniu pytań otwartych, więc ma
swoje zastosowanie gdy nie potrafimy przewidzieć możliwych odpowiedzi lub jest ich tak
wiele i są tak złożone, że nie można utworzyć katalogu odpowiedzi. Główne typy wywiadów
są przedstawione na schemacie poniżej.

Rysunek 16. Główne typy wywiadów

wywiady

dzielimy ze

względu na:

stopień

kategoryzacji

stopień

jawności

liczba osób

zbiorowy (przeprowadzany z więcej niż jedną osobą, jednym z

rodzajów takiego wywiadu jest fokus, czyli zogniskowany wy-

wiad grupowy)

indywidualny (przeprowadzany z jedną osobą)

ukryty (forma luźnej rozmowy, w której badający usiłuje przez

stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane. Sto-

suje się go wtedy, kiedy postawy osobiste badanego są różne od

postaw i ról społecznych pełnionych w danej zbiorowości, bądź

jeśli przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe)

jawny (badany poinformowany jest o celach, charakterze i przed-

miocie wywiadu, musi być skategoryzowany)

nieskategoryzowany, inaczej swobodny (daje swobodę formuło-

wania pytań oraz zmieniania ich kolejności, a nawet pogłębianie

zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych)

skategoryzowany (ma usystematyzowane pytania, ujednolicone,

ściśle ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań, zapew-

nia większą ścisłość i porównywalność danych)

Wśród wymienionych rodzajów wywiadów należy zwrócić szczególną uwagę na dwa rodzaje
wywiadów: indywidualne wywiady pogłębione (ang. Individual In-depth Interwiev tj. IDI) i zo-
gniskowany wywiad grupowy, (inne nazwy: grupa zogniskowana, fokus, ang. focus grup inter-
wiew tj. FGI). Różnica pomiędzy zogniskowanym wywiadem grupowym a indywidualnym wy-
wiadem pogłębionym polega głównie na różnym czasie prowadzenia badań i celu rozmowy.
Zaletą grup dyskusyjnych jest relatywnie krótki czas zebrania informacji, a także możliwość ob-
serwacji dynamiki postaw uczestników oraz interakcji pomiędzy nimi. Badanie fokusowe są od-
powiednie do tematów, do których wymagana jest dynamika procesu grupowego oraz obecność
interakcji, np. badanie potrzeb młodzieży uczestniczącej w projekcie socjalnym. Kontakt z innymi
w grupie może stymulować działania twórcze, ułatwiać wyrażanie emocji, wychodzenie poza ra-
cjonalny dyskurs w sferę treści nieświadomych lub trudnych do wyrażenia. Ważną zaletą jest też
to, że zdobywany materiał sformułowany jest w języku badanych osób, a technika ta może być
stosowana do każdego rodzaju zagadnień i ludzi – np. dzieci i analfabetów, którzy mieliby trudno-
ści w wypełnieniu ankiety. Zagrożeniem przy stosowaniu grup fokusowych jest prawdopodobień-
stwo wystąpienia efektu myślenia grupowego i zjawiska przesunięcia poziomu ryzyka, co powo-
duje zniekształcenia wyników. Pierwszy z nich polega na podporządkowaniu się opinii słabszych
jednostek w grupie opiniom wyrażanym przez silniejsze (czasem głośniejsze) osoby, w ten spo-
sób uzyskujemy mało zróżnicowane poglądy w grupie. Efekt przesunięcia poziomu ryzyka wynika
z mniejsze odpowiedzialności indywidualnej i wówczas grupa ma skłonność do prezentowania
bardziej radykalnych poglądów i proponowania ryzykownych rozwiązań problemów. Innym zagro-
żeniem jest to, że moderator może nieświadomie wpływać na kierunek i rezultat dyskusji. Bardzo
czasochłonne jest przygotowanie raportu, sporządzenie sprawozdania, i interpretacja wyników.

Z kolei wywiad indywidualny ma bardziej kameralny charakter, jest elastyczny – może się odby-
wać w miejscu i czasie dogodnym dla respondentów, a także pozwala respondentowi na dłuż-
szą i pełniejszą wypowiedź. Dlatego wywiady indywidualne są dobrą metodą w przypadku tzw.
tematów drażliwych, wymagających większej prywatności, np. badanie potrzeb bytowych osób
uzależnionych od alkoholu lub członków rodzin, w których stosowana jest przemoc domowa.

Tabela 6. Różnice i podobieństwa między wywiadem indywidualnym i grupowym

Indywidualny wywiad pogłębiony

Zogniskowany wywiad grupowy

Przeprowadzany przez badacza z jedną osobą

Czas trwania wywiadu wynosi od pół godziny

do dwóch godzin

Wywiad może odbyć się w dowolnym miejscu,

w którym bez zakłóceń można przeprowadzić

rozmowę

Prowadzony przez moderatora z grupą osób (6 do

12 osób);

Grupa jest nieformalnym zgromadzeniem celowo

dobranych osób, od których staramy się uzyskać

informacje na określony temat;

Czas trwania dyskusji wynosi od 1,5 do 4 godzin;

Moderator powinien pobudzać aktywność uczest-

ników, interakcję i wymianę poglądów;

Wywiad zogniskowany powinien odbyć się w miej-

scu do tego przystosowanym, tj. z możliwością

nagrania dźwięku i obrazu.

Wywiady nie generują informacji ilościowych, które mogłyby być rozszerzane na populację (nie są

reprezentatywne), służą do uzyskiwania danych jakościowych, pogłębiania danego tematu.

Podczas wywiadów, zarówno indywidualnych, jak i grupowych na to, co mówią respondenci
wpływa wiele czynników. Dodatnio wpływa np. ciekawość poznawcza, ciekawość danego
tematu, chęć udzielenia „pomocy” badaczowi, szansa na własną ekspresję oraz traktowa-
nie wywiadu jako wyróżnienie własnej osoby. Natomiast czynniki ujemnie wpływające na
odpowiedzi respondenta to uczestniczenie w nowej sytuacji społecznej, do której ta oso-
ba musi się przyzwyczaić, a czasami rozmówcy mogą podejrzewać, że udzielenie wywiadu
może mieć dla nich negatywne konsekwencje (mogą unikać odpowiedzi na drażliwe dla
nich tematy). Poza tym niektórzy respondenci będą udzielać krótkich i zdawkowych odpo-
wiedzi, ponieważ mogą nie lubić „się wysilać”, jeszcze inni mogą odmawiać odpowiedzi
zasłaniając się niekompetencją w danym temacie (choć dobrze znają np. specyfikę swojej
pracy). Inne zagrożenie polega na tym, że respondent chce się pokazać z jak najlepszej stro-
ny, co będzie przejawiało się ubarwianiem odpowiedzi, przedstawianiem faktów wyłącznie
w pozytywnym świetle, nadmiernym gadulstwem itp. Dlatego ważne jest, aby osoba prze-
prowadzająca wywiad była na tyle doświadczona, aby swoimi pytaniami odpowiednio ukie-
runkować rozmowę i uzyskać odpowiedzi na kluczowe pytania.

Metoda obserwacji
Metoda obserwacji polega na świadomym, ukierunkowanym i systematycznym spostrzega-
niu badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska. Za pomocą obserwacji uzyskujemy głów-
nie dane jakościowe, np. opis zachowań ludzi w sytuacji konfliktu, ale również możemy
zaobserwować ile osób wrzuca pieniądze żebrakowi, który stoi przy sklepie, a ile takiemu,

który stoi przy kościele (dane o charakterze ilościowym). Często bezwiednie (nieświadomie)
stosujemy obserwację, kiedy udzielamy pomoc jakiejś rodzinie i obserwujemy jaką reakcję
ona wywołuje. W przypadku stosowania obserwacji jako metody badawczej ważne jest, aby
spostrzeżenia (np. zmiany) te były na bieżąco odnotowywane, gdyż ułatwi to późniejszy opis
wyników obserwacji. Przykładem badania z zastosowaniem metody obserwacyjnej jest ba-
danie organizacji pracy ośrodka pomocy społecznej i obsługi klientów – obserwator może
pójść do ośrodka i jako tzw. „ukryty klient” spróbować uzyskać informację np. na temat
świadczenia pomocy dla starszej osoby. Innym przykładem jest obserwacja zachowania
uczestników projektu (od początku jego realizacji do zakończenia) i obserwowanie zacho-
dzących w nich zmian (lub niezachodzących).
Większa początkowa wiedza o badanych zjawiskach ułatwia nam ich obserwację.
Metoda obserwacji może być punktem wyjścia do zastosowania innych metod zbierania
danych, np. najpierw obserwujemy zachowania osób w nowej grupie, w której pojawiaj się
osoba z widoczną niepełnosprawnością, a następnie za pomocą wywiadu prosimy o opisa-
nie ich tej sytuacji swoich odczuć. W ten sposób możemy empirycznie poznać zachowanie
osób wobec osoby niepełnosprawnej (ile osób do niej podchodzi, nawiązuje rozmowę) oraz
wyjaśnić przyczyny takiego zachowania (np. na podstawie wywiadów można stwierdzić, że
wiele osób miało obawy związane z tym, że nie wie jak zachować się wobec osoby niepeł-
nosprawnej).

Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzować się następującymi cechami:

świadomością

•

– obserwacja jest przeprowa dzona w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego za-

dania sformuło wanego dokładnie i szczegółowo;

planowością

•

– polegającą na tym, aby metoda ta była stosowana według planu odpowiadającego celo-

wi obserwacji. Planowość pozwala wykluczyć luki w obserwacji i pozwala skoncen trować się na tym, co

najważniejsze i najbardziej istotne w zamierzo nych badaniach;

celowością

•

– uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go zjawiskach z punktu widzenia

wyników badania;

aktywnością

•

– obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, jakie docierają do niego od przedmio-

tu poznania, lecz dokonuje ich selekcji, to znaczy poszukuje interesujących go cech przedmiotu, wyko-

rzystując do tego cały zapas posiadanej wiedzy i doświadczenia;

systematycznością

•

– obserwacja nie może być przypadkowa, jednorazowa, ale powinna ona trwać cią-

gle i być przeprowadzona wedle określonego systemu pozwalającego spostrzegać obiekt wielokrotnie

i w różnorodnych warunkach.

Można wyróżnić różne rodzaje technik obserwacji, które wyróżniamy na podstawie rozma-
itych kryteriów. Jednym z kryteriów jest stopień standaryzacji obserwacji, to znaczy tego
czy używamy jakiegoś narzędzia lub schematu, za pomocą którego odnotowujemy swoje
spostrzeżenia czy tylko zapisujemy je w postaci luźnych notatek. W pierwszym przypadku
mamy do czynienia z obserwacją standaryzowaną (inaczej kontrolowaną, skategoryzowa-
ną), w drugim – z obserwacją niestandaryzowaną (niekontrolowaną, nieskategoryzowaną).
Wyniki uzyskane za pomocą obserwacji standaryzowanej mają głównie charakter ilościowy,
a z obserwacji niestandaryzowanej – jakościowy.
Drugim kryterium jest stopień uczestnictwa badacza w obserwowanym wydarzeniu, proce-

sie. Badacz może być aktywnym uczestnikiem badanej sytuacji, np. może być aktywnym
uczestnikiem szkolenia, na którym obserwuje zachowania i proces przyswajania wiedzy
dorosłych osób, które porzuciły naukę na etapie szkoły gimnazjalnej – jest to wówczas ob-
serwacja uczestnicząca. Natomiast, gdy badacz np. w tej samej sytuacji przyjmuje rolę bier-
nego obserwatora (np. siedzi z tyłu i nie odzywa się, tylko robi notatki), jest to obserwacja
nieuczestnicząca.
Kolejnym kryterium jest jawność przeprowadzania obserwacji. Obserwacja jest jawna, gdy
jeżeli badani wiedzą o tym, że są przedmiotem zainteresowań obserwatora, chociaż nic
są dokładnie poinformowani o ce lach badań lub ich przedmiocie. Natomiast obserwacja
ukryta jest w sytuacji, gdy osoby poddawane badaniu nie wiedzą, że są obserwowani. Na
podstawie tych trzech kryteriów można wyróżnić osiem rodzajów obserwacji, co pokazuje
poniższy schemat.

obseracja

jawna

ukryta

nieuczestnicząca

uczestnicząca

niestandaryzowana

standaryzowana

Opracowywanie wyników w sposób jakościowy

Opracowywanie wyników w sposób ilościowy

Jak każda metoda również stosowanie obserwacji ma swoje ograniczenia oraz wady i zalety.
Główną zaletą tej metody zbierania danych jest możliwość bezpośredniego obserwowania
ludzi, wydarzeń takimi, jakimi są lub dzieją się naturalnie. Badacz, który sam obserwuje ży-
cie badanych ludzi, ma znacznie większe szansę na poznanie nie tylko ich warunków życia
czy sposobów zachowania w różnych sytuacjach, ale nawet poznania ich motywacji. Ale to
badacz swoją obecnością, postawą bądź interpretacją wypływa na wyniki uzyskane pod-
czas badania. Po pierwsze to badacz subiektywnie (czyli poprzez swoje doświadczenia,
wiedzę) postrzega i interpretuje to, co widzi lub słyszy. Dlatego te obserwacje mogą być nie-
zgodne z tym co faktycznie znaczą dla np. obserwowanych ludzi. Np. ucieczka ze szkoły na
wagary dla badacza może oznaczać niechęć do nauki, a dla wagarowiczów – obawa przed
uzyskaniem złej oceny lub strach przed nauczycielem.
Po drugie jeśli badacz aktywnie uczestniczy w sytuacji, którą jednocześnie obserwuje (ob-

serwacja uczestnicząca), wpływa na przebieg zdarzeń (nawet gdy nie ujawnia swojej roli
badacza) i nigdy nie może mieć pewności, czy gdyby zachował się inaczej lub gdyby obser-
wował tą sytuację z ukrycia wydarzenia potoczyłyby się inaczej lub jej uczestnicy zachowa-
liby się inaczej.
Po trzecie ujawnienie roli badacza w obserwowanym wydarzeniu (obserwacja jawna) powo-
duje, że ludzie również mogą zachowywać się inaczej niż gdyby była to sytuacja bez udziału
badacza (lub z udziałem badacza ukrytego). W obserwacji jawnej lub uczestniczącej badacz
nigdy nie może mieć pewności, że badani zachowują się w czasie obserwacji tak, jak zacho-
wują się normalnie w danych sytuacjach, czy też zaobserwo wane zachowanie jest spowo-
dowane jego obecnością, a więc jest zacho waniem na pokaz.
Z kolei wybór obserwacji ukrytej oprócz problemów natury etycznej (nieujawnienie, że oso-
by są poddawane badaniu) nastręcza problemów natury organizacyjnej. W wielu sytuacjach
nie ma możliwości przeprowadzenia tego typu obserwacji. Rzadko mamy okazję obserwo-
wać badanych za lustrem weneckim, które dałoby komfort wygodnej obserwacji natural-
nych sytuacji. Poza tym obserwacja ukryta nie daje możliwości zebrania danych, które mogą
być istotne z punktu widzenia badania, np. badacz może być nieujawnionym badaczem
przebywającym w ośrodku pomocy społecznej, gdzie obserwuje zachowania klientów na
korytarzu, ale nie zbierze informacji np. o celu, w jakim przyszli do ośrodka. Z kolei trudno
być ukrytym badaczem podczas rozmowy pracownika z klientem w pokoju rozmów, gdzie
zwykle przebywają dwie osoby. Pewnym rozwiązaniem tej sytuacji jest wybranie społecznie
akceptowanej roli odpowiedniej do konkretnej sytuacji, która nie wzbudzałaby podejrzeń,
wątpliwości i w najmniejszym stopniu wpływałaby na badanego.
Dlatego przy wyborze obserwacji należy kierować się tym, który sposób w najmniejszym
stopniu wpłynie na sytuację obserwowaną, nie zaszkodzi badanym oraz jest możliwy do
przeprowadzenia ze względów organizacyjnych. Poza tym w każdej sytuacji należy dokład-
nie opisać zasady, jakie były stosowane podczas obserwacji i jaki miały one wpływ na ba-
danie.

Metoda biograficzna
Metoda biograficzna inaczej zwana metodą dokumentów osobistych (lub psychobiograficz-
na, metoda historii życia, dróg życiowych, metoda trajektorii, metoda pamiętnikarska, meto-
da historii mówionych) polega na zebraniu dokumentów lub przekazów (historii) osobistych
i poddaniu ich analizie jakościowej. Źródłem danych do analizy socjologicznej mogą być:
listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, notatki, rysunki, fotografie, opowiadania ustne lub
opowieści pozyskane podczas wywiadu autobiograficznego (narracyjnego). Źródłem wyko-
rzystującym nowoczesne technologie jest analiza blogów internetowych, w których osoby
zamieszczają opisy wydarzeń ze swego życia, przemyślenia itp. Źródła te dzielą się na zasta-
ne, powstałe niezależnie od potrzeb badań, oraz sprowokowane przez badacza. Najczęściej
uzyskuje się je w wyniku konkursów na autobiografie i pamiętniki. Bada się także historie
życia, drogi życiowe czy przebieg życia (trajektorie).

Metoda biograficzna jest obecnie rzadko stosowana w badaniach socjologicznych, ale war-
to do niej powrócić, szczególnie gdy mamy do czynienia z ludźmi znajdującymi się w trudnej
sytuacji życiowej. Wgląd w sytuację takiego człowieka (rodziny) poprzez spisane lub opo-
wiedziane historie życia mogą pomóc w wyodrębnieniu czynników wpływających na fakt
bycia ubogim, bezdomnym czy uzależnionym. Ale metoda ta może mieć też zastosowanie
przy pozytywnych wydarzeniach np. wyjściu z trudnej sytuacji lub „śledzeniu” losów rodzi-
ny, która korzystała z pomocy i się usamodzielniła (można poznać strategie wychodzenia
z sytuacji problemowych, radzenia sobie z trudnościami). Innym przykładem zastosowania
metody jest organizacja konkursu na pamiętnik (tradycyjny lub bloga), w którym wycho-
wankowie domów dziecka opisują swoje życie po opuszczeniu placówki. Wówczas można
dowiedzieć się, w jaki sposób radzą sobie w dorosłym, samodzielnym życiu, jakie relacje
nawiązują, kiedy zakładają rodziny itp.
Główną wadą dokumentów osobistych jest trudność w ich pozyskaniu, gdyż badacz nie
ma wpływu na to jakie jednostki udostępnią swoje pamiętniki, listy do badań, czyli nie ma
wpływu na dobór badanych dokumentów. Poza tym cechą charakterystyczną tych doku-
mentów (lub ustnie przekazujące informacje na temat swojego życia) jest subiektywizm,
gdyż to osoby piszące pamiętniki, dzienniki, blogi umieszczają swoją wersję wydarzeń tak
jak oni ją postrzegają i interpretują, co nie musi być zgodne z faktami. Autor dokumentów
znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania i kształt
materiałów, np. może pisać tylko wtedy, gdy jest smutny i wówczas wydarzenia przez niego
opisywane będą w „czarnych” barwach. Należy też pamiętać, że treść dokumentu (wywiadu
narracyjnego) oddaje to, jak autor interpretuje siebie i cała opisaną rzeczywistość w danym
momencie, a nie w przeszłości, nawet jeśli opisuje co myślał i czuł kiedyś.
Jednak oprócz wad metody dokumentów osobistych, które wymagają pomysłowości bada-
cza w jaki sposób przekonać ludzi, aby spisywali swoje historie i je udostępniali, metoda ta
ma też wiele zalet. Po pierwsze treść dokumentu oddaje zasób wiedzy podręcznej jego au-
tora, wiedzy nagromadzonej w ciągu całego życia. Materiał zebrany podczas badań metodą
biograficzną jest „kopalnią” informacji o motywacji, dążeniach, postawach, ocenach jakie
ludzie formułują; materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania in-
stytucji społecznych, tworzenia się opinii publicznej; materiał ten daje możliwość opisania
wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką; jest to materiał pozwalający uchwy-
cić pewne sekwencje zdarzeń (powiązania przyczynowe w długim okresie czasu); i w końcu
materiał ten dostarcza informacji na temat tego, jak ludzi radzą sobie w sytuacjach zmian
społecznych. W szczególności, gdy do dyspozycji mamy większą ilość materiału zebranego
za pomocą tej metody możemy przeanalizować co dla ludzi w danym czasie było najważ-
niejsze, jak opisywali dane wydarzenia, czy są wspólne dla wszystkich wydarzenia, które
były istotne.

Analiza zawartości (treści)
Analiza zawartości jest jedną z najmniej wykorzystywanych metod analizy danych zasta-

nych w badaniach dotyczących pomocy społecznej, dlatego jest też najmniej znana wśród
badaczy oraz odbiorców tych badań. Nawet w literaturze dotyczącej metodologii badań spo-
łecznych brak konsekwencji w definiowaniu tej metody oraz jednoznacznym zaliczeniu jej
do metod ilościowych lub jakościowych. Czym jest ta metoda i dlaczego wyróżniam ją obok
metody ilościowej i jakościowej analizy danych?
Najczęściej analiza treści jest definiowana jako zespół technik badawczych umożliwiają-
cych obiektywny, systematyczny i ilościowy opis przejawów ludzkich zachowań, na pod-
stawie którego wnioskuje się o motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorów tych
przekazów i dedukuje się jakie reakcje przekazy te mogą wywołać. Prościej mówiąc za po-
mocą analizy treści ustala i opisuje się cechy językowe tekstów po to, aby na tej podstawie
wnioskować o niejęzykowych własnościach ludzi i instytucji społecznych.
W większości polskich opracowań (również tłumaczonych z języka angielskiego) analiza
treści i zawartości są traktowane zamiennie, co wynika w dużej mierze z tłumaczenia „con-
tent analisys” zarówno jako analiza zawartości i treści. Jednak w nielicznych źródłach mo-
żemy spotkać się z odróżnieniem analizy treści od analizy zawartości, gdzie analiza treści
dotyczy tylko treści przekazu, np. artykuł, akapit, strona (i jest metodą ilościową), a analiza
zawartości jest szersza, ponieważ jest to badanie całej zawartości przekazu, np. fotografie,
kolorystyka, dźwięki. W opisie tej metody będę ujmowała ją w znaczeniu szerszym, co też
oznacza, że metoda ta łączy ilościową i jakościową analizę danych (patrz rysunek poniżej).
Metody ilościowe stosuje się w tym przypadku do odkrywania zewnętrznej warstwy przeka-
zu, natomiast metody jakościowe sięgają w głąb, wyciąga wewnętrzną ukrytą warstwę prze-
kazu. Można powiedzieć, że metody ilościowe i jakościowe dają odpowiedzi na odmienne
pytania i posługują się innymi kategoriami badawczymi.

ilościowe metody

analizy danych

Analiza

zawartości

jakościowe metody

analizy danych

Kolejną wyróżniającą cechą analizy zawartości jest przedmiot badań, którym jest głównie
przekaz informacyjny. Przekaz informacyjny charakteryzuje się tym, że możemy wyróżnić
co?, kto?, do kogo?, dlaczego?, jak? i z jakim skutkiem mówi? Na te same pytania możemy
odpowiedzieć stosując analizę zawartości przekazów, czyli głównie przekazów medialnych
tj. książek, gazet, filmów, programów informacyjnych, fotografii, komiksu, plakatów itp. Ana-
lizę zawartości stosuje się nie tylko do materiałów drukowanych, ale także do analizy stron
www, programów TV, radia, przemówień i dokumentów politycznych itd. Przykładowe tema-

ty dotyczące pomocy społecznej, które można badać za pomocą analizy zawartości to:

• Wizerunek instytucji pomocy społecznej w programach informacyjnych i w dzienni-

kach.

• Profil psychologiczno-społeczny osób starszych w reklamach.
• Osoby niepełnosprawne w filmach fabularnych.
• Analiza odbioru serialu „Głęboka woda” przez pracowników instytucji pomocy spo-

łecznej (na podstawie komentarzy internetowych).

Natomiast szczegółowy zakres analizy przekazów informacyjnych opiera się o jego cechy
szczególne, co zostało zestawione na schemacie poniżej, wraz z przykładami odpowiedni-
mi dla pomocy społecznej.

Rysunek 17. Zakres analizy zawartości według cech przekazów informacyjnych

co?

analiza treści przekazu, jego właściwości stylistycznych, czytelności przekazu, technik

•

propagandowych;

np. analiza znaczenia pojęcia „klient pomocy społecznej” wraz z cechami przypisywa-

•

nymi tym osobom w prasie codziennej;

kto?

informacje na temat autora przekazu: analiza intencji i innych cech wypowiadającej się

•

osoby; diagnoza cech psychicznych osób i grup;

np. cechy i postawy osób piszących komentarze pod artykułem na temat osób bezdom-

•

nych;

do kogo?

informacje na temat cech odbiorców, ich postawy, dążenia, zainteresowania, wartości;

•

np. czy w czasopismach kobiecych jest więcej tzw. tematów społecznych niż w czaso-

•

pismach dla mężczyzn?

dlaczego?

informacja na temat intencji przekazu, czyli jaki skutek chciał osiągnąć autor;

•

np. analiza zakładanych reakcji widzów filmu „Głęboka woda”

•

jak?

informacja na temat kanałów przekazu, ich rodzaju;

•

np. w jakich środkach masowego przekazu częściej pojawiają się pozytywne informacje

•

o pomocy społecznej?

z jakim

skutkiem?

informacja na temat skutków wyłołanych przez przekaz;

•

np. badanie reakcji wobec apeli o pomoc przekazywanych w programach telewizyj-

•

nych.

Choć analiza zawartości jest metodą mało znaną i wykorzystywaną w badaniach dotyczą-
cych pomocy społecznej warto po nią sięgać w szczególności do badania wizerunku po-
szczególnych elementów tego systemu budowanego w mediach, które mają duży wpływ na
postrzeganie pomocy społecznej przez opinię publiczną. Jest to metoda stosunkowo tania,
gdyż dostęp do przekazów medialnych jest powszechny, nie wymaga ona też zaangażowa-
nia wielu osób, ani specjalistycznego sprzętu. Można też powiedzieć, że jest to metoda bez-
pieczna, gdyż w razie pomyłki można powtórzyć analizę zgromadzonego materiału, a także
można za jej pomocą analizować długo trwałe procesy (np. zmiana wizerunku pracownika
socjalnego w mediach na przestrzeni 30 lat). Jej dodatkową zaletą jest to, że badacz nie
wpływa na podmiot badania. Do wad tej metody można zaliczyć jej czasochłonność – szcze-

gólnie przy analizie jakościowej zebranego materiału) oraz to, że opieramy się na materiale
wytworzonym i w jakiś sposób utrwalonym, co ogranicza nasz przedmiot badań, dlatego
należy dbać, aby analizowany materiał jak najbardziej był zgodny z tematem naszych po-
szukiwań badawczych.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Dużej

Źródła danych

Wywiady środowiskowe, pisma klientów pomocy społecznej

do ośrodka pomocy społecznej, wypowiedzi klientów pomocy

społecznej

Metoda zbierania danych

Metoda wywiadu indywidualnego

Metoda analizy danych

Analiza jakościowa wywiadów indywidualnych i analiza jako-

ściowa i ilościowa danych zastanych w wywiadach środowi-

skowych i pismach klientów do OPS

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Źródła danych

Wypowiedzi uczestników szkoleń oraz kierowników instytucji,

z których pracownicy brali udział w szkoleniach;

Metoda zbierania danych

Metoda sondażu

Metoda analizy danych

Analiza ilościowa danych

Wybór metody doboru próby
Tylko przy małych zbiorowościach lub przy dobrym dostępie do nich możemy pokusić się
o przeprowadzeniu badania na całej populacji. Dotyczy to np. przypadku 60 uczestników
niewielkiego projektu prowadzonego przez OPS, kiedy to mamy możliwość przeprowadze-
nia wywiadów, ankiet lub obserwacji ze wszystkimi badanymi.
Jednak w większości przypadków nie jest możliwe, aby przebadać całą populację, szczegól-
nie jeśli ta zbiorowość jest bardzo duża – nie pozwalają na to ograniczone środki finanso-
we i organizacyjne badań (m.in. dlatego spisy powszechne są przeprowadzane raz na 10
lat). Ale nawet jeśli mamy wystarczające środki, to zwykle nie jest to konieczne, aby badać
wszystkich i wszystko. Dlatego w większości badań dobierana jest próba, czyli wycinek całej
populacji.
Populacja – określony teoretycznie zbiór obiektów (osób, dokumentów, zdarzeń) będących
podmiotem badania, np. pracownicy socjalni zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej.
Próba – część populacji faktycznie poddawana badaniu, np. 1004 pracowników socjalnych,
do których została wysłana ankieta.
Dlaczego tak ważny jest sposób dobrania próby? Błędy doboru próby rzutują na całe bada-
nie: błędnie dobrana próba skutkuje nieprzydatnością badania do opisu zjawisk i prawi-
dłowości w populacji, co oznacza brak odzwierciedlenia rozkładu cech populacji w próbie.
Hipotezy sformułowane wstępnie pozostają nierozstrzygnięte, a potwierdzone tezy mogą
okazać się nieprawdziwe.

Cały proces doboru próby można podzielić na kilka etapów, co jest pokazane na schema-
cie poniżej. Pierwsze cztery etapy można zaliczyć do przygotowania całego badania, a tylko
ostatni etap jako jedną z faz realizacji badania.

Definiowanie szerokiej

populacji

ustalenie podmiotu badań, określenie kogo będziemy badać

•

Określenie metody

doboru

wybór sposóród reprezentatywnych i niereprezentatywnych metod oraz

•

spośród dostępnych rodzajów metod, np. dobór kwotowy

Wybór operatu

losowania

stworzenie listy podmiotów, które chcemy badać, np. lista klientów pomo-

•

cy społecznej w gminie Dużej

Określenie wielkości

próby

ustalenie ile konkretnie osób, zdarzeń będzie badanych, np. 1000 osób

•

Implementacja założeń

dokonanie doboru, np. losowanie

•

Rodzaje doboru
Podstawowy podział sposobów dobierania próby to metody zapewniające reprezentatyw-
ność i nie zapewniające je. Wśród tych dwóch kategorii wyróżnia się kolejne podtypy doboru
prób, co jest przedstawione na schemacie poniżej.
Reprezentatywność oznacza, że wszystkie jednostki dobrane do próby miały jednakową
szansę znalezienia się w próbie.
Charakterystyczne dla badań reprezentatywnych jest to, że próba jest dość liczna i dobiera-
na według ściśle określonych reguł; natomiast w badaniach niereprezentatywnych próba
nie musi być bardzo liczna, a zasady doboru nie są rygorystyczne. Stąd pierwszy rodzaj do-
boru prób jest wybierany przy metodach ilościowych (sondaże, analiza ilościowa danych),
a drugi w metodach jakościowych (np. wywiady indywidualne, metoda biograficzna, analiza
jakościowa dokumentów).

próby reprezentatywne

próby niereprezentatywne

prosty dobór losowy

•

dobór systematyczny

•

dobór warstwowy

•

wielostopniowy dobór grupowy

•

próba okolicznościowa

•

dobór celowy

•

metoda kuli śnieżnej

•

dobór kwotowy

•

dobór informatorów

•

Poniżej charakteryzuję najczęściej wybierane sposoby doboru próby z wyjaśnieniem kiedy
i jak stosować ten sposób.

Prosty dobór losowy

Najprostszą metodą zapewniającą reprezentatywności próby jest losowanie próby ze ściśle
określonej populacji. W tym celu najpierw należałoby stworzyć listę wszystkich podmiotów
(operat losowania), które wchodzą w skład populacji, ponumerować je, a następnie za po-
mocą tablic liczb losowych (do znalezienia w internecie wraz z instrukcjami używania) lub
programu komputerowego do losowania wybrać jednostki do badania. Metoda ta wydaje
się prosta i możliwa do zastosowania, jednakże jest rzadko stosowana w praktyce głównie
ze względu na małą możliwość stworzenia pełnej listy podmiotów należących do populacji.
Taką listę można stworzyć np. w przypadku klientów lub pracowników jednego ośrodka po-
mocy społecznej, ale już jest to bardzo trudne dla całego województwa i całej Polski.
Należy również pamiętać, że nawet tak dobrana próba jest zawsze obciążona pewnym błędem
wynikającym z tego, że jest to tylko przybliżenie (cechy próby będą jedynie przybliżone do cech
populacji). Na wyniki uzyskane przy pomocy doboru losowego wpływa też błąd systematyczny
wynikający z niewłaściwego próbkowania i innych możliwych systematycznych błędów. Błędy
doboru próby nie występują tylko w próbie o wielkości równej wielkości populacji.
Istotą doboru losowego nie jest losowanie, ale prawdopodobieństwo znalezienia się w pró-
bie. Jeśli badacz na przykład zastanawia się ilu pracowników socjalnych czuje się wypalo-
nych zawodowo i postanowi, że przeprowadzi ankiety z pracownikami, których nazwiska
znajdują się na liście osób uczestniczących w szkoleniach finansowanych z POKL, a tą listę
przebije cyrklem i będzie kontaktować się ze wszystkimi, którzy zostali „przedziurawieni”,
pytając ich czy czują się wypaleni zawodowo, to jest to wprawdzie ślepe losowanie, ale nie
jest to dobór losowy. Nie wszyscy pracownicy mieli bowiem szanse znalezienia się w tej
próbie. Niektórzy nie mieli możliwości uczestniczyć w takich szkoleniach, a inni nie chcieli.
Oznacza to, że mimo losowania dobór nie jest losowy, a wyniki z próby nie mogą być uogól-
nione na populację pracowników socjalnych.
Prosty dobór losowy należy stosować w sytuacjach, kiedy mamy duży zbiór obiektów do
zbadania (duża populacja) i wybraliśmy ilościową metodę zbierania i analizy danych (np.
ankiety, zastane dane ilościowe).

Dobór systematyczny
Losowanie próby w sposób systematyczny jest podobne do losowania prostego, z tym że
odbywa się nie na podstawie tablic liczb losowych, a co pewną liczbę, np. co 10 osoba na
liście. Tylko pierwszą jednostkę do próby wybiera się losowo np. przy pomocy tablic loso-
wych. Jeśli lista pracowników ośrodków pomocy społecznej, którzy uczestniczyli w szkole-
niu dotyczącym wypalenia zawodowego liczy 9000 osób, a my chcemy zbadać 1000 osób,
to do badania zapraszamy co 9 osobę. Ta liczba, co którą dobieramy osobę (obiekt do ba-
dania) nazywa się interwałem losowania.
Interwał losowania = wielkość populacji/wielkość próby
Przy tej metodzie należy zwrócić uwagę na to czy lista nie została skonstruowana na podstawie
jakiegoś klucza, który zawiera w sobie jakąś cykliczność zbieżną z liczbą określającą interwał

losowania. Przykładem takiej listy jest kompilacja list uczestników szkolenia złożona z list grup
po 20 osób uszeregowanych według wyników testu organizowanego na zakończenie szkole-
nia. Jeśli w losowaniu będziemy brali co 20 osobę, otrzymamy próbę złożoną z osób o zbliżo-
nych wynikach uzyskanych w teście. Taka próba nie będzie reprezentatywna dla tej populacji.
Zastosowanie tej metody doboru jest takie samo jak w przypadku prostego doboru losowego.

Dobór warstwowy
Jeśli chcemy przebadać kierowników ośrodków pomocy społecznej najlepszym sposobem
wyboru uczestników do badań jest metoda próby warstwowej, ponieważ dzięki niej może-
my zapewnić równe szanse znalezienia się w próbie przedstawicieli z ośrodków o różnych
wielkościach. Wiadomo, że inne problemy występują w ośrodkach z dużych miast, inne
w małych miasteczkach, a jeszcze inne w małych gminach (np. ośrodki liczące od 3 do 10
pracowników). Gdybyśmy zastosowali prostą próbę losową mogłoby się zdarzyć, że w ba-
daniach byliby nad reprezentowani kierownicy z dużych miast.
Próba warstwowa (lub: próba warstwowana) wymaga podzielenia operatu na podgrupy (kla-
sy, warstwy), następnie z każdej podgrupy obiekty do próby wybierane są losowo. Jeśli wie-
my (np. na podstawie danych z Systemu Informatycznego POMOST za 2009 r., patrz wykres
poniżej), że 48% ośrodków pomocy społecznej obejmuje pomocą poniżej 500 klientów,
kolejne 31% - od 501 do 1000 klientów, 15% - od 1001 do 2000 klientów, 5% to ośrodki
obejmujące od 2001 do 5000 klientów, a tylko 1% to ośrodki zajmujące się ponad 5000
klientów, to nasza próba powinna mieć podobną strukturę. W tym celu tworzymy pięć list
ośrodków według liczby klientów objętych pomocą.

Wykres 1. Wielkość ośrodków pomocy społecznej pod względem liczby osób objętych

pomocą

poniżej 500

501 - 1000

1001 - 2000

2001 - 5000

powyżej 5000

15%

31%

48%

Opracowanie własne na podstawie SI POMOST 2009.

Jeśli próba ma liczyć 500 ośrodków, to z listy ośrodków obejmujących poniżej 500 klientów
losujemy (prosty dobór losowy) 240 ośrodków, a następnie odpowiednio: 155 ośrodków
obejmujących od 501 do 1000 klientów, 75 ośrodków obejmujących od 1001 do 2000
klientów, 25 ośrodków obejmujących pomocą od 2001 do 5000 klientów i 5 ośrodków obej-

mujących ponad 5000 klientów. Przy założeniu, że w ośrodku jest jeden główny kierownik
lub dyrektor w ten sposób otrzymujemy listę kierowników ośrodków według ich wielkości
rozpoznanej na podstawie liczby klientów, którym udzielono pomocy w 2009 r. Inne kryteria
różnicujące ośrodki jest np. wielkość miejscowości, w której znajduje się ośrodek lub liczba
zatrudnionych tam pracowników. Odpowiednio można tworzyć i losować podgrupy według
dwóch i więcej cech (np. placówki pomocy społecznej według rodzaju i płci osoby zarządza-
jącej), należy jedynie pamiętać, że ten podział powinien być uzasadniony przez nasze cele
badawcze, a także możliwy do przeprowadzenia ze względu na dostępność danych.

Co wziąć pod

uwagę tworząc

warstwy (podgrupy)

w populacji?

Cecha, według której tworzymy podgrupy musi być związana z tym, co

chcemy badać np. płeć kierowników placówek pomocy społecznej nie jest

bardzo ważną cechą jeśli chcemy badać zapotrzebowanie finansowe tych

placówek na kolejne 5 lat, ale jest ważną cechą jeśli chcemy badać style

zarządzania placówkami;

Cecha ta musi mocno różnicować populację (nie warto wyróżniać warstw

jeśli wiemy, że podgrupy są równoliczne np. kobiety i mężczyźni w danej

populacji występują po 50% lub wyróżniamy 5 podgrup, z których każda

liczy mniej więcej po 20%);

Warstwy powinny być rozłączne (tzn. żaden element populacji nie może

być zaliczony do dwóch różnych warstw) oraz wyczerpujące (czyli w sumie

powinny dawać całą populację; każdy element populacji powinien należeć

do jednej z warstw).

Sposób wyboru próbki losowej za pomocą warstwowania jest stosowany, gdy populacja
jest bardzo niejednorodna. Wstępny podział populacji na bardziej jednorodne warstwy,
a następnie losowanie próbek z każdej z tych warstw często zwiększają reprezentatywność
próby i zmniejszają błąd próby. Warstwowy sposób doboru próby można stosować zarówno
przy ilościowych jak i jakościowych metodach zbierania danych (np. do doboru osób do
ankiet jak i wywiadów indywidualnych).

Wielostopniowy dobór grupowy (zespołowy)
W badaniach często zdarza się tak, że bardzo trudne lub wręcz niemożliwe jest stworzenie
pełnej listy osób z danej populacji (operat losowania), ponieważ jest ona bardzo duża lub
trudno dostępna. W tym przypadku można zastosować losowanie grupowe. W najprostszej
wersji operat jest dzielony na grupy, a następnie losowane są do próby nie pojedyncze jed-
nostki, lecz całe grupy. Przykładem mogą być tu pracownicy socjalni z całej Polski. Nie istnie-
je ogólnopolska lista nazwisk pracowników socjalnych, ale takie listy istnieją lub są możliwe
do stworzenia dla poszczególnej gminy. W tym sposobie wybierania próby najpierw za po-
mocą dowolnej (lecz mającej swoje uzasadnienie) metody losuje się poszczególne gminy,
a następnie zaprasza do udziału w badaniach wszystkich pracowników socjalnych z tej gmi-
ny. W losowaniu dwustopniowym, z tak wybranych pracowników socjalnych należałoby do-
brać (w określony przez badacza sposób) próbę z każdego z wylosowanych ośrodków, np.

za pomocą doboru warstwowego, gdzie kryterium wyróżniającym jest posiadanie II stopnia
specjalizacji. Warstwowanie można już przeprowadzić na początkowym etapie doboru pró-
by, czyli doboru odpowiedniej liczby gmin pod względem liczby ludności lub powierzchni.
Takie losowanie upraszcza badania. Istnieje jednak zagrożenie, że niektóre z pominiętych
grup różnią się rozkładami cech i w ten sposób próba będzie niereprezentatywna. Ten błąd
można zniwelować poprzez dobranie dużej liczby grup, które są do siebie bardzo podobne.

Dobór kwotowy
Dobór kwotowy jest bliski warstwowemu doborowi próby z tym, że nie przeprowadza się loso-
wania w warstwach, a opiera się na dostępności osób wyznaczonych do badania. Przy dobo-
rze kwotowym uwzględniana jest zwykle płeć, wiek i miejsce zamieszkania badanych osób.
Udział (liczebność, odsetek) osób w próbie ustalany jest w taki sposób, żeby był proporcjo-
nalny do ich rzeczywistego udziału w całej populacji. Np. jeżeli jesteśmy pewni, że populacja
badana (np. mieszkańcy społeczności, w której chcemy przeprowadzić badania ankietowe na
temat projektu strategii rozwiązywania problemów społecznych) liczy 51% kobiet i 49% męż-
czyzn, to właśnie takie proporcje przyjmujemy przy doborze kwotowym. Tak więc w próbie
liczącej 1 000 osób musiałoby się znaleźć 510 kobiet oraz 490 mężczyzn. Ankieterzy mają za
zadanie znaleźć odpowiednią liczbę danej płci, ale nie losują ich z list wszystkich mieszkań-
ców, tylko przepytują tych, którzy są dla nich dostępni. Z tego względu ankieter może wybie-
rać osoby, które są dla niego znajome lub np. (nawet nieświadomie) będzie wybierał osoby
w dobrym humorze, gdyż z doświadczenia wie, że chętniej odpowiadają one na pytania.
Próba z doboru kwotowego, chociaż nie jest wybrana techniką losową, może być reprezen-
tatywna dla całej populacji, ale jednak w ograniczonym stopniu. Wszystko zależy od tego,
jak szczegółowymi danymi na temat badanej populacji dysponujemy. Jeżeli przy doborze
losowym wykorzystujemy informacje na temat struktury demograficznej populacji sprzed
kilku lub więcej lat, to ryzyko błędnego doboru znacznie wzrasta. Nie możemy być bowiem
pewni, czy struktura demograficzna populacji nie zmieniła się przez ten czas na tyle, że pro-
porcje (kwoty) przyjęte w doborze kwotowym okażą się błędne.
Dobór kwotowy jest często stosowany w badaniach metodą wywiadu grupowego, gdzie za-
praszane są osoby o określonych cechach społeczno-demograficznych, np. kobiety w wie-
ku 30-40 lat, które mają co najmniej dwoje dzieci.

Dobór okolicznościowy
Próba okolicznościowa, inaczej zwana doborem opartym na dostępności badanych, jest
jednym z częściej stosowanych rodzajów próby w badaniach niereprezentatywnych. Cha-
rakteryzuje się tym, że badane są osoby (lub obiekty), które są w danej chwili dostępne. Taki
rodzaj doboru jest np. stosowany w sondażach ulicznych, gdzie przypadkowo są zaczepia-
ne osoby przechodzące w danym miejscu i proszone o odpowiedź na pytania zawarte w an-
kiecie. Również większość badań audytoryjnych jest przeprowadzane na takiego rodzaju
próbie (np. studenci na wykładach, pracownicy socjalni zebrani na konferencji, szkoleniu).

Wyników tych badań nie należy uogólniać na populację, ponieważ dotyczą one wybranej grupy
osób. Np. jeśli chcemy badać potrzeby klientów pomocy społecznej i pytamy o nie klientów przy-
chodzących danego dnia do ośrodka pomocy społecznej, to wyniki tych badań będą dotyczyły
tylko populacji klientów, którzy są w stanie przyjść do ośrodka, a nie tych, którzy kontaktują się
z pracownikami za pomocą telefonów lub piszą pisma. Tak samo pracownicy instytucji pomocy
społecznej zebrani na konferencji np. dotyczącej sytuacji dziecka w rodzinie, gdzie występuje
przemoc, nie są próbą reprezentatywną dla wszystkich pracowników tych instytucji, ponieważ
jest to określona grupa zainteresowana tym tematem. Taka próba jest uzasadniona w sytuacji,
gdy badanie dotyczy okoliczności, w związku z którą próba została wybrana. Np. przeprowa-
dzamy badanie audytoryjne wśród uczestników szkolenia na temat tego szkolenia (np. ankiety
ewaluacyjne) lub badamy potrzeby klientów pomocy społecznej, którzy osobiście odbierają za-
siłki w kasie OPS. Jednak w tych przypadkach również ostrożnie należy uogólniać wyniki, a ra-
czej opisać daną zbiorowość za pomocą podstawowych danych demograficzno-społecznych
(wiek, wykształcenie, dochód itp.) i odnosić wyniki badań tylko do tej zbiorowości.

Dobór celowy
Kolejnym sposobem doboru w badaniach niereprezentatywnych jest dobór celowy, zwany
też arbitralnym lub eksperckim. Badani są dobierani do próby przez ekspertów na podsta-
wie posiadanej przez nich wiedzy o populacji badanych. Do próby celowej badacz dobiera
jednostki w sposób subiektywny tak, by były one najbardziej użyteczne lub według niego
reprezentatywne. Ponieważ kryteria doboru do próby celowej nie są łatwe do określenia,
dlatego też nie można określić prawdopodobieństwa z jakim dana jednostka znajdzie się
w próbie. Wyników takich badań nie należy uogólniać na daną populację.
Ten sposób doboru jest wykorzystywany najczęściej w badaniach jakościowych, np. wyboru
określonych dokumentów do analizy lub osób, które mogą udzielić nam informacji na dany
temat podczas wywiadów indywidualnych. Dobór celowy stosuje się również w przypadku,
gdy badacz chce zbadać mały podzbiór większej populacji, a wielu członków tego podzbio-
ru nie da się rozpoznać, np. do badania osób bezdomnych przebywających poza placów-
kami. Może być także wykorzystywana przy badaniu przypadków odbiegających od normy
(np. badania klientów pomocy społecznej, którzy często się awanturują, piszą skargi).

Dobór za pomocą metody kuli śnieżnej
Metoda kuli śnieżnej polega na tym, że osoby, które wzięły udział w badaniu wskazują kolejne
osoby do badania. Jest stosowana w szczególnych przypadkach, kiedy badaczowi trudno jest
dotrzeć do specyficznej grupy osób badanych tj. bezdomni, nielegalni imigranci lub osób z okre-
śloną specyficzną cechą np. pracownicy socjalni, którzy mają niepełnosprawnego członka ro-
dziny. W tej metodzie badacz zbiera informacje o kilku członkach badanej populacji, których da
się zidentyfikować, a następnie te osoby wskazują kolejne. Ta metoda jest głównie stosowana
w badaniach jakościowych o charakterze eksploracyjnym, czyli rozpoznającym dany temat.

Dobór informatorów

Badanie przeprowadzane metodą doboru informatorów polega na wyborze osób znaczących
dla danej grupy – informatorów, którzy są w stanie wypowiedzieć się o danej grupie. Np. w ba-
daniach małych społeczności lokalnych często do wywiadów dobiera się osoby znaczące dla
tej społeczności tj. liderzy lokalni, przedstawiciele władzy samorządowej, dyrektora szkoły,
księdza itp., którzy mogą ogólnie scharakteryzować tą społeczność. Podobnie jak metody
doboru celowego i kuli śnieżnej takie badania mają charakter eksploracyjny i jakościowy.

Dobór przekazów do analizy zawartości
Choć dobór przekazów do analizy zawartości nie jest specjalnie wyróżnianą metodą doboru
próby, postanowiłam go wyróżnić głównie ze względu na specyfikę materiału poddawanego
analizie, którym nie są ludzie a przekazy informacyjne.
Przy wyborze przekazów do badania powinniśmy kierować się kilkoma zasadami:

• zasada wyczerpania – należy dotrzeć do wszystkich ustalonych przekazów (np. pro-

gramów telewizyjnych), nawet jeśli są nieadekwatne, czy trudno dostępne;

• zasada reprezentatywności – najlepiej jeśli próba wybrana jest losowo, systematycz-

nie lub warstwowo, ale nie zawsze ten warunek musi być spełniony, np. jeśli skupiamy
się bardziej na jakościowej analizie materiału;

• zasada homogeniczności – wybrany materiał musi być jednorodny (np. tylko dane

pismo, tylko reklamy telewizyjne);

• zasada trafności – materiał musi być w ten sposób dobrany, aby mógł być adekwat-

nym źródłem informacji dla przyjętych zadań badawczych.

Specyfika doboru przekazów medialnych do analizy polega również na wielostopniowości
tego procesu, czyli wybieramy rodzaj przekazu (np. gazeta codzienna), następnie dany tytuł
(np. Gazeta Wyborcza), poszczególne numery (np. wszystkie przez kolejne dwa tygodnie),
a na końcu artykuły dotyczące poszukiwanej treści (np. artykuły o organizacjach pozarządo-
wych). Na rysunku poniżej podane zostały przykłady jednostek analizy w materiałach pisa-
nych oraz w innych rodzajach materiałów.

Podstawowe jednostki analizy treści

w materiałach pisanych:

Podstawowe jednostki analizy zawartości

innych rodzajów mediów:

słowo

•

: najmniejsza jednostka, najczęściej wy-

korzystywana w badaniach;

temat

•

, tytuł: zwłaszcza w badaniach nad propa-

gandą, badaniu postaw, wyobrażeń, czy warto-

ści;

lead

•

(„główka”): zapowiedź artykułu;

postacie

•

: liczba osób pojawiająca się w tekście;

akapit

•

;

pozycja

•

: np. książka, artykuł;

strona

•

;

okładka

•

;

śródtytuły

•

;

audycja

•

program

•

;

pojedyncze ujęcie

•

zrzut ekranowy

•

wypowiedź

•

zdanie

•

postać

•

symbol

•

ogłoszenie reklamowe

•

przemówienie

•

plakat

•

fotografia

•

Operat losowania

Wybór metody doboru próby jest w dużej mierze zależne od stosowanej metody zbierania
danych i ich analizy, ale również często od dostępności obiektów badanych. Pamiętajmy, że
badanymi obiektami nie muszą być jedynie ludzie, choć są najczęściej podmiotami badań,
szczególnie badań społecznych. Jednostkami analizy, czyli poddawanymi badaniom mogą
być również grupy (np. młodzież uczęszczająca do świetlicy środowiskowej), rodziny, sto-
warzyszenia lub inne organizacje, instytucje np. ośrodki pomocy społecznej, dokumenty np.
strategie rozwiązywania problemów społecznych. Z każdych z tych jednostek tworzących
populację możemy dokonywać doboru próby.
Przy metodach doboru reprezentatywnego ważne jest stworzenie listy obiektów należących
do danej populacji, którą chcemy zbadać, czyli tzw. operatu losowania. Najczęściej są to
kartoteki, spisy (np. mieszkańców danego bloku), listy (np. lista dzieci korzystających z po-
siłku w szkole sfinansowanego ze środków Programu „Pomoc państwa w zakresie doży-
wiania”, lista uczestników danego szkolenia). Często badacze sami muszą stworzyć listy
obiektów z badanej populacji.

Jakie warunki musi spełniać dobry operat?

warunek adekwatności

•

– powinien odpowiadać całej populacji, którą chcemy badać;

warunek kompletności

•

– powinien zawierać wszystkie jednostki wchodzące w skład danej populacji;

brak powtórzeń

•

– każda jednostka musi w nim wystąpić tylko jeden raz;

warunek dokładności

•

– nie może zawierać jednostek nie istniejących, bądź też nie należących do populacji;

warunek techniczny

•

– łatwość korzystania z operatu;

Czyli tworząc listę klientów pomocy społecznej, którzy otrzymali pomoc w ostatnim półroczu
w danej gminie musimy pamiętać, że muszą się na niej znaleźć wszystkie osoby, które otrzy-
mały świadczenie w jakiejkolwiek formie, osoby na liście nie mogą się powtarzać, a także nie
może być na niej osób, które np. nie żyją, albo nie skorzystały z pomocy. Trzeba też pamię-
tać, że musi to być lista, z które łatwo będzie skorzystać, czyli osoby muszą być ponumero-
wane, spis umieszczony na jak najmniejszej liczbie kartek, raczej nie prowadźmy losowania
tzw. „teczek” klientów, gdyż w jednej teczce może być dokumentacja dotycząca kilku świad-
czeniobiorców. Losowanie teczek klientów jest uprawnione jeśli jednostkami poddawanymi
badaniu są rodziny lub gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej.

Rozmiar próby w badaniach ilościowych
Kolejną ważną kwestią, a zarazem najtrudniejszą, jest zdecydowanie jaki rozmiar powinna
mieć nasza próba. Kwestia ta jest szczególnie ważna przy próbach, które mają być reprezen-
tatywne dla całej populacji, czyli gdy stosujemy dobór losowy, systematyczny, warstwowy
lub wielostopniowy grupowy. Są to kwestie związane ze statystyką, więc zainteresowanych
odsyłam do publikacji, gdzie szerzej omawiane są zagadnienia statystyczne.

Natomiast

14 Np. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007; E. Babbie, Pod-

stawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009;

najprostszym dostępnym sposobem obliczenia liczebności próby dla osób niezagłębiają-
cych się w statystykę jest skorzystanie z kalkulatora obliczającego rozmiar próby reprezen-
tatywnej dostępnego na stronach internetowych.

Jednak nawet korzystając z tej pomocy

należy znać kilka podstawowych pojęć związanych z doborem próby.
Rozmiar próby powinien być taki, aby zapewnić istotność statystyczną wyników, co oznacza,
że przy przenoszeniu wniosków z próby na populację powinniśmy być w stanie oszacować
błąd wynikający z tego, że badamy tylko wybraną próbę, a nie całą populację; oraz to, w ja-
kich granicach mieści się wynik prawdziwy (taki, który uzyskać można jedynie przeprowa-
dzając badania na całej populacji). Określamy to za pomocą poziomu i przedziału ufności.
Poziom ufności oznacza, jak bardzo możemy być pewni uzyskanych rezultatów, najczęściej
przyjmujemy 95% lub 99% pewności, że uzyskane wyniki są prawdziwe.
Przedział ufności (błąd standardowy próby) mówi nam o tym, jaką „poprawkę” na uzyskane
wyniki powinnyśmy przyjąć. Jeśli założymy błąd w wysokości 0,03, czyli 3 % i przeprowadza-
my sondaż to, gdy dana odpowiedź uzyska wynik 20%, to prawdziwy wynik może się różnić
o 3%, czyli wynosić od 17% do 23%.
Do określenia rozmiaru próby potrzebujemy również znać dokładną liczbę populacji, co
zwykle nie jest problemem oraz tzw. wielkość frakcji. Wielkość frakcji to szacowany poziom
występowania danej cechy. Jeżeli szacujemy, że badana cecha występuje w 60% populacji
do obliczenia wielkości próby należy podać 0,6. Gdy nie znamy wartości należy podać 0,5.
Na wielkość próby w badaniach ilościowych wpływa klika wyżej wymienionych czynników,
co jest związane z kilkoma prawidłowościami:

• Im mniejszy oczekiwany błąd (przedział ufności) tym większa próba
• Im wyższy poziom ufności (np. 99%) tym większa próba
• Wielkość próby nie zależy od stosunku liczebności grupy do liczebności populacji.
• Wielkość błędu standardowego próby zależy od zastosowanej procedury doboru.

W poniższej tabeli zestawione są liczebności prób dla danych populacji o określonych liczeb-
nościach przy założeniu, że nie znamy wielkości frakcji, a błąd standardowy wynosi 3%.

Liczba obiektów

w populacji

Poziom ufności = 95%

Poziom ufności = 99%

100

200

168

180

500

340

394

1 000

516

649

5 000

879

1 350

10 000

964

1 560

15 Np. http://www.pomocstatystyczna.pl/kalkulator_proba.php.

50 000

1 045

1 783

100 000

1 056

1 815

1 000 000

1 066

1 846

Obliczenia własne
Przyjęte zostały również typowe rozmiary próby w badaniach zawartości prasy i są to:

• dla dzienników: 14 egzemplarzy z całego roku ukazywania się pisma (dwa tygodnie

zapewniają ciągłość),

• dla tygodników: 12 numerów – po jednym numerze z każdego miesiąca,
• dla miesięczników: 12 numerów – próba pełna.

Rozmiar próby w badaniach jakościowych
W badaniach jakościowych, w których nie stosujemy statystycznych analiz danych nie dobie-
ramy prób reprezentatywnych. W związku z tym mamy większą dowolność w doborze próby
i zwykle wybieramy metody niereprezentatywne. Jednak też musimy określić liczbę prowadzo-
nych wywiadów pogłębionych lub prowadzonych obserwacji. Jak to określić? Podstawową za-
sadą jest to, aby prowadzić tyle wywiadów (lub obserwacji, analizować tyle dokumentów),
aby uzyskać jak najwięcej informacji na dany temat. Jeśli więc założymy, że przeprowadzimy
10 wywiadów, ale po przeprowadzeniu ostatniego wywiadu stwierdzamy, że wszystkie osoby
mówiły o różnych sprawach (np. potrzebach) przeprowadzamy kolejne wywiady (obserwacje,
analizy dokumentów) do tej pory, aż stwierdzimy, że informacje się powtarzają.
Próba jakościowa musi być dostatecznie duża, aby dać nam pewność, że usłyszymy więk-
szość lub wszystkie spostrzeżenia, które mogą mieć znaczenie. Im mniejsza próba, tym mniej
różnych spostrzeżeń możemy usłyszeć. Z drugiej strony, im większa próba, tym mniejsze
prawdopodobieństwo, że umknie nam jakieś istotne spostrzeżenie. Innymi słowy, naszym
celem jest dobór takiej próby, która zredukuje szanse pominięcia jakiegoś spostrzeżenia.
Wyniki różnych badań jakościowych pokazują, że minimalną liczbą respondentów lub ba-
danych obiektów w badaniach jakościowych jest 30. Może ona być mniejsza jeśli popula-
cja, którą chcemy zbadać jest mniejsza niż 30 (np. ewaluujemy postępy 20 uczestników
projektu systemowego).

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Dużej

Analiza ilościowa

najaktualniejszych

wywiadów środowiskowych

Rodzaj próby: dobór warstwowy, według kryterium wieku

świadczeniobiorcy, tak aby w próbie znalazło się 20% wywiadów

z osobami w wieku 18-30 lat, 31-40 lat – 25%, 41-50 lat – 15%,

51-60 lat – 25%, 61-70 lat – 10% i powyżej 70 lat – 5% (co jest

odzwierciedleniem struktury wieku dorosłych klientów OPS w gminie

Dużej).

Rozmiar próby: 340 ostatnich wywiadów z wylosowanymi klientami (co

wynika z tego, że ośrodek obejmuje pomocą 500 osób dorosłych)

Operat losowy: lista dorosłych klientów, którzy otrzymali pomoc w ciągu

ostatniego pół roku, pogrupowana według warstw.

Analiza ilościowa pism do

OPS w sprawie udzielenia

pomocy

W związku z tym, że w ostatnim półroczu przyszło 80 pism do OPS,

będą one przeanalizowane wszystkie.

Wywiady indywidualne

z klientami pomocy

społecznej

Rodzaj próby: dobór kwotowy, tak aby było po 10 osób z każdej grupy

wiekowej (wymienionej powyżej).

Rozmiar próby: 60 osób.

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Ankiety z pracownikami

socjalnymi będącymi

uczestnikami szkoleń

z przeciwdziałania wypaleniu

zawodowemu

Rodzaj próby: dobór losowy.

Rozmiar próby: 516 (co wynika z tego, że w szkoleniu wzięło udział

łącznie 1000 pracowników socjalnych).

Operat losowania: połączone listy uczestników szkoleń z adresami

mailowymi lub tradycyjnymi (ułożone w kolejności alfabetycznej

z wykreślonymi osobami, które nie są pracownikami socjalnymi).

Ankiety z kierownikami

instytucji, z których

pracownicy socjalni brali

udział w szkoleniach

z przeciwdziałania wypaleniu

zawodowemu

Rodzaj próby: dobór warstwowy według wielkości ośrodka pomocy

społecznej mierzonego liczbą pracowników ośrodka.

Rozmiar próby: 488 (co wynika z tego, że w szkoleniach wzięło udział

1000 pracowników socjalnych, ale można wyróżnić 900 kierowników

tych pracowników, ponieważ niektórzy się powtarzają dla co najmniej

dwóch pracowników).

Operat losowania: lista ośrodków pomocy społecznej, z których

pracownicy wzięli udział w szkoleniu pogrupowana według warstw

(z wykreślonymi powtarzającymi się ośrodkami).

Stworzenie harmonogramu i budżetu badań

Po wybraniu metody badań możemy przystąpić do ostatniego etapu przygotowawcze-
go, czyli do stworzenia harmonogramu i budżetu badań. Jest to etap często pomijany, ale
bardzo ważny z punktu widzenia organizacji badań. Na tym etapie mamy już wszystkie in-
formacje potrzebne do tego, aby ustalić szczegółowy plan badań właściwych, czyli ustalić
jakie czynności mamy do wykonania i kiedy powinniśmy wykonać. Jest to moment na za-
stanowienie się jakie realne zasoby mamy do wykorzystania: czasowe, ludzkie i finansowe
(o czym była mowa wcześniej) i jak je rozplanować. Niejednokrotnie nie stworzenie planu
badań skutkuje tym, że badania w ogóle nie są przeprowadzone (np. badanie ewaluacyjne
realizacji strategii rozwiązywania problemów społecznych).
Harmonogram i budżet badań to plan organizacji badań – ich stworzenie urealnia przepro-
wadzenie badań.
Harmonogram badań jest obowiązkowy przy każdym badaniu, gdyż pozwala rozplanować
nasze działania w czasie, a trzymanie się harmonogramu gwarantuje ukończenie badań
na czas. zaletą tworzenia harmonogramu jest też podzielenie całego badania na mniejsze
czynności, co niektórym może ułatwić cały proces, który początkowo wydaje się ogromnym
przedsięwzięciem. Przy konstrukcji planu czasowego należy pamiętać, że:

• niektóre czynności mogą być wykonywane w jednym czasie (np. wysyłanie ankiet

i analiza dokumentów urzędowych),

• im więcej osób przeprowadzających badanie, tym szybciej można je ukończyć,

• im bardziej szczegółowy harmonogram, tym mniejsze jednostki czasu powinniśmy im

przypisać (np. dnie lub tygodnie, a nie miesiące lub kwartały).

Budżet badań nie musi występować w każdym badaniu, ale nawet jeśli przeprowadzamy
badanie we własnym zakresie warto pomyśleć czego będziemy potrzebowali do przepro-
wadzenia badań i czy będzie generowało to jakieś koszty. Np. jeśli prowadzimy badania
ankietowe, to minimum, które musimy mieć to papier na druk ankiet (i tusz do drukarki!),
jeśli dodatkowo ankiety te są wysyłane to potrzebujemy pieniędzy na opłatę znaczków. Są
to zwykle niewielkie koszty i jeśli badania są prowadzone przez instytucję (np. ośrodek po-
mocy społecznej, urząd gminy) są finansowane ze środków własnych. Ale te koszty mogą
okazać się znaczące jeśli badania robi jedna osoba (niezwiązana instytucjonalnie) lub jeśli
skala badania jest duża (np. mamy do wysłania 1000 ankiet). Poza tym nie możemy zapo-
minać o czasie pracy osoby lub osób, które przygotowują i realizują badanie – jeśli robią to
w ramach swoich obowiązków nie generuje to dodatkowych kosztów, ale jeśli poświęcają
na to dodatkowy czas – należy się przynajmniej nagroda. Oczywiście do niektórych czynno-
ści można zatrudnić osoby z zewnątrz (np. na umowę zlecenie osobę do kodowania ankiet
lub spisywania wywiadów), co też trzeba uwzględnić w kosztach badań. Warto również pa-
miętać, że podczas realizacji badań może okazać się, że potrzebujemy dodatkowych środ-
ków, dlatego warto mieć pewną rezerwę.
Stworzenie realnego harmonogramu i budżetu badań jest również bardzo pomocne w sy-
tuacji, kiedy badania są zlecane na zewnątrz. Wówczas możemy zorientować się ile czasu
i środków powinniśmy przeznaczyć na realizację określonych zadań.
Budżet i harmonogram mogą przybierać różne formy, co pokazuję na przykładach poniżej.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w

gminie Dużej

1. tydzień

2. tydzień

3. tydzień

4. tydzień

5. tydzień

6. tydzień

7. tydzień

8. tydzień

9. tydzień

10. tydzień

koszt

Stworzenie pytań do wywiadu

We własnym zakresie

Dobór próby

Przeprowadzenie 60 wywiadów

We własnym zakresie

Spisywanie wywiadów

Praca na zlecenie: 60 godzin wywiadu x 50 zł = 3000 zł

Analiza jakościowa wywiadów

We własnym zakresie

Analiza ilościowa pism klientów pomocy społecznej

We własnym zakresie

Analiza ilościowa wywiadów środowiskowych

We własnym zakresie

Pisanie raportu z

badań

We własnym zakresie

Przykład II: Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Zakres zadań

Czas na zadanie

Koszt zadania

Stworzenie kwestionariuszy

ankiet dla uczestników

szkoleń – pracowników

socjalnych i kierowników

jednostek, z których pracownicy

uczestniczyli w szkoleniu

Od 1 lutego do 7 lutego

Zlecenie na zewnątrz: 1000 zł

za dwa rodzaje kwestionariuszy

Dobór próby

Od 1 lutego do 14 lutego

Zlecenie na zewnątrz: 1000 zł

(516 adresów do uczestników

szkoleń i 488 adresów do ich

kierowników)

Wysłanie ankiet (z terminem

zwrotu do 5 marca)

Od 14 lutego do 16 lutego

We własnym zakresie: 400

ankiet wysłanych drogą mailową

(bez kosztowo) i 604 ankiet

wysłanych pocztą tradycyjną

x 2 zł (druk ankiety, znaczek

i koperta) = 1208 zł

Kodowanie ankiet

Od 5 marca do 15 marca

Praca zlecona: 1004 ankiet x 3

zł = 3012 zł

Analiza statystyczna danych

z ankiet

Od 15 marca do 30 marca

Zlecenie na zewnątrz: 3000 zł

Pisanie raportu z badań

Od 15 marca do 15 kwietnia We własnym zakresie (na

podstawie raportów z analiz)

Podsumowanie

Czas przewidziany na

badanie: 2,5 miesiąca

Koszt badania: 9 220 zł

Jak przeprowadzić badanie?

Po pracach nad koncepcją badań, ustaleniu celu, pytań badawczych oraz wyborze metod
badań, można przystąpić do działania, czyli stworzyć narzędzie badawcze, zebrać dane,
przeanalizować je oraz wyciągnąć wnioski.
W tym rozdziale scharakteryzowane zostaną poszczególne techniki badawcze najczęściej
stosowane w badaniach pomocy społecznej. Krok po kroku omówione zostaną etapy jak
zastosować daną technikę i przygotować dane narzędzie. Podane zostaną przykłady prawi-
dłowo sformułowanych pytań, które mogą być stosowane w ankiecie lub wywiadzie, przy-
kładowe dzienniczki obserwacji, wskazówki jak pozyskać dokumenty osobiste. Wskazane
zostaną też sposoby analizy zebranych danych.

Stworzenie narzędzi badawczych i zbieranie danych
Narzędzie badawcze to formularz, kwestionariusz za pomocą którego badacz zbiera dane.
Do każdej metody badawczej jest przypisane inne narzędzie. Co ważne nie ma uniwersal-
nych narzędzi badawczych, są tylko uniwersalne zasady ich tworzenia.

Każde narzędzie (ankietę, instrukcje do wywiadu) należy tworzyć w odniesieniu do konkret-
nego projektu badawczego, nie ma jednego wzoru, który można stosować we wszystkich
przypadkach.
Przystępując do tworzenia narzędzi badawczych, musimy znać już cele badania, a także
podmiot badań, gdyż w dużej mierze od tego co i kogo badamy jak tworzymy dane narzę-
dzie. Warto pamiętać, że nie we wszystkich rodzajach badań musimy tworzyć narzędzia
badawcze. Jeśli korzystamy z danych zastanych (np. danych ze sprawozdań) lub chcemy
analizować przekazy medialne, musimy tylko zgromadzić potrzeby nam materiał i nie uży-
wamy do tego specjalnych narzędzi.

Kwestionariusz ankiety
Tworzenie ankiety polega na układaniu pytań. Ankiety są najbardziej rozpowszechnioną techniką
zbierania danych, jednak bardzo często przy ich konstrukcji są popełniane powszechne błędy.
Najczęstsze błędy w konstruowaniu kwestionariusza to:

• Zbyt dużo pytań ankiecie;
• Używanie niezrozumiałych słów i zwrotów niedostosowanych do poziomu responden-

ta, np. proszę ocenić swoją sytuację bytową;

• Stosowanie różnej formy gramatycznej w jednym kwestionariuszu, np. zwracanie się

do respondentów raz Pan/Pani raz Państwo;

• Nieuwzględnienie wszystkich możliwych odpowiedzi na pytanie;
• Nierównomiernie rozłożona skala odpowiedzi, tj. zbyt dużo odpowiedzi pozytywnie

lub negatywnie oceniających;

• Używanie pytań sugerujących, czyli takich, które respondent odczytuje jako wymagające okre-

ślonej odpowiedzi, np. czy jest Pani zadowolona z uczestnictwa w kursie florystycznym?.

Jak uniknąć powyższych błędów? Po pierwsze przypomnijmy sobie jak kwestionariusz po-
winien być zbudowany, aby ułatwić respondentowi odpowiadanie na pytania. Na początku
powinna znaleźć się krótka informacja o badaniu, jego celu oraz zapewnienie, że odpowiedź
na pytania bardzo pomoże badaczom. Zapewniamy również o anonimowości udzielonych
odpowiedzi i o tym, że posłużą one analizom statystycznym. W informacji wstępnej podaje-
my generalną instrukcję wypełnienia ankiety, np. podając, że numer odpowiedzi powinien
być zakreślony w kółko. Wzór formuły wstępnej jest podany w przykładzie poniżej. Również
w przypadku wywiadu kwestionariuszowego ankieter powinien krótko się przedstawić, po-
informować o badaniu, i zapytać o zgodę na udział w badaniu. Gdy tą zgodę otrzymamy
możemy przejść do zadawania pytań.
Po drugie musimy dbać o to, by cały kwestionariusz był spójny i stanowił całość. Możemy
to uzyskać formułując bloki tematyczne. Na początku umieszczamy zwykle pytania bardziej
ogólne i niestanowiące zagrożenia dla badanego, czyli np. nie zaczynamy kwestionariusza
od pytania „Jak często pije Pan/Pani alkohol?”. Pytania tzw. metryczkowe, czyli z informa-
cjami dot. wieku, płci, wykształcenia umieszczamy w jednym bloku na końcu.
Po trzecie zadając pytanie musimy wiedzieć, czego chcemy się dowiedzieć i jak wykorzy-

stamy je w analizie, czyli na jakie pytanie badawcze możemy dzięki niemu odpowiedzieć.
Układając pytania do ankiety jeszcze raz przyjrzyjmy się sformułowanym na początku (swo-
jego badania) pytaniom badawczym oraz wskaźnikom badawczym. Im bardziej szczegó-
łowo udało nam się je określić, tym mniej problemów będziemy mieli z układaniem pytań.
Dokładne dopasowanie pytań z ankiety do pytań badawczych pozwoli na ich weryfikację
i uniknięcie zbyt dużej ilości pytań, których później nie wykorzystamy w analizie danych.
Po czwarte starajmy się, aby jak najwięcej pytań miało formę zamkniętą, gdyż respondenci
chętniej na nie odpowiadają. Pytania zamknięte to pytania z kilkoma możliwymi wzajemne
rozłącznymi odpowiedziami (alternatywami). Kategorie odpowiedzi powinny być wyczer-
pujące, czyli zawierać wszystkie możliwe oczekiwane odpowiedzi. W tym celu musimy się
wczuć w rolę odpowiadającego i zapisać jak najwięcej alternatyw. W pytaniach, w których
prosimy o wybór kilku możliwych odpowiedzi, jako ostatnią alternatywę dajmy „inne, ja-
kie?”, gdzie respondenci będą mogli sami wpisać odpowiedź, której my nie uwzględniliśmy.
Respondenci niechętnie udzielają odpowiedzi na pytania otwarte, czyli takie, gdzie trzeba
własnymi słowami ułożyć odpowiedź. Dlatego stosujmy tą formę pytań tylko w przypadku,
gdy chcemy o coś dopytać, np. „Jakie są inne, dotąd niestosowane formy pomocy, które
bardziej odpowiadałyby Pana/i potrzebom?”.
W kwestionariuszu możemy zastosować reguły przejścia, tj. przechodzenie do kolejnych
pytań pod warunkiem udzielenia konkretnej odpowiedzi. Pytań „filtrujących” używamy, gdy
przypuszczamy, że pewne pytania nie będą dotyczyły części respondentów. Np. badając
klientów pomocy społecznej, niektórzy z nich mogą korzystać tylko ze świadczeń pienięż-
nych i nie ma sensu pytać ich o usługi opiekuńcze, np. jak oceniają życzliwość pracowników
świadczących usługi opiekuńcze? Dlatego jeśli dana osoba negatywnie odpowie na pytanie
„Czy korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego pół roku z usług opiekuńczych?, prosimy (przy od-
powiedzi „nie”), aby przeszła do pytania o numerze …, które nie dotyczy już pytań o usługi
opiekuńcze.
Inne bardzo ważne reguły formułowania pytań do kwestionariusza są przedstawione poniżej.

Pytania w kwestionariuszu ankiety powinny:

być zrozumiałe dla respondenta, czyli przede wszystkim pisane językiem dostosowanym do języka uży-

•

wanego przez respondenta. W przypadku klientów pomocy społecznej język ten powinien być prosty,

bez zbędnych, trudnych sformułowań, a jeśli się takie pojawiają należy je wyjaśnić. W przypadku pracow-

ników służb społecznych możemy używać znanych im, codziennie używanych pojęć.

być jednoznaczne, tak aby wszyscy respondenci rozumieli je tak samo. Jeśli mamy wątpliwości, że re-

•

spondenci mogą mieć różne definicje używanego pojęcia podajmy jego prostą i krótką definicję.

odnosić tylko do jednego zagadnienia, np. nie pytamy w jednym pytaniu jak uczestnik ocenia szkolenia

•

i doradztwo uzyskane w ramach projektu.

być neutralne – nie należy formułować pytań sugerujących odpowiedź, np. nie można pytać: jak bardzo

•

jest Pani zadowolona z udziału w szkoleniu?

adekwatne, czyli dopasowane do doświadczeń, wiedzy respondentów. Jeśli większość respondentów na

•

większość pytań będzie zaznaczało odpowiedź „nie dotyczy”, to znaczy, że pytania są nieadekwatne.

być pozytywnie sformułowane, czyli nie można używać form przeczących, np. Czy uważa Pan/i, że

•

w ośrodkach pomocy społecznej nie powinny pracować osoby wypalone zawodowo?

być jasne, proste, krótkie.

•

Aby uniknąć błędów i sprawdzić czy nasz kwestionariusz jest zbudowany poprawnie war-
to dać jego pierwszą wersję do przeczytania osobie postronnej, np. koleżance, która może
powiedzieć, czy pytania są sformułowane jasno i przejrzyście lub jednej, dwóm osobom
z grupy potencjalnych respondentów, aby określili, na które pytania było im najtrudniej od-
powiedzieć. Takie przetestowanie narzędzia nazywa się pilotażem.
Po skonstruowaniu i przetestowaniu kwestionariusza, możemy w końcu zacząć zbierać
dane, czyli przekazać ankiety lub wysłać ankieterów do wybranej grupy osób (zgodnie
z wcześniej wybraną metodą doboru próby). W zależności od sposobu, jaki wybraliśmy, aby
przekazać ankiety respondentom, mamy różne drogi postępowania oraz w różnym czasie
będziemy oczekiwać na odpowiedzi. Najważniejsze wskazówki dotyczące organizacji pozy-
skiwania danych znajdują się poniżej.

ankieta pocztowa

i prasowa

nie dawaj więcej niż 14 dni na odesłanie ankiety (plus czas na przesyłkę pocz-

•

tową)

dołącz kopertę zwrotną z opłaconą przesyłką (to zwiększy prawdopodobień-

•

stwo odesłania ankiety)

podaj dokładny adres zwrotny

•

ankieta audytoryjna

wydrukuj więcej ankiet niż spodziewasz się, że będzie podczas wydarzenia,

•

gdzie chcesz przeprowadzić ankiety

przygotuj pojemnik, w który zbierzesz ankiety (np. pudełko, reklamówka)

•

przeznacz odpowiednią ilość czasu na wypełnienie ankiety (najlepiej na po-

•

czątku np. wykładu, szkolenia, jeśli nie jest to ankieta ewaluacyjna), tak aby

respondenci nie spieszyli się ją wypełniając (unikniesz ankiet z brakami w od-

powiedziach)

ankieta

ogólnodostępna

podaj dokładny sposób zwrotu ankiety, np. prośba o wrzucenie do skrzynki

•

znajdującej się przy pokoju nr...

codziennie dokładaj nowe ankiety, a zbieraj wypełnione

•

ankieta internetowa

informację o ankiecie umieść na stronach, z których korzysta najwięcej poten-

•

cjalnych użytkowników, np. ankieta skierowana do pracowników socjalnych

może być umieszczona na portalu ops.pl

podaj bezpośredniego linka do ankiety

•

ankieta

telefoniczna

i wywiad

kwestionariuszowy

przeszkol ankieterów wyjaśniając im jaki jest cel badania i jak mają zadawać

•

pytania oraz jak odpowiadać na pytania respondentów

uczul ankieterów na specyficzne cechy respondentów

•

podaj ankieterom dokładne instrukcje wypełniania kwestionariuszy lub za-

•

znaczania odpowiedzi w programie komputerowym

W każdym przypadku należy monitorować ile ankiet mamy już wypełnionych i zwróconych,
jeśli okaże się, że upłynął już ich czas zwrotu, a mamy ich niewiele należy (w zależności od
sposobu dostarczenia ankiet do wypełnienia) dokonać doboru próby. Przyjmuje się, że ok.
60% zwrot ankiet pocztowych jest wystarczający, aby uznać badanie za udane. Niemniej
jednak pamiętając o wszystkich ograniczeniach związanych z tą metodą pozyskiwania
danych (m.in. niechęć ludzi do wypełniania ankiet lub udzielania wywiadu ankieterowi),
zawsze dobrze jest zaplanować wysyłkę ankiet do większej niż potrzebna grupy osób niż
zakładana liczebność próby.

Przykład II. Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Przykładowy schemat i pytania do ankiety z pracownikami, którzy uczestniczyli w szkoleniu

z przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu.

Szanowni Państwo!

Regionalny Ośrodek Szkoleń prowadzi badania na temat skuteczności różnych form

przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. W związku z tym, że brali Państwo udział w szkoleniu

dotyczącym tego tematu (organizowanych ze środków POKL) zależy nam na Państwa opinii

o tych szkoleniach oraz o innych formach przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Ankieta jest

anonimowa. Wypełnienie ankiety polega na wybraniu i zaznaczeniu właściwych odpowiedzi.

Wypełnioną ankietę prosimy odesłać na adres: ……………

1. W ilu szkoleniach na temat wypalenia zawodowego brał/a Pan/i udział w ciągu dwóch

ostatnich lat?

1.1. W jednym.

1.2. W dwóch.

1.3. W trzech.

1.4. W czterech i więcej.

2. Czy stosuje Pan/i wiedzę zdobytą na szkoleniu na temat wypalenia zawodowego w codziennej

pracy? (jeśli brał/a Pan/i udział w więcej niż jednym szkoleniu proszę o odpowiedź o szkoleniu,

które Pan/i najlepiej pamięta).

2.1. Tak, często wykorzystuję tą wiedzę.

2.2. Tak, zdarza mi się wykorzystywać tą wiedzę, ale rzadko.

2.3 Nie, wcale nie wykorzystuję tej wiedzy.

2.4. Trudno powiedzieć.

3. Czy stosuje Pan/i umiejętności zdobyte na szkoleniu na temat wypalenia zawodowego

w codziennej pracy? (jeśli brał/a Pan/i udział w więcej niż jednym szkoleniu proszę

o odpowiedź o szkoleniu, które Pan/i najlepiej pamięta).

3.1. Tak, często wykorzystuję te umiejętności.

3.2. Tak, zdarza mi się wykorzystywać te umiejętności, ale rzadko.

3.3. Nie, wcale nie wykorzystuję tych umiejętności.

3.4. Trudno powiedzieć.

4. Jakie czynniki według Pana/i wpływają na to, że treści przekazywane na szkoleniu są

wykorzystywane w codziennym życiu przez uczestników? (proszę przypisać wymienionym

czynnikom numery od 1 do 6, gdzie 1 oznacza najistotniejszy czynniki, a 6 najmniej istotny

czynnik).

4.1. Motywacja uczestnika szkolenia.

4.2. Przygotowanie trenera do szkolenia.

4.3. Sposób prowadzenia zajęć przez trenera.

4.4. Organizacja szkolenia.

4.5. Długość trwania szkolenia.

4.6. Materiały uzyskane na szkoleniu.

4.7. Czynniki niezależne od uczestnika szkolenia tj. zachowania jego przełożonych,

współpracowników, klientów, sytuacja rodzinna i inne.

4.8. Żadne z wymienionych.

5. Czy brał/a Pan/i udział w innych formach zajęć, spotkań dotyczących przeciwdziałania

wypaleniu zawodowemu w ciągu dwóch ostatnich lat?

5.1. Tak.

5.2. Nie (proszę przejść do pytania nr 7).

5.3. Nie pamiętam (proszę przejść do pytania nr 7).

6. W jakich innych (niż szkolenia) formach zajęć, spotkań dotyczących przeciwdziałania

wypaleniu zawodowemu brał/a Pan/i udział w ciągu dwóch ostatnich lat? (proszę zaznaczyć

tyle odpowiedzi, w ilu formach zajęć brał/a Pan/i udział).

6.1. Konferencja lub seminarium.

6.2. Rozmowa ze współpracownikami.

6.3. Superwizja.

6.4. Coaching.

6.5. Wizyta u psychologa lub psychoterapeuty.

6.6. Zajęcia fizyczne (np. aerobic, pływanie, bieganie).

6.7. Zajęcia z technik relaksacyjnych.

6.8. Inne, jakie? …………………………………………………………………………………………………….

7. Które formy przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu według Pan/i są najskuteczniejsze?

(proszę wybrać tyle odpowiedzi, ile form uznaje Pan/i za najskuteczniejsze).

7.1. Szkolenia.

7.2. Konferencja lub seminarium.

7.3. Rozmowa ze współpracownikami.

7.4. Superwizja.

7.5. Coaching.

7.6. Wizyta u psychologa lub psychoterapeuty.

7.7. Zajęcia fizyczne (np. aerobic, pływanie, bieganie).

7.8. Zajęcia z technik relaksacyjnych.

7.9. Inne, jakie? …………………………………………………………………………………………………….

8. Czy chciałby/ałaby Pan/i wziąć udział w jakiejś formie przeciwdziałania wypaleniu

zawodowemu w ciągu najbliższego pół roku?

8.1. Tak.

8.2. Nie. (proszę przejść do pytania nr 10)

8.3. Trudno powiedzieć. (proszę przejść do pytania nr 10)

9. W której z form przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu chciałby/ałaby Pan/i wziąć udział

w ciągu najbliższego pół roku? (proszę zaznaczyć tyle odpowiedzi, w ilu formach zajęć

chciałby/ałaby Pan/i wziąć udział)

9.1. Szkolenia.

9.2. Konferencja lub seminarium.

9.3. Rozmowa ze współpracownikami.

9.4. Superwizja.

9.5. Coaching.

9.6. Wizyta u psychologa lub psychoterapeuty.

9.7. Zajęcia fizyczne (np. aerobic, pływanie, bieganie).

9.8. Zajęcia z technik relaksacyjnych.

9.9. Inne, jakie? …………………………………………………………………………………………………….

10. Płeć

10.1. Kobieta.

10.2. Mężczyzna.

11. Wiek

11.1. 18-30 lat.

11.2. 31-40 lat.

11.3. 41-50 lat.

11.4. Powyżej 50 lat.

12. Staż pracy w zawodzie pracownika socjalnego (w pełnych latach)

12.1. do 5 lat

12.2. od 6 do 10 lat

12.3. od 11 do 20 lat

12.4. od 21 do 30 lat

12.5. powyżej 31 lat.

13. Miejsce pracy

13.1. Miasto.

13.2. Wieś.

Dziękujemy za wypełnienie ankiety.

Scenariusz wywiadu(indywidualnego lub grupowego)

Stosowanie wywiadu indywidualnego lub grupowego wymaga odpowiedniego przygotowa-
nia i składa się z następujących etapów:

1. Przygotowanie scenariusza wywiadu;
2. Przygotowanie realizacji badań;
3. Realizacja badań.

Sporządzenie transkrypcji wywiadu i sprawozdania z wywiadu.
Przygotowanie scenariusza wywiadu polega na ułożeniu pytań oraz zaplanowaniu ogólnego
przebiegu spotkania z respondentem lub respondentami. Scenariusz porządkuje strukturę
wywiadu i dzięki opracowanym dyspozycjom do wywiadu pokazuje badaczowi i/lub mo-
deratorowi, które wątki w trakcie przeprowadzania wywiadów powinien poruszyć. Te wątki
powinny być pogrupowane w bloki tematyczne. W scenariuszu powinniśmy przewidzieć
przerwy w dyskusji, gdy zakładamy, że będzie trwała ona więcej niż półtorej godziny (doty-
czy wywiadu grupowego). Układając scenariusz należy też przewidzieć możliwe odpowiedzi
i przewidywany tok dyskusji oraz możliwe jej zakłócenia.
Pamiętaj, że celem wywiadu jest zdobycie określonych informacji.
Podobnie jak w przypadku układania pytań do ankiety, w układaniu dyspozycji do wywiadu
należy przełożyć pytania badawcze na zagadnienia bardziej szczegółowe i sformułowane
w języku osób, z którymi będziemy przeprowadzać wywiad. Można je sformułować jako li-
stę pytań, ale nigdy nie jest to lista zamknięta. Pytania do wywiadu, w przeciwieństwie do
pytań ankietowych, nie są standaryzowane, czyli mają charakter otwarty, a o ich kolejności
i sposobie formułowania decyduje prowadzący. Często posiłkuje się on także pytaniami
pomocniczymi, naprowadzającymi lub rozszerzającymi omawiane kwestie, aby uzyskać jak
najbardziej wyczerpujące, precyzyjne i prawdziwe informacje. Podczas wywiadu, dzięki roz-
mowie umiejętnie prowadzonej przez doświadczonego badacza (lub pracownika instytucji
pomocy społecznej, który czuje się na siłach, aby wywiad przeprowadzić), osoba badana
ma możliwość pełnego wyrażenia własnych odczuć, emocji, ekspresji, wyjaśnienia moty-
wów postępowania czy zaprezentowania swoich życiowych doświadczeń.
Wywiady pogłębione często nazwane są także wywiadami swobodnymi. Nie oznacza to jed-
nak, że swobodna w przeprowadzaniu wywiadów jest bezgraniczna. Wywiad pogłębiony
powinien przypominać luźno toczoną rozmowę, podczas której badacz pogłębia interesu-
jące go wątki, a badany ma możliwość dłuższego i nieskrępowanego wypowiedzenia się na
zadane tematy. W żadnym wypadku podczas wywiadów nie można używać kwestionariuszy

wywiadów (ustrukturyzowanych pytań z kafeterią odpowiedzi do wyboru) zamiast scenariu-
szy wywiadów.
Przykładowe dyspozycje do scenariusza wywiadu indywidualnego z klientem pomocy spo-
łecznej na temat jego potrzeb znajdują się na końcu tego podrozdziału.
Przygotowanie realizacji wywiadu wymaga:

• Ustalenia czasu i miejsca wywiadu.
• Zaproszenie uczestników do badania: w zależności od wybranego sposobu doboru

próby stosujemy różne metody postępowania, np. można wywiesić ogłoszenia o pla-
nowanym badaniu i poszukiwaniu osób o określonych cechach społeczno-demogra-
ficznych, a następnie dokonać selekcji wśród osób, które się zgłosiły (np. w przypadku
badań wśród młodzieży takie ogłoszenia można wywiesić w szkołach lub powiadomić
uczniów przez nauczycieli); najczęściej takie informacje przekazywane są pocztą pan-
toflową. W przypadku klientów pomocy społecznej można indywidualnie poprosić
o zgodę na udział w wywiadzie osoby, które mają określone cechy. W zaproszeniu
osoby powinny być poinformowane, że wywiad będzie nagrywany.

• Jeśli badacz nie przeprowadza wywiadów sam lub część wywiadów jest przeprowa-

dzana przez inne osoby należy dokładnie wyjaśnić im cel badań, omówić strukturę
wywiadu, objaśnić dyspozycje do wywiadu, przedstawić charakterystykę osób, z któ-
rymi te osoby będą rozmawiały.

• Przygotowanie miejsca i sprzętu: w przypadku wywiadu grupowego: okrągły stół;

sprzęt do nagrywania (kamery, dyktafony); profesjonalne pracownie fokusowe wypo-
sażone są w podgląd, czyli lustro weneckie lub transmiter; wygodne siedzenia, dobre
oświetlenie; w przypadku wywiadu indywidualnego: przygotowanie sprzętu do nagry-
wania – dyktafon.

Przed rozpoczęciem wywiadu pomyśl jeszcze raz od czego chcesz zacząć rozmowę i jak zbu-
dujesz miłą atmosferę.
Na początku wywiadu osoba go przeprowadzająca udziela respondentowi lub grupie
wstępnych informacji o badaniu, o jego celu i temacie, a także przedstawia się. Dobrze jest
też określić przybliżony czas rozmowy, a także jeszcze raz zapewnić o poufności informacji
przekazanych przez respondenta. Następnie zadaje pytanie wstępne i kolejne pytania. Oso-
ba przeprowadzająca wywiad powinna podążać za uczestnikami, a nie trzymać się ściśle
ustalonego scenariusza, to oznacza, że może zadawać pytania w dowolnej kolejności. To
osoba przeprowadzająca wywiad jest także odpowiedzialna za dobre samopoczucie swoje-
go rozmówcy. Poza zadawaniem kolejnych pytań powinna go także aktywnie słuchać, czyli
dawać pozawerbalne wsparcie (słuchająca postawa, umiarkowany kontakt wzrokowy, ciche
potwierdzenia słuchania, takie jak ‘yhmm’) oraz pozwolić mówiącemu na chwile niekrępu-
jącej ciszy. Podczas przeprowadzania wywiadu powinniśmy też dać odczuć badanemu, że
akceptujemy to, co ma nam do powiedzenia. Kilka wskazówek dla osób przeprowadzają-
cych wywiady znajduje się w poniższej ramce.

Ramka 1. Wskazówki dla osób przeprowadzających wywiady

Jak przeprowadzić wywiad?

Zapamiętaj najważniejsze punkty jego scenariusza.

•

Zbuduj na początku dobrą atmosferę, bądź pogodny.

•

Dbaj o samopoczucie rozmówcy/ów, okazuj szacunek, zapewnij poczucie bezpieczeństwa i braku oce-

•

ny.

Prowadź wywiad w sposób naturalny, jak najbardziej zbliżony do codziennej konwersacji, po to by umoż-

•

liwić rozmówcy wyrażanie się w jego własny sposób, w jego języku.

Pytania formułuj w sposób zrozumiały dla rozmówcy.

•

Słuchaj aktywnie – uważnie i z zainteresowaniem.

•

Pogłębiaj temat, zadawaj pytania uszczegóławiające. Dopytuj się, jeśli czegoś nie rozumiesz.

•

Nie wolno stosować schematu „jedno pytanie – jedna odpowiedź”. Odpowiedź na pytanie może wyma-

•

gać dłuższej rozmowy.

Pytając o fakty najpierw ustal fakty, a dopiero później pytaj o ich ocenę.

•

Najpierw zadawaj pytania ogólne, a potem szczegółowe, to zmniejsza szansę sugestii.

•

Nie oceniaj i nie krytykuj.

•

Nie wykazuj wprost sprzeczności w wypowiedziach respondenta.

•

Nie ujawniaj własnych poglądów i opinii.

•

Wywiad kończymy w momencie, gdy uzyskamy informacje i kiedy upewnimy się, że respondent nie ma

•

już nic do dodania na dany temat

Na koniec podziękuj rozmówcy za poświęcony czas i zaufanie, zapewnij sobie możliwość powrotu lub

•

dalszego kontaktu.

Po przeprowadzeniu wywiadu warto w miarę możliwości jak najszybciej sporządzić notatki do-
tyczące odbytej rozmowy. W takim sprawozdaniu powinny znaleźć się następujące punkty:

I. Część ewidencyjno-informacyjna
a. charakterystyka rozmówcy;
b. data wywiadu, miejsce, czas jego trwania, warunki w jakich przebiegał;
c. kto prowadził wywiad i który to (w badaniu) z kolei był wywiad;
d. data sporządzenia sprawozdania.
II. Część właściwa

Relacjonujemy sens wypowiedzi respondenta w porządku chronologicznym lub według dys-
pozycji, ale nie przytaczamy pytań zadawanych respondentowi. W opisie zachowana musi
być kolejność poruszanych zagadnień oraz czas, jaki temu zagadnieniu został poświęcony.
W przypadku focusów należy wskazać, jakie stanowiska podczas dyskusji ścierały się ze
sobą i jaka była droga dochodzenia do konsensusu. Istotne jest, aby zachowany był język
rozmówców oraz znaczenie słów, jakie nadają im badani.

III. Część oceniająca
a. ocena merytoryczna, tzn. czy uzyskaliśmy wszystkie zaplanowane w dyspozycjach in-

formacje; jeśli występują braki, to należy uzasadnić ich wyniknięcie;

b. ocena metodologiczna, czyli oceniamy wiarygodność uzyskanych danych poprzez

ocenę zachowań i reakcji respondenta, np. z reakcji niewerbalnych respondenta moż-
na wnioskować o drażliwości pytań. Opisujemy też ogólną atmosferę wywiadu, np.
czy respondent chętnie udzielał odpowiedzi, czy coś przeszkadzało w trakcie wywia-
du (p. ktoś wchodził do pokoju, dzwonił telefon, który rozpraszał itp.).

Po wywiadzie powinniśmy mieć nagranie, które musi być spisane i sprawozdanie z wywiadu.

Przykład I: Potrzeby klientów pomocy społecznej w gminie Dużej.

Przykładowe dyspozycje do wywiadu z klientem pomocy społecznej.

Do osoby przeprowadzającej wywiad: na początku przedstaw się i powiedz kilka zdań o badaniu.

Zapewnij o poufności rozmowy. Zapytaj czy rozmówca ma jakieś pytania. Włącz dyktafon.

Co skłoniło Pana/ią do przyjścia do ośrodka pomocy społecznej? Jak jest Pana/i obecna sytuacja?

•

Z jakimi potrzebami zgłosił/a się Pan/i do ośrodka pomocy społecznej?

•

Jaką pomoc Pan/i otrzymała? Czy otrzymała Pan/i zasiłek? usługi? pomoc rzeczową? czy korzystał/a Pa-

•

n/i z pomocy psychologa lub doradcy zawodowego?

Czy otrzymana pomoc jest wystarczająca? Jakie problemy ta pomoc rozwiązuje?

•

Które z Pana/i potrzeb są zaspokajane w największym, a które w najmniejszym stopniu?

•

Czy jakiejś pomocy Pan/i nie otrzymał/a? jakiej? Czy wie Pan/i dlaczego tej pomocy Pan/i nie otrzyma-

•

ł/a?

Czy są jakieś rodzaje pomocy, których ośrodek nie może zapewnić, a z których Pan/i by skorzystała?

•

Co Pan/i musi zrobić, aby uzyskać pomoc z ośrodka pomocy społecznej?

•

Jak Pan/i ocenia obecną organizację przyznawania pomocy? Jakie są jej wady i zalety?

•

Jak według Pana/i powinna wyglądać organizacja udzielania pomocy?

•

Do osoby przeprowadzającej wywiad: podziękuj za rozmowę i poświęcony czas.

Prowadzenie obserwacji
Po wyborze celu i przedmiotu obserwacji oraz jej rodzaju (o czym była mowa wcześniej)
przystępujemy do przygotowania się do tego procesu. Proces ten ma kilka etapów, co jest
pokazane na rysunku poniżej.

Wybór sytuacji, w której

będzie dokonywana

obserwacja

Przygotowanie

szczegółowych wytycznych

do przeprowadzenia

obserwacji

Przygotowanie

techniczne

Wykonanie

obserwacji

Sporządzenie

sprawozdania

Przemyślenie sposobu

zachowania się

obserwatorów w danej

sytuacji

Wybierając sytuację, w której będzie dokonywana obserwacja określamy konkretne sytu-
acje, które będziemy badać oraz sposoby, za pomocą których do nich dotrzemy. Dowiaduje-
my się również gdzie (miejsce) i kiedy (czas) te sytuacje będziemy mieli okazje obserwować.
Np. jeśli chcemy zbadać czy łatwo jest uzyskać informację w ośrodku pomocy społecznej
na temat usług dla osób starszych, musimy udać się do tego ośrodka pomocy społecznej
(dowiadujemy się gdzie on jest i w jakich godzinach można tam pójść). W tej sytuacji okre-
ślamy również czy odwiedzamy jeden ośrodek czy więcej (np. wszystkie filie ośrodka w du-
żym mieście). Natomiast jeśli naszym celem badawczym jest ewaluacja zmian zachowań
uczestników projektu prowadzonego przez ośrodek pomocy społecznej, musimy uzyskać
zgodę na badanie od dyrekcji ośrodka, dowiedzieć się kiedy zaczynają się zajęcia dla klien-
tów pomocy społecznej, z jaką częstotliwością odbywają się spotkania, czy chcemy uczest-
niczyć w wszystkich czy tylko wybieramy niektóre z nich (np. kilka zajęć na początku i kilka
zajęć na końcu).
Kolejny ważny etap to przygotowanie szczegółowych wytycznych do przeprowadzenia ob-
serwacji. W zależności od rodzaju obserwacji wytyczne te są bardziej lub mniej ustruktura-
lizowane. W obserwacji niestandaryzowanej (bardziej swobodnej) opracowujemy dyspozy-
cje obserwacji, czyli listę zjawisk, na które trzeba zwracać uwagę podczas obserwacji. Ma to
ukierunkować obserwatora, jak ma dokonywać selekcji spostrzeżeń. Przykładowe dyspozy-
cje do obserwacji znajdują się poniżej.

Ramka 2. Przykład dyspozycji do obserwacji

Cel obserwacji:

Ocena czy łatwo można zdobyć informacje o usługach dla osób starszych w ośrodku pomocy

społecznej.

Czy wejście do ośrodka jest przystosowane dla osób starszych i niepełnosprawnych? Czy są

schody? Czy jest podjazd dla wózków (czy nie jest za stromy?) czy jest poręcz?

Czy po wejściu do ośrodka wiadomo gdzie się udać? Czy są strzałki ukierunkowujące osoby,

które chcą się czegoś dowiedzieć? Czy jest tablica informacyjna? Czy jest osoba (portier,

pracownik socjalny), który ma za zadanie informować klientów? Czy przekazane informacje

(gdzie się udać po informacje) są przydatne?

Ile razy jesteśmy odsyłani do kolejnych osób? (ilu osobom opowiadaliśmy po co przyszliśmy

do ośrodka?)

Ile czasu czekamy na kontakt z właściwą osobą, czyli tą, która ostatecznie udzieliła nam

informacji? Czy jest gdzie usiąść?

Czy uzyskane informacje o usługach dla osób starszych są użyteczne? Czy jasno i zrozumiale są

przekazane zasady korzystania z pomocy ośrodka pomocy społecznej? Czy jasno i zrozumiale

zostały przekazane informacje o formach pomocy dla osób starszych?

Jakie informacje o sobie trzeba było udzielić, aby uzyskać potrzebne nam informacje?

Czy pracownik udzielający informacji był życzliwy?

W przypadku obserwacji standaryzowanej (kontrolowanej) posługujemy się kartą obserwa-
cji (inaczej arkuszem obserwacji). Karta obserwacji pełni funkcję dyspozycji do obserwacji,
a jednocześnie spełnia rolę sprawozdania z obserwacji. Warunkiem stworzenia takiej karty

oraz przeprowadzenia obserwacji standaryzowanej, jest to, że bodźce wywołujące obserwo-
wane zachowania muszą być ujednolicone. Taką obserwację można prowadzić np. w sytu-
acji szkolenia, gdzie uczestnicy szkolenia takim samym np. technikom szkoleniowym, czy
przekazywana jest taka sama wiedza, podczas których można obserwować różne postawy
uczestników. Przykładowa karta obserwacji znajduje się poniżej.

Kategorie postaw

Jednostki obserwacji

aktywna

neutralna

wycofana

Na karcie obserwacji zapisywane są uzyskane rezultaty, dlatego należy zawrzeć w niej na-
stępujące elementy:

a) Określenie jednostek obserwacji, czyli kogo obserwujemy (na przykładowej karcie

jednostki są oznaczone literkami A, B, C itd.)

b) Kategorie, do których te jednostki obserwacji można zaliczyć, czyli kafeteria możli-

wych lub interesujących nas zachowań, postaw, które badamy; kategorie te muszą
być rozłączne i wyczerpujące; dobrze jest też na początku zdefiniować co oznacza
dana kategoria, czyli np., że postawa aktywna charakteryzuje się zgłaszaniem się do
odpowiedzi, braniem udziału w dyskusjach, dobrowolnym uczestnictwem w ćwicze-
niach, np. scenkach;

c) Ujednolicony sposób zapisu, czyli np. postawienie znaku „X” w odpowiedniej kratce.

Przy tego rodzaju obserwacji należy również określić czas, w jakim należy ocenić dane
postawy, np. może to być w pierwszej i ostatniej godzinie szkolenia. Warto rozważyć
również czy jest możliwość dokonania obserwacji przez co najmniej dwóch niezależ-
nych obserwatorów, co umożliwi weryfikację wyników.

Kolejny etap przygotowania obserwacji to przemyślenie sposobu zachowania się obserwa-
torów w danej sytuacji. W dużej mierze zależy to od tego czy obserwacja jest jawna, czy
ukryta. Jeśli obserwacja jest jawna, to należy się przedstawić i powiedzieć, że prowadzone
są badania, ale należy przemyśleć co powiedzieć o badaniach, aby w najmniejszym stop-
niu to wpłynęło na wynik obserwacji. Natomiast jeśli obserwacja jest ukryta trzeba sobie
przemyśleć całą sytuację, np. jak się przedstawimy w danej sytuacji, o co zapytamy, jak
zakończymy obserwację, a także co zrobimy jeśli zostanie odkryte przez badanych, że są
obserwowani. Np. w przypadku obserwacji organizacji ośrodka pomocy społecznej pod
względem uzyskania informacji na temat usług dla osób starszych, możemy zdecydować
się na obserwację ukrytą, ale musimy przygotować opis przypadku osoby starszej, dla której
taką pomoc chcielibyśmy uzyskać (np., że jest to nasza 80-letnia sąsiadka, która jest sa-
motna i nie jest w stanie sama robić sobie zakupów ani sprzątać). Natomiast w przypadku

ukrytej i nieuczestniczącej obserwacji uczestników szkolenia możemy przedstawić się jako
pomocnik trenera (lub osoba szkoląca się na trenera) i na bieżąco obserwować zachowania
badanych lub w przypadku obserwacji uczestniczącej ukrytej stać się takim uczestnikiem,
ale wówczas musimy mieć obmyśloną tożsamość pasującą do profilu uczestnika tych zajęć
(np. tożsamość klienta pomocy społecznej).
Przygotowanie do obserwacji wymaga również doboru i przeszkolenia obserwatorów, jeśli
planujemy, że obserwacji nie będziemy prowadzili sami lub że oprócz nas obserwację będą
prowadzili również inni obserwatorzy. Np. w przypadku, gdy obserwacji będzie podlegało
jakieś duże wydarzenie (np. zachowanie młodzieży na kilkudniowym festiwalu) lub skom-
plikowany proces (np. wyłanianie się lidera na spotkaniach społeczności lokalnej) można
wykorzystać kilku obserwatorów do tego, aby odnotowywali spostrzeżenia różnych części
tego procesu. Musimy im przekazać ogólny cel badania oraz opisać dokładnie sytuacje, któ-
re będą obserwowane, a także na co mają zwrócić uwagę zgodnie z wcześniej przygotowa-
nymi dyspozycjami. Jeśli podczas obserwacji będą używali karty obserwacji należy objaśnić
jak i kiedy ją wypełnić. W każdym przypadku należy również poinstruować jak należy przy-
gotować sprawozdanie z obserwacji (o czym będzie mowa dalej).
Przygotowania techniczne do obserwacji polegają przygotowanie sprzętu, np. dyktafonu
(dyktafonu możemy używać do nagrywania w „wolnych chwilach” własnych spostrzeżeń),
kamery (jednak nie możemy nikogo nagrywać bez zgody), przyborów do dokonywania opi-
su, robienia notatek.
Obserwacja wymaga systematycznego zapisywania spostrzeżeń
Po wielu przygotowaniach można w końcu przystąpić do obserwacji właściwej. Obserwacja
polega na patrzeniu, przysłuchiwaniu się i notowaniu spostrzeżeń. W zależności od sytuacji
i rodzaju obserwacji, swoje spostrzeżenia możemy notować na bieżąco lub po jakimś czasie,
ale najlepiej, aby czas od momentu spostrzeżenia do robienia notatek był jak najkrótszy.
Zapisywanie spostrzeżeń może przebiegać w formie luźnych notatek według dyspozycji lub
według określonego schematu. Najbardziej ustrukturalizowany sposób to zapisywanie spo-
strzeżeń na karcie obserwacji, ale istnieją również inne sposoby zapisywania obserwacji.
W przypadku obserwacji niestandaryzowanej, która trwa dłużej niż jednorazowa wizyta w ja-
kimś miejscu lub zaobserwowanie jednorazowego wydarzenia, można prowadzić dziennik
obserwacji. Można w nim zapisywać ważne zmiany i wydarzenia dotyczące obserwowanych
obiektów, np. rodziny, której udzielana jest pomoc lub uczestników jakiegoś szkolenia, któ-
re jest cykliczne. Dziennik taki nie musi przybierać skomplikowanej formy, wystarczy wpisać
datę, imię i nazwisko uczestnika, nazwę wydarzenia oraz opis spostrzeżenia. Przykładowy
format dziennika obserwacji znajduje się poniżej. W przykładach uwzględniono opisy, które
mogą być wykorzystane do obserwacji wskaźnika wzrostu aktywności społecznej uczestni-
ków projektu potrzebnych przy nabywaniu umiejętności pełnienia ról społecznych.

Tabela 7. Schemat dziennika obserwacji z przykładowymi wpisami

data

Imię i nazwisko

uczestnika

Wydarzenie

Obserwacja

10.X

Jan Kowalski

Spotkanie integracyjne Pan Jan nie bierze udziału w zabawie

integracyjnej.

12.X

Jan Kowalski

Spotkanie integracyjne Pan Jan pierwszy nawiązuje rozmowę

z innym uczestnikiem projektu.

17.X

Jan Kowalski

Warsztat

z psychologiem

Pan Jan sam, niezachęcany przez

prowadzącego opowiedział co robi, gdy

jest zły.

30.X.

Jan Kowalski

Warsztat z doradcą

zawodowym

Uczestnik po raz pierwszy wziął udział

w dyskusji na temat przyczyn swojego

bezrobocia.

Na podstawie takich zapisów na koniec projektu można stwierdzić, czy ktoś kto do tej pory
był małomówny, wycofany przezwyciężył swoją nieśmiałość, zaczął nawiązywać kontakty
z innymi osobami, jego wypowiedzi są spójne itp. Dziennik obserwacji może być prowadzony
przez specjalistę ds. ewaluacji (jako obserwatora zewnętrznego uczestniczącego w zajęciach
i/lub spotkaniach integracyjnych, kontaktującego się z uczestnikami podczas przerw), psy-
chologa, doradcę zawodowego oraz inne osoby, które mają stały kontakt z uczestnikami.
Innym miejscem opisywania zmian może być wywiad środowiskowy oraz kontrakt socjalny.
W wywiadzie pracownik socjalny może oceniać postępy uczestnika projektu, który w trakcie
udziału w projekcie korzysta z innych form pomocy (zasiłków, itp.). Pracownik socjalny jako
osoba wchodząca w środowisko osoby biorącej udział w szkoleniach, warsztatach aktywi-
zujących, ma możliwość zaobserwowania zmian w jej otoczeniu i jej relacji z otoczeniem.
W wywiadzie można zapisywać np. czy poprawiły się relacje tej osoby z dziećmi, rodzicami,
lub innymi członkami rodzin, a także sąsiadami.
Kontrakt socjalny jest najbardziej przystosowanym narzędziem do dokonywania ewaluacji
zmian, które zachodzą u rodziny lub osoby, która korzysta z pomocy. Po pierwsze w doku-
mencie tym określa się cele, jakie ma osiągnąć osoba go zawierająca oraz działania, jakie
ma w związku z tym podjąć. W części II kontraktu jest możliwość dokonania „oceny realiza-
cji działań”, gdzie można dokładnie opisać, w jaki sposób dana osoba wywiązuje się z pod-
jętych zobowiązań np. że udzielony zasiłek celowy na zakup żywności pozwolił klientowi na
poszukiwanie pracy, aktywne uczestnictwo w zajęciach efektywnego poszukiwania pracy,
korzystanie z wizyt u psychologa. W tym miejscu powinny znaleźć się również zapisy o tym,
jak klient ocenia działania ośrodka pomocy społecznej, do których się zobowiązał.
Inna forma opisu obserwacji to poproszenie np. osób prowadzących zajęcia o napisanie
krótkiego raportu po zakończeniu danych szkoleń na temat tego, jak zachowywała się gru-
pa, czy jest zintegrowana, czy pojawiają się w niej napięcia?
Ostatni etap obserwacji to sporządzenie sprawozdania z obserwacji, czyli podsumowania
całego procesu obserwacji. Podstawą sprawozdania mogą być notatki sporządzane z pa-

mięci, notatki prowadzone na bieżąco lub różnego rodzaju rejestracje. Schemat takiego
sprawozdania znajduje się poniżej.

Tabela 8. Schemat sprawozdania z obserwacji

1) Część ewidencyjno-informacyjna:

Ogólny problem badawczy;

•

Cel i przedmiot obserwacji;

•

Dyspozycje do obserwacji;

•

Opis sytuacji, w której obserwację przeprowadzono;

•

Szkic sytuacyjny z zaznaczeniem osób, przedmiotów, osób i miejsca; miejsce w którym znajdował się

•

obserwator;

Kto był obserwatorem i kiedy sporządzono sprawozdanie, a także kiedy obserwacja była przeprowadzona;

•

2) Część zasadnicza:

Opis zaobserwowanych wydarzeń. (Najczęściej jest to opis chronologiczny lub opis według

dyspozycji; opisujemy fakty i podajemy swoje interpretacje, ale wyraźnie to zaznaczamy;

interpretacje zachowań emocjonalnych badanych osób muszą zawierać gruntowne uzasadnienie

w przesłankach do tych zachowań prowadzących);

3) Część oceniająca:

ocena merytoryczna: czy udało się nam osiągnąć cel obserwacji, czy uzyskaliśmy dostateczną ilość infor-

•

macji na badane problemy; musimy ocenić, czy z jakichś powodów wystąpiły braki informacyjne.

ocena metodologiczna: czy dyspozycje były dobrym narzędziem do prowadzenia obserwacji, czyli czy ob-

•

serwator nie miał wątpliwości co badać; czy dobrze wybrano sytuacje do obserwacji; czy zaplanowany spo-

sób zachowania obserwatora okazał się skuteczny; opinia, ocena obserwatora na temat tego w jakim stop-

niu opis jest adekwatny do rzeczywistości; wnioski i sugestie co do dalszych obserwacji podobnego typu.

Techniki zdobywania pisemnych niestandaryzowanych wypowiedzi
Jeśli chcemy zastosować metodę biograficzną w naszych badaniach największym proble-
mem będzie pozyskanie materiału, czyli dokumentów osobistych do analizy. Istnieje jed-
nak kilka sposobów, aby uzyskać takie materiały. Ludzie w obecnych czasach rzadko piszą
dzienniki czy w innej formie opisują swoje życie, dlatego przy stosowaniu metody biograficz-
nej trzeba ich do tego zachęcić, poprosić o to.
Jeśli mamy wybraną grupę osób, od której chcielibyśmy uzyskać opis ich życia należy tą wybraną
grupę poprosić, aby przez pewien czas (np. przez miesiąc) opisywała swoje życie, w tym opisy-
wała swoje przemyślenia, odczucia. Ten sposób można zastosować np. do osób starszych, które
spotykają się na zajęciach uniwersytetu trzeciego wieku, mieszkańców domu pomocy społecz-
nej czy więźniów. W zależności od przedmiotu badań, czyli tego, co chcemy się dowiedzieć prze-
prowadzając badania, te osoby można poprosić, aby opisały swoje dotychczasowe życie, albo
wybrany okres (np. lata młodości). Osobom, które opisują swoje życie można podać tylko ogólny
temat, albo podać bardziej szczegółowe dyspozycje, czyli elementy opisu, które mają uwzględnić.
Trzeba się liczyć również z tym, że niezbyt wiele osób lubi i umie pisać dłuższe „wypracowania”,
co głównie dotyczy osób starszych, a wolą opowiadać. W takim przypadku warto zastanowić się
czy nie lepiej poprosić takie osoby o możliwość nagrania ich ustnych opowieści o ich życiu. Wów-
czas trzeba dać im nieskrępowaną (czyli nieukierunkowaną) możliwość wypowiedzi.

Kolejna technika to technika wypracowań szkolnych, którą stosuje się w szczególności do dzie-
ci i młodzieży, ale można też stosować do innych grup, do których mamy dostęp, np. do uczest-
ników cyklicznego szkolenia. W tej technice badacz proponuje napisanie wypracowania na
podany temat, np. opisanie jak spędziłem ostatnie Święta Bożego Narodzenia. W ten sposób
możemy się dowiedzieć jakie są obecne wzorce spędzania świąt, czy są one spędzane w gro-
nie rodzinnym, w domu czy gdzieś na wycieczce, ile osób zasiada do świątecznego stołu, jakie
są najważniejsze wydarzenia związane ze świętami, np. dostawanie prezentów czy odwiedzi-
ny u dziadków. Jeśli tą technikę zdobywania informacji stosujemy do dzieci i młodzieży ważne
jest to, aby poinformować ich o tym, że nie jest to typowe wypracowanie szkolne, za które do-
staną ocenę i że uczniowie nie muszą ich pisać wedle wyuczonych w szkole wzorów i norm.
Jeszcze jedną techniką pobudzania do tworzenia i pozyskiwania dokumentów osobistych jest
ogłoszenie konkursu na pamiętnik lub opis jakiegoś wydarzenia. Przy organizowaniu takiego
konkursu badacz nie ma wpływu na to, kto weźmie udział w badaniu, dlatego w ogłoszeniu na-
leży jak najdokładniej sprecyzować do kogo jest skierowany. Przykładem może być konkurs kie-
rowany do pracowników socjalnych na temat: „Jak stałem się pracownikiem socjalnym?” lub do
wychowanków domów dziecka: „Moje życie po opuszczeniu domu dziecka”. Ważne jest to, aby
dać możliwość wypowiedzi, która będzie atrakcyjna dla konkretnej grupy, dlatego jeśli chcemy
uzyskać wypowiedzi nastolatków możemy ogłosić konkurs na najlepszego bloga pt. „Rok z ży-
cia 16-latka”, gdzie warunkiem jest umieszczanie wpisów przynajmniej raz na tydzień. Aby mieć
jak najwięcej prac zgłoszonych na konkurs należy starannie opracować ogłoszenie konkursowe
i propagować je różnymi kanałami dostosowanymi do odbiorców. Np. jeśli chcemy uzyskać opi-
sy życia od osób w różnym wieku najlepiej ogłosić konkurs w różnych mediach: w prasie, w in-
ternecie, w radiu. Jeśli mamy określoną grupę zawodową, np. pracowników socjalnych to ogło-
szenie można przesłać do wszystkich ośrodków pomocy społecznej, umieścić w czasopismach
i portalach branżowych. Jeśli ogłaszamy konkurs na bloga, to ogłoszenie również umieszczamy
w internecie, na stronach popularnych wśród młodzieży. Należy pamiętać, że z konkursem zwią-
zane są nagrody, które mają zachęcić do uczestnictwa w nim. Nagrody powinny być znaczące.
Elementy, jakie powinny być zawarte w ogłoszeniu są wskazane w ramce poniżej.

Ogłoszenie powinno zawierać:

temat konkursu;

•

adresata konkursu;

•

informacje o organizatorze konkursu (nazwa i adres instytucji);

•

cel przeprowadzenia konkursu (komu i do czego ma służyć materiał);

•

termin, do którego prace powinny być nadesłane;

•

termin rozstrzygnięcia konkursu;

•

system nadsyłania prac, np. mailowo, na adres tradycyjny;

•

dyrektywy do napisania pracy – np. pytania pomocnicze;

•

warunki minimalne: np. praca nie krótsza niż 50 stron, wpisy w blogu powinny być umieszczane co naj-

•

mniej raz na tydzień itp.

skład jury i kryteria oceny prac (nie forma, lecz treść i szczerość prac jest ważna);

•

forma i sposób ogłoszenia wyników;

•

forma i wysokość nagrody.

•

Pozyskiwanie przekazów medialnych

Przy korzystaniu z przekazów medialnych nie można wyróżnić jednej metody zbierania da-
nych, ponieważ zależy to od rodzaju przekazu, np. jeśli są to artykuły z gazet, należy zebrać
interesujące nas gazety w określonym przez nas czasie (np. przez miesiąc), a jeśli to progra-
my telewizyjne, to nagrać je lub oglądać na bieżąco. Jeśli chcemy analizować wiadomości
na portalach internetowych, należy przeglądać je na bieżąco i odnotowywać kiedy, przez
ile czasu były one dostępne, a także kopiować ich treść lub prowadzić analizy na bieżąco.
W przekazach internetowych oprócz artykułu głównego, ważne są też komentarze internau-
tów, które mogą być oddzielnym przedmiotem analiz.

Analiza danych
Wielu badaczom może się wydawać, że zebranie danych to właściwe koniec badania. Ale
ankiety, spisane wywiady, sprawozdania i notatki z obserwacji, nagrane programy telewizyj-
ne lub artykuły z gazet oraz raporty z innych badań to dopiero materiał, który stanowi punkt
wyjścia do analiz. Dane te przetwarza się (zwykle kodując), a następnie analizuje według
metody odpowiedniej dla zastosowanej techniki zbierania danych.
Jednak zanim przejdziemy do metod analizy danych kilka podstawowych uwag dotyczących
analizy danych pierwotnych i zastanych oraz analizy danych jakościowych i ilościowych. Po
pierwsze rozróżnienie danych pierwotnych i wtórnych ma o tyle znaczenie dla analizy, że
w przypadku danych pierwotnych łatwiej nam kontrolować rzetelność sposobu zbierania
materiału, a w przypadku danych wtórnych nie mamy na to wpływu i oceniamy pozyska-
ny materiał nie tylko pod względem rzetelności (o czym była mowa w rozdziale „Źródła
informacji/danych w badaniach o pomocy społecznej”), ale też pod względem trafności,
czyli przydatności tych danych dla naszego celu badawczego. Po drugie jakościowa ana-
liza danych nie jest tożsama z analizą danych jakościowych, i tak samo ilościowa analiza
danych nie jest tożsama z analizą danych ilościowych. Dane ilościowe można analizować
metodami jakościowymi, a dane jakościowe metodami ilościowymi, choć są to analizy bar-
dziej zaawansowane (dlatego nie zajmuję się nim szerzej w tym opracowaniu). Po trzecie
innym, ale łączącym metody jakościowe i ilościowe analizy głównie danych zastanych są
metaanalizy, czyli analizowanie danych dotyczących tego samego tematu z różnych źródeł,
czego przykładem mogłoby być badanie dotyczące klientów pomocy społecznej na podsta-
wie różnych dostępnych statystyk, sprawozdań, raportów różnych instytucji odnoszące się
do przybliżonego okresu badań i przybliżonej populacji badanych. W takich metaanalizach
wykorzystuje się zarówno metodę jakościową np. poprzez analizę znaczenia pojęcia „klient
pomocy społecznej” we wszystkich zgromadzonych raportach oraz metodę ilościową np.
poprzez zliczanie w ilu raportach pojawia się kwestia dochodów klientów pomocy społecz-
nej lub ich opinii na temat systemu pomocy społecznej.

Ilościowa analiza danych

Ilościowa analiza danych polega na zliczeniu danych odpowiedzi badanych zebranych za
pomocą standaryzowanych kwestionariuszy. Jest to metoda zawsze stosowana przy ana-
lizie ankiet (wywiadów kwestionariuszowych), ale też może być stosowana, kiedy mamy
do czynienia z jakimikolwiek danymi w formie liczbowej, np. dane zastane ze sprawozdań,
bazy danych o klientach pomocy społecznej lub o pracownikach instytucji pomocy społecz-
nej. Dane liczbowe podlegają też często analizom statystycznym, czyli obliczane są różnego
rodzaju miary statystyczne (np. średnia, mediana, odchylenie standardowe itp.), dlatego
tą metodę nazywa się również statystyczną analizą danych. Najczęściej wykorzystywanym
programem do analiz statystycznych jest SPSS

Jednak, aby przystąpić do obliczeń, najpierw należy dane zakodować, czyli przenieść z an-
kiet na arkusz kalkulacyjny w komputerze. Dotyczy to ankiet wypełnianych w formie papie-
rowej, ponieważ ankiety wypełniane przez internet lub z zastosowaniem komputera (CSAQ,
CAPI, CATI) zwykle automatycznie są kodowane.
Przed kodowaniem trzeba też ponumerować wszystkie ankiety. Ułatwi to wychwytywanie
ewentualnych błędów w kodowaniu (które mogą się ujawnić dopiero po pierwszych anali-
zach wyników) oraz konieczność ponownego kodowania np. jednego czy dwóch pytań.
Aby uniknąć błędów w kodowaniu należy sporządzić instrukcję kodową, co jest szczególnie
ważne, gdy jest ono wykonywane przez więcej niż jedną osobę lub nie przez samego bada-
cza. Instrukcja ta ułatwia to pracę i ujednolica sposób kodowania. W instrukcji kodowania
każdej możliwej odpowiedzi na dane pytanie przypisujemy konkretną liczbę. W instrukcji
trzeba też uwzględnić to, czy w danym pytaniu można było wybrać jedną czy więcej odpo-
wiedzi oraz czy trzeba było uszeregować odpowiedzi według istotności dla respondenta.
Przykładowa instrukcja kodowa oraz arkusz kodowy dla pierwszych kilku pytań stworzo-
nych w przykładowej ankiecie dla pracowników socjalnych na temat skuteczności szkoleń
dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia zawodowego organizowanych ze
środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (patrz str. 91) znajduje się poniżej.

16 Więcej o podstawach używania tego programu można znaleźć w publikacji: E. Babbie, „Podstawy badań spo-

łecznych”, op. cit.

Ramka 3. Przykładowa instrukcja kodowa dla ankiety dla pracowników socjalnych na

temat skuteczności szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania
wypalenia zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego
Kapitał Ludzki

Pytanie nr 1: w kolumnie 1 dla odpowiedzi nr 1.1. wpisz 1, dla odpowiedzi 1.2. – 2, 1.3. – 3, 1.4.

– 4, w przypadku braku odpowiedzi wpisz 9.

Pytanie nr 2: w kolumnie 2 dla odpowiedzi nr 2.1. wpisz 1, dla odpowiedzi 2.2. – 2, 2.3. – 3, 2.4.

– 4, w przypadku braku odpowiedzi wpisz 9.

Pytanie nr 3: w kolumnie 3 dla odpowiedzi nr 3.1. wpisz 1, dla odpowiedzi 3.2. – 2, 3.3. – 3, 3.4.

– 4, w przypadku braku odpowiedzi wpisz 9.

Pytanie nr 4: w kolumnie 4.1. wpisz liczbę przypisaną przez respondenta (od 1 do 6) przy

odpowiedzi 4.1., w kolumnie 4.2. wpisz liczbę przypisaną przez respondenta (od 1 do 6) przy

odpowiedzi 4.2. itd. w kolumnie 4.8. wpisz 8, jeśli ktoś zaznaczył tą odpowiedź. W przypadku

braku odpowiedzi na to pytanie wpisz 9 we wszystkich kolumnach.

Pytanie nr 5: w kolumnie 5 dla odpowiedzi nr 5.1. wpisz 1, dla odpowiedzi 5.2. – 2, 5.3. – 3,

w przypadku braku odpowiedzi wpisz 9.

Pytanie nr 6: w kolumnach od 6.1. do 6.7. wpisz 1, jeśli ta odpowiedź została zaznaczona przez

respondenta, w kolumnie 6.8. wpisz to, co wpisał respondent. W przypadku braku odpowiedzi

na to pytanie wpisz 9 w każdej kolumnie, ale tylko w przypadku, gdy w pytaniu nr 5 respondent

zaznaczył odpowiedź 5.1.

Ramka 4. Przykład arkusza kodowego dla ankiety dla pracowników socjalnych na temat

skuteczności szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypale-
nia zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki

ankiety

1 2 3 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 5 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8.

1
2
3
4
5
6
7
…

Jeśli mamy pytania otwarte, to badacz musi zdecydować, czy osoby kodujące mają przepisy-
wać dokładne wypowiedzi respondentów czy najpierw sam je przeczyta i stworzy kategorie
kodowe, czyli pogrupuje odpowiedzi w szersze kategorie o podobnym znaczeniu. Np. jeśli
na pytanie do bezrobotnych klientów pomocy społecznej „Co Panu/i utrudnia poszukiwa-
nie pracy?” otrzymaliśmy m.in. odpowiedzi: „nie wiem gdzie szukać pracy”, „nie wiem jak
szukać pracy”, „nie wiem jakie firmy poszukują pracowników”, „nie umiem napisać cv”,
„nie umiem napisać listu motywacyjnego”, można z nich stworzyć kategorię „brak umiejęt-
ności poszukiwania pracy”. Tworzenie kategorii kodowych należy podporządkować celowi

badań, czyli temu czego chcemy się dowiedzieć z badań, jakie czynniki (kategorie) mogą
mieć największy wpływ na to, co badamy. Kategorie kodowe, tak jak kategorie odpowiedzi
w ankiecie powinny być rozłączne i wzajemnie się wykluczające, co oznacza, że dana odpo-
wiedź respondenta (w pytaniu otwartym) powinna podpadać tylko do jednej kategorii.
Po stworzeniu instrukcji kodowej warto ją wypróbować kodując kilka ankiet, tak aby wy-
chwycić ewentualne błędy i ją ulepszyć. Następnie można przystąpić do kodowania.
Kodowanie to przepisywanie odpowiedzi z ankiet do arkusza w komputerze.
Czy w każdym przypadku trzeba analizować dane za pomocą komputera i kodować dane?
Zliczanie odpowiedzi za pomocą programów komputerowych jest ułatwieniem pracy, a przy
dużej liczbie ankiet (od 50) jest to według mnie niezbędne. Jeśli mamy niewielką liczbę ankiet
to możemy je zliczyć ręcznie, tj. nie kodować ich w komputerze, a zliczać odpowiedzi na dane
pytania przeglądając ankiety tyle razy ile jest pytań. Jednak to znacznie utrudnia analizowa-
nie dwóch lub więcej danych naraz (np. odpowiedzi według płci, miejsca zamieszkania itp.)
Po przepisaniu wszystkich danych z ankiet do komputera trzeba jeszcze wyczyścić tą bazę
z błędów. Można to zrobić poprzez wyrywkowe porównanie kilku kwestionariuszy z ich za-
kodowaną wersją oraz poprzez wychwycenie wszystkich znaków tzw. „nielegalnych”, czyli
np. liczb, które nie powinny znaleźć się w danych kolumnach albo przecinków, średników
jeśli ich nie stosowaliśmy podczas kodowania.
Najprostszą analizą, którą można przeprowadzić na tak skonstruowanej bazie danych jest
zliczenie wszystkich odpowiedzi na dane pytanie, czyli uzyskujemy rozkład wartości (roz-
kład częstości, rozkład zmiennych pierwotnych). Rozkłady te są przedstawiane w warto-
ściach liczbowych i procentowych.

Tabela 9. Przykładowy rozkład odpowiedzi na pytanie „W ilu szkoleniach na temat wypa-

lenia zawodowego brał/a Pan/i udział w ciągu dwóch ostatnich lat?

Wartość z arkusza

kodowego

Zmienna

Wartość liczbowa

Wartość procentowa

W jednym

230

45,7

W dwóch

145

28,8

W trzech

15,2

W czterech i więcej

9,7

Brak odpowiedzi

0,6

Łącznie

503

100

Innymi podstawowymi miarami statystycznymi, za pomocą których opisuje się wyniki z an-
kiet są:

• średnia – podział sumy wartości przez ogólną liczbę przypadków (np. średni wiek

osób, które odpowiedziały na ankietę),

• mediana – wartość środkowa dzieląca zbiorowość (uporządkowany szereg) na dwie

równe części; w jednej z tych części znajdują się jednostki o wartościach wyższych od
mediany, w drugiej zaś o wartościach od niej niższych (np. przy analizie dochodów ba-
danej populacji o liczbie 100 osób wyznaczamy wartość dochodu jaką ma 50 osoba,
przy czym wartości te są uporządkowane od najmniejszej do największej);

• modalna – najczęściej występująca wartość (np. najwięcej osób wybrało odpowiedź 1

na pytanie nr 1);

• minimum – najmniejsza wartość w badanej populacji (np. najniższy dochód w bada-

nej populacji);

• maksimum – największa wartość w badanej populacji (np. najwyższy dochód w ba-

danej populacji).

W statystycznych analizach danych często wykorzystuje się tabele krzyżowe do opisu i wyja-
śnienia danego zjawiska. W tabeli krzyżowej można prezentować co najmniej dwie zmienne
o różnych wartościach, co jest nazywane analizą dwuzmienną. Z takiej analizy dowiadujemy
się jak zmienne wpływają na siebie, czyli np. możemy dowiedzieć się czy staż pracy jako
pracownik socjalny wpływa na to, czy dane osoby chcą wziąć udział w zajęciach dotyczą-
cych przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Przykład rozkładu tych zmiennych znajdu-
je się poniżej w tabeli.

Tabela 10. Przykładowa tabela krzyżowa

Czy chciałby/ałaby Pan/i wziąć udział w jakiejś formie

przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu w ciągu najbliższego pół

roku?

Staż pracy jako

pracownik socjalny

tak

nie

trudno

powiedzieć

suma

do 5 lat

od 6 do 10 lat

111

od 11 do 20 lat

123

164

od 21 do 30 lat

125

powyżej 31 lat

suma

365

503

Na podstawie tej tabeli można powiedzieć, że najwięcej osób pracujących jako pracownik
socjalny od 11 do 20 lat chciałoby wziąć udział w jakiejś formie przeciwdziałania wypalenia
zawodowego w ciągu najbliższego pół roku, a najmniej tych, którzy pracują jako pracownik
socjalny powyżej 31 lat i jest to grupa osób, która jest najmniej zdecydowana w tej kwestii
(najwięcej odpowiedzi „trudno powiedzieć”). Z kolei najwięcej osób, które nie chcą brać
udziału w zajęciach dotyczących przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu jest wśród pra-
cowników, którzy pracują od 21 do 30 lat. Wyniki te można przedstawić też procentowo dla
każdej z grup w tabeli lub na wykresie (patrz wykres nr 2).

Wykres 2. Przykładowy rozkład procentowy wartości dwóch zmiennych (n=503)

100%

90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%

do 5 lat od 6 do

10 lat

od 11 do

20 lat

od 21 do

30 lat

powyżej

31 lat

trudno powiedzieć

nie

tak

Na podstawie takiego rozkładu, gdzie każda kategoria stażu pracy jest ujmowana jako
100% widzimy, że w grupie pracowników o stażu od 6 do 10 lat jest najwięcej procentowo
pracowników, którzy chcą korzystać z jakiejś formy przeciwdziałania wypaleniu.
Jeszcze bardziej skomplikowaną analizę można przeprowadzić wprowadzając trzecią
zmienną np. miejsce pracy. Przykładowa tabela z wynikami dla trzech zmiennych jest przed-
stawiona poniżej.

Tabela 11. Przykładowa tabela rozkładu trzech zmiennych

Miejsce pracy

suma

miasto

wieś

Czy chciałby/ałaby Pan/i wziąć

udział w jakiejś formie

przeciwdziałania wypaleniu

zawodowemu w ciągu

najbliższego pół roku?

Czy chciałby/ałaby Pan/i wziąć

udział w jakiejś formie

przeciwdziałania wypaleniu

zawodowemu w ciągu

najbliższego pół roku?

Staż pracy

jako pracownik

socjalny

tak

nie

trudno

powiedzieć

tak

nie

trudno

powiedzieć

do 5 lat

od 6 do 10 lat

111

od 11 do 20 lat

164

od 21 do 30 lat

125

powyżej 31 lat

suma

191

174

503

W powyższych tabelach i na wykresie zostały przedstawione wyniki badań ankietowych.
Niektórym badaczom to wystarcza, ale aby w pełni zakończyć badania należy wyciągnąć
wnioski z tych wyników, czyli je zinterpretować i odpowiedzieć na postawione pytania ba-
dawcze, o czym pisze w rozdziale „Wnioskowanie”.

Jakościowa analiza danych
Jakościowa analiza danych nie jest tak prosta w procedurach jak ilościowa analiza danych,
gdyż wymaga więcej umiejętności od badacza, które może on zdobyć nie inaczej jak tylko
praktykując. Poza tym postępowanie w analizie jakościowej w dużej mierze zależy od przed-
miotu analizy oraz od wybranej metody analitycznej (np. analiza konwersacyjna, semiotyka,
przekrojowa analiza przypadków). Z uwagi na charakter podręcznika, omówię tylko podsta-
wowe techniki przetwarzania i analizy danych powszechnie używanych w badaniach jako-
ściowych.
Analizę jakościową stosujemy głównie do danych jakościowych, czyli danych pochodzą-
cych z wywiadów (indywidualnych, grupowych), obserwacji, dokumentów osobistych i urzę-
dowych o charakterze jakościowym. To znaczy, że analizie podlegają: spisane wywiady wraz
ze sprawozdaniami, sprawozdania i notatki z obserwacji, pamiętniki lub wypracowania pi-
sane na prośbę badacza oraz takie dokumenty jak wywiady środowiskowe, strategie rozwią-
zywania problemów społecznych, raporty z ewaluacji szkoleń czy pisma klientów pomocy
społecznej do ośrodka pomocy społecznej lub do burmistrza.
Analizie jakościowej podlegają materiały pisemne, które są zwykle bardzo obszerne, np. spi-
sany godzinny wywiad to zwykle kilkadziesiąt stron. Jak sobie z nim poradzić? Materiał ten
należy zakodować według pojęć lub pytań, które są związane z celem badawczym, pytania-
mi badawczymi. Dlatego przed przystąpieniem do czytania i kodowania całego obszernego
materiału należy najpierw przypomnieć sobie, jakie pytania sobie stawialiśmy w momencie
rozpoczynania całego procesu badań.
Kodowanie danych jakościowych to przenoszenie ich do ustalonych przez siebie kategorii.
Spisane i przeprowadzone wywiady możemy pokategoryzować według dyspozycji do wy-
wiadów. Technicznie wygląda to tak, że pod pierwszą dyspozycją do wywiadu, umieszcza-
my wypowiedzi ze wszystkich wywiadów, które padły po zadaniu pytania dotyczącego tej
dyspozycji, wraz z pytaniami uszczegółowiającymi i odpowiedziami na nie. Najlepiej robić
to w dokumencie elektronicznym (np. format word) poprzez kopiowanie danych fragmentów
z poszczególnych wywiadów i wklejanie ich w oddzielnym dokumencie dotyczącym tej kate-
gorii. Należy też oznaczać, że dana wypowiedź pochodziła z danego wywiadu, np. poprzez
ponumerowanie wywiadów, np. W1, W2, W3, … Do tych wypowiedzi warto również dołączyć
komentarze osoby przeprowadzającej wywiad odnoszące się do tej części wypowiedzi. Jest
to istotne jeśli w danym momencie respondent okazywał jakieś emocje (np. omawiany te-
mat go zdenerwował, rozśmieszył itp.) i wpływało to na sens wypowiedzi.
Następnie czytamy wszystkie zanotowane wypowiedzi wraz z komentarzami i staramy się wy-
różnić bardziej szczegółowe podkategorie, np. w pytaniu „Z jakimi potrzebami zgłosił/a się

Pan/i do ośrodka pomocy społecznej?” wyróżnimy pewnie kilka potrzeb, z jakimi zgłosili się
poszczególni klienci. Przykład ich kategoryzacji znajduje się w ramce poniżej.

Z jakimi potrzebami zgłosił/a się Pan/i do ośrodka pomocy społecznej?

wypowiedzi respondentów

„bo nie mam z czego

żyć”, „nie mam pie-

niędzy na jedzenie i

czynsz”, „nie mam za

co kupić leków”, „nie

mam co jeść”, „chcę

zasiłek”, „potrzebuję

na buty dla dziecka”

„potrzebuję

ciepłej

kurtki na zimę”, „chcę,

żeby dziecko miało

obiady w szkole”, „Po-

trzebuję książek dla

dzieci”,

„nie ma kto mi zrobić

zakupów, a ja sama nie

mogę nosić ciężkich

siatek”, „potrzebuję,

żeby ktoś przychodził

do mojej leżącej matki

i pomógł mi ją myć”,

„Chcę, żeby ktoś po-

rozmawiał z moim mę-

żem alkoholikiem”

„chcę iść do domów

starców”, „chcę, żeby

mój niepełnosprawny

syn uczył się zawodu

i pracował”,

kategorie potrzeb

potrzeby finansowe

potrzeby rzeczowe

potrzeby usługowe

potrzeby pomocy in-

stytucjonalnej

Następnie w tych kategoriach można jeszcze szukać podkategorii oraz szukać związków
przyczynowych pomiędzy kategoriami, czyli np. w jaki sposób na zgłaszane potrzeby wpły-
wa obecna sytuacja klienta. Wówczas można ustalić przyczyny zgłaszania się z danymi po-
trzebami do ośrodka pomocy społecznej.
W podobny sposób postępujemy z notatkami z obserwacji, z tym, że w zależności od tego
czy obserwowaliśmy pojedynczą sytuację, jedną osobę, czy wiele osób, przypadków zda-
rzeń, czy obserwację prowadził jeden czy wielu obserwatorów, nasza analiza jest mniej lub
bardziej złożona.
Jeśli mamy dokumenty, które nie są w formie elektronicznej, czyli np. pisma klientów po-
mocy społecznej do urzędów, wywiady środowiskowe lub kontrakty, to odręcznie musimy
przejrzeć wszystkie wybrane do analizy dokumenty i wynotować z nich sformułowania,
zdania, które nas interesują, czyli odpowiadają na pytania badawcze sformułowane jako
dyspozycje.
Nieco inaczej musimy postąpić z dokumentami, które nie mają określonej struktury, czyli
są to np. pamiętniki, blogi, wypracowania, w których nie mamy wydzielonych części (tak jak
dyspozycje lub pytania w wywiadach lub notatkach z obserwacji) i nie dawaliśmy dyspozycji
do napisania danych dokumentów, a tylko ogólny temat. Wątki poruszane np. w pamięt-
nikach będą bardzo zróżnicowane, więc można zastosować dwa sposoby postępowania.
Pierwszy to wstępne określenie przed czytaniem materiałów jakie grupy wątków będą nas
interesowały lub jakich spodziewamy się w analizowanych dokumentach i podczas czyta-
nia zaznaczanie fragmentów odpowiadających danym zagadnieniom. Drugi to rozpoczęcie

czytania dokumentów, a po lekturze kilku wyróżnienie wspólnych wątków i kategorii „inne
wątki” i analizowanie dokumentów według tak ustalonych kategorii.
Należy zawsze pamiętać, że ustalane kategorie muszą być zbieżne z celem badań i hipote-
zami lub tezami stawianymi na początku. Nie oznacza to, że nie czytamy tych fragmentów
materiałów, które nie „podpadają” pod kategorie związane z celem badawczym, ponieważ
treści pozornie niezwiązane z tym celem mogą być uzupełnieniem czy też rozwinięciem za-
gadnienia, a czasami może zawierać istotne treści pozwalające na wyjaśnienie problemu
badawczego.
Podczas całej analizy warto robić notatki własne, gdyż pomoże to w formułowaniu wniosków
i w późniejszym pisaniu raportu z badań. Np. podczas czytania wypowiedzi klientów pomo-
cy społecznej warto stworzyć definicję „potrzeby”, jaka wyłania się z przeprowadzonych roz-
mów. Warto spisywać wszystkie myśli, które nam się nasuwają podczas analiz, ponieważ
mogą się w nich zawierać przyczyny i skutki danych zjawisk, najważniejsze idee związane
z badanym tematem. W trakcie tych prac mogą nam się również nasuwać myśli związane
z metodami zbierania danych, które miały wpływ na uzyskane wyniki, a także mogą być
wykorzystane przy ulepszaniu lub powtarzaniu tego procesu badawczego.
Na koniec warto dodać, że istnieją już programy komputerowe wykorzystywane do analizy
danych jakościowych, np. NVivo

, MaxQda, Atlas.ti

, Transana

czy TextAnalyst

Analiza zawartości (treści)
Jak już wcześniej wspomniałam analiza zawartości przekazów informacyjnych łączy w sobie
jakościowe i ilościowe metody analizy. To, co łączy analizę zawartości z metodą jakościową
to przede wszystkim badanie intencji nadawcy danej treści, zajmowanie się kategoriami
występującymi często (np. o czym najczęściej piszą gazety codzienne w kontekście pomo-
cy społecznej), ale także analiza treści pomijanych. Analiza jakościowa jest pomocna przy
docieraniu do głębszych treści danego przekazu, tzw. drugiego dna oraz do tematów bardzo
złożonych. Analizę jakościową przekazów najczęściej przeprowadza się na małych, niekom-
pletnych próbach, np. dobranych celowo pod względem długości i „obfitości” w treść. Nato-
miast metody ilościowe wykorzystuje się do zliczania częstości występowania jakiegoś po-
jęcia lub symbolu, a także częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: np. pochlebnie,
obojętnie, negatywnie. Analizę ilościową przeprowadza się na dużych próbach wybranych
losowo; za jej pomocą bada się raczej proste tematy.
Generalnie analiza zawartości polega na kodowaniu zebranego materiału według ustalone-
go klucza kategoryzacyjnego. Klucze te tworzy się na takich samych zasadach jak kody do
ankiet lub w jakościowej analizie wywiadów indywidualnych. Specyfikę analizy zawartości
najlepiej pokazać na konkretnym przykładzie. Jeśli chcemy dowiedzieć się na ile tematy-

17 Instrukcja obsługi tego programu znajduje się w publikacji E. Babbie, „Podstawy badań społecznych”, op. cit.
18 Więcej o programie: http://www.atlasti.com/
19 http://www.transana.org/
20 http://www.megaputer.com/textanalyst.php

ka pomocy społecznej (szeroko pojmowanej) zajmuje media możemy wybrać do analizy
jedną gazetę codzienną (np. Gazetę Wyborczą) oraz dwa popularne programy informacyjne
(np. „Wiadomości” i „Fakty”) i przez dwa tygodnie analizować czy, w jakim kontekście oraz
o czym były prezentowane tematy dotyczące pomocy społecznej. Przykładowe arkusze do
analizy ilościowej znajdują się poniżej.
Przy analizie zawartości bardzo ważne jest, aby dokładnie ustalić definicje danych pojęć,
czyli w naszym przykładzie powinniśmy określić co wchodzi w zakres „tematyki pomocy
społecznej” a co nie. Poza tym, ze względu na to, że w dużej mierze przyporządkowanie do
odpowiednich kategorii jest subiektywne, należy również określić, w jakich sytuacjach dany
artykuł czy informację będziemy zaliczać do artykułów o nastawieniu pozytywnym, negatyw-
nym czy obojętnym.
Analizę ilościową można i należy pogłębić analizą jakościową zebranego materiału, pod-
czas której można wybierać z tekstu słowa świadczące o np. negatywnym nastawieniu au-
tora do opisywanego tematu (np. mogą to być określenia typu „rażąco nie dopełnili swoich
obowiązków”, „bezduszni urzędnicy”, „pomoc społeczna daje pieniądze nierobom” itp.).
Na tej podstawie można opisać obraz pomocy społecznej, jaki wyłania się z tekstów (da-
nego autora lub danego medium) oraz ocenić wpływ, jaki ma na odbiorców tego kanału
przekazu.

Data wyda

nia gazety/

Liczba artykułów, które dotyczyły pomocy

społecznej:

Liczba artykułów, które dotyczyły:

Długość artykułu

(dla każde

go artykułu

podać liczbę wersów)

Liczba artykułów, które do

tyczyły pomocy społecznej

nastawieniu:

ogólnie

znajdujące się na pierw

szej stronie

na drugiej i

trzeciej stronie

od czwartej

strony

ogólnie systemu pomocy

społecznej

klientów pomocy społecznej lub poszczególnych grup klientów (np. bezdomni, niepeł

nosprawni)

instytucji pomocy społecznej

pracow

ników pomocy społecz

nej

pozytyw

nym

negatyw

nym

obojęt

nym

Data i

dzina pro

gramu

Liczba informacji, które dotyczyły pomocy

społecznej:

Liczba informacji, które dotyczyły:

Długość informacji (dla każ

dej podać czas pre

zentacji w

minu

tach)

Liczba informacji, które do

tyczyły pomocy społecznej

nastawieniu:

ogólnie

pojawiające

się jako pierwsze

pojawiają

ce się jako drugie lub

trzecie

pojawiają

ce się jako

czwarte

ogólnie systemu pomocy

społecznej

klientów pomocy społecznej lub poszczególnych grup klientów (np. bezdomni, niepeł

nosprawni)

instytucji pomocy społecznej

pracow

ników pomocy społecz

nej

pozytyw

nym

negatyw

nym

obojęt

nym

Opracowanie i interpretacja wyników zależy od pomysłów badacza i jego inwencji twórczej,
ale zawsze musi dotyczyć postawionych wcześniej pytań badawczych.

Analiza danych zastanych
Analizę danych zastanych można uznać za specyficzny rodzaj analiz, gdyż opiera się ona na
zbiorach danych już zagregowanych, które są w postaci tabel lub raportów z badań. Analiza
taka polega głównie na wyszukiwaniu informacji, które są ważne z punktu widzenia naszych
pytań badawczych oraz na selekcjonowaniu informacji według interesujących nas kategorii.
Przed rozpoczęciem każdego rodzaju badań powinniśmy dokładnie się dowiedzieć jakimi
rodzajami danych już dysponujemy, co już wiadomo na temat, który nas interesuje, czy już
ktoś badał wybrany przez nas obszar? Umożliwia nam to analiza danych zastanych, inaczej
zwana też desk research. Za pomocą tej metody można również zidentyfikować jakich da-
nych nam brakuje i na tej podstawie określić kolejne metody ich zbierania i analizy. Zaletą
analizy danych zastanych jest to, że nie musimy tworzyć dodatkowych dokumentów, za po-
mocą których chcemy zbierać dane, nie musimy przeprowadzać badań, albo możemy po-
szerzyć nasz zakres badań, jeśli na podstawie desk research uznamy, że możemy uzyskać
odpowiedzi na stawiane przez nas pytania w badaniach przeprowadzonych przez innych.
Poza tym analiza danych zastanych pozwala na opisania kontekstu, tła dla problemu, który
poruszamy w naszych badaniach, a w niektórych przypadkach pozwalają na sprawdzenie
interesujących nas zależności (np. porównanie stopy bezrobocia w gminie z liczbą osób
korzystających z pomocy społecznej i sprawdzenie zależności, że im wyższy stopień bezro-
bocia tym wyższa liczba klientów pomocy społecznej).
Analiza danych zastanych jest często wykorzystywana w diagnozie problemów społecznych
o zasięgu krajowym, regionalnym lub lokalnym. Natomiast diagnoza jest zawsze częścią
strategii rozwiązywania problemów społecznych, dlatego warto w tym kontekście ukazać
kilka powszechnych błędów przy zastosowaniu analizy danych zastanych.
Analiza danych zastanych nie powinna opierać się tylko na jednym źródle danych, im więcej
źródeł danych tym ta analiza jest pełniejsza.
Do diagnozy problemów w strategii rozwiązywania problemów społecznych najczęściej
wykorzystuje się dane zbierane przez ośrodek pomocy społecznej oraz ogólne statystyki
(np. liczba mieszkańców, liczba i stopa bezrobocia), natomiast pomija się dane gromadzo-
ne przez inne instytucje publiczne. A można i należy wykorzystać dane np. z urzędu stanu
cywilnego, policji, jednostek służby zdrowia, szkół, urzędu pracy, gminnej komisji rozwiązy-
wania problemów alkoholowych. Należy również pamiętać, że do diagnozy (lub ewaluacji)
w strategii rozwiązywania problemów społecznych nie należy wykorzystywać tylko danych
na temat klientów pomocy społecznej, gdyż nie obrazuje to problemów społecznych da-
nej gminy/miasta/powiatu, a problemy danej grupy (populacji). Dane zebrane np. w SI
POMOST dotyczą tylko problemów osób korzystających z systemu pomocy społecznej, ale
jeśli chcemy uzyskać wiedzę na temat ubóstwa w naszej gminie powinniśmy sięgnąć rów-
nież do danych gromadzonych przez urząd skarbowy, na podstawie których można obliczyć

100

średni dochód mieszkańca, sięgnąć do wyników badań budżetów gospodarstw domowych
(wykonywanych przez GUS). Bardzo wartościowe jest porównywanie wyników z różnych
źródeł, gdyż pozwala to na ujrzenie głębi problemu np. jeśli ze statystyk ośrodka pomocy
społecznej wynika, że 6% mieszkańców korzysta z pomocy społecznej z powodu ubóstwa,
a z badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że 7% mieszkańców osiąga dochody
poniżej minimum egzystencji, to można wnioskować, że nie wszystkie osoby ubogie są ob-
jęte pomocą społeczną.
Wykorzystuj tylko te dane, dzięki którym możesz odpowiedzieć na postawione pytania.
Choć analiza danych zastanych często jest wykorzystywana do opisania kontekstu bada-
nego zjawiska, zawsze powinno coś z takiej analizy wynikać. Nie można tylko przedstawiać
danych, z których nie wyciągane są wnioski, co jest bardzo częste w strategiach rozwiązy-
wania problemów społecznych, gdzie z diagnozy problemów nie wynikają formułowane
cele i zadania. Jeśli np. podajemy dane z urzędu pracy na temat liczby osób bezrobotnych
z podziałem na grupy wiekowe, długość okresu bezrobocia, wykształcenia itp., to wskażmy,
które grupy mają najtrudniejszą sytuację na miejscowym rynku pracy i dla tych wybranych
grup postarajmy się programy aktywizacji zawodowej. Nie zawsze osoby z najniższymi kwa-
lifikacjami są grupą, której najtrudniej znaleźć zatrudnienie, ponieważ w danej gminie może
być najwięcej ofert pracy niewymagającej wysokich kwalifikacji. Może się okazać, że to dla
młodych osób z wykształceniem wyższym jest najmniej ofert pracy, stąd duże bezrobocie
wśród tej grupy.
Korzystając z różnych źródeł sprawdzaj definicje używanych pojęć.
Kolejny błąd, który zdarza się przy analizie danych zastanych, w której wykorzystujemy dane
z różnych lat lub z różnych źródeł, to nieuwzględnianie zmian prawnych i definicyjnych ba-
danego pojęcia. Jeśli w badamy tendencje jakiegoś zjawiska np. liczbę klientów pomocy
społecznej na przestrzeni ostatnich 30 lat, musimy wziąć pod uwagę zmiany prawne doty-
czące tego, kto i pod jakimi warunkami mógł uzyskać świadczenie, np. zmiany w kryterium
dochodowym przez te 30 lat. Również jeżeli korzystamy z różnych źródeł musimy dokładnie
przyjrzeć się definicjom badanego przedmiotu lub podmiotu badań, ponieważ nominalnie
te same pojęcia mogą treściowo znaczyć co innego, np. klient pomocy społecznej może
oznaczać tylko osobę, na którą wystawiana jest decyzja administracyjna dotycząca świad-
czenia z pomocy społecznej, a w innych badaniach może to oznaczać nie tylko osobę, która
pobiera świadczenia, ale również członków jego rodziny. Trzeba również pamiętać, że dane
zastane są zazwyczaj zagregowane najczęściej dla pewnego terytorium (gminy, miasta, po-
wiatu, województwa, kraju). Jednostką analizy nie jest wtedy osoba, ani pojedynczy przypa-
dek, ale grupa.
Korzystaj z weryfikowalnych źródeł danych.
Wykorzystując dane z innych raportów z badań, statystyk ogólnych zawsze należy podać
źródło tych danych oraz rok, dla którego zostały zebrane. Tylko w ten sposób osoby, które
czytają raport będą mogły zweryfikować pochodzenie i rzetelność danych. Również przed
wykorzystaniem danych z innych badań należy sprawdzić ich wiarygodność, czyli kiedy,

101

przez kogo, na jakiej próbie, w jakich okolicznościach zostały zrobione (patrz również spo-
sób weryfikacji źródeł danych zastanych w rozdziale „Źródła danych w badaniach o pomocy
społecznej”).

Wnioskowanie i zastosowanie wniosków
Opisanie wyników badań, czyli np. tego, jak odpowiadali respondenci w ankietach co zaob-
serwowaliśmy podczas wielogodzinnych obserwacji, lub czego się dowiedzieliśmy podczas
wywiadów, to tylko cześć analizy. Aby ją zakończyć należy jeszcze wyciągnąć wnioski, a jeśli
chcemy zastosować te wnioski w praktyce dobrze też sformułować rekomendacje. Podsta-
wowa różnica pomiędzy wynikami, wnioskami i rekomendacjami to funkcja, którą spełniają.
Wyniki są stwierdzeniem wystąpienia pewnych faktów, wnioski – interpretacją i oceną tych
faktów pod względem pytań, które zadaliśmy na początku procesu badawczego, a rekomen-
dacje – zaleceniami do zastosowania w przyszłości (więcej o rekomendacjach w rozdziale
„Zastosowanie wniosków”). Zobrazowane jest to na poniższym schemacie.

Rysunek 18. Zależności i różnice pomiędzy wynikami, wnioskami i rekomendacjami

WYNIKI

WNIOSKI

REKOMENDACJE

jakie informacje uzyskali-

•

śmy od respondentów?

jakie są wyniki analizy da-

•

nych zastanych?

co zaobserwowaliśmy pod-

•

czas realizacji badań?

jak jest odpowiedź na pyta-

•

nia badawcze?

czy potwierdziła się stawia-

•

na na początku teza?

co zrobić, aby rozwiązać

•

zdiagnozowany problem?

co zrobić, aby usprawnić

•

realizację podobnych dzia-

łań?

Wyciąganie wniosków

W procesie wnioskowania wracamy do początku badań i przypominamy sobie jego cel,
postawione pytania badawcze, tezy lub hipotezy. Wnioski są często nazywane interpreta-
cją i podsumowaniem wyników z badań, gdyż na ich podstawie formułujemy ogólniejsze
twierdzenia będące podsumowaniem całego procesu badawczego. W tym momencie do-
konujemy potwierdzenia lub zaprzeczenia hipotezom oraz stwierdzamy czy udało nam się
udowodnić postawioną tezę. Większość badań opiera się rozumowaniu dedukcyjnym, czyli
budowaniu ogólnych teorii (stawianiu tez i hipotez) i szukaniu pasujących przypadków. Ale
to nie oznacza, że na podstawie jednego pasującego przypadku można zbudować ogólną
teorię, można jedynie potwierdzić tezę dotyczącą tego jednego, konkretnego przypadku.
Badania, które mają charakter tylko eksploracyjny są w dużej mierze indukcyjne, czyli na
podstawie poszczególnych przypadków, faktów, formułowane są zasady ogólne.
Zmienna
Zmienna zależna – zmienna, którą chcemy wyjaśnić, jej występowanie (lub nasilenie) jest
uzależnione od wystąpienia innej zmiennej.

102

Zmienna niezależna – zmienna, za pomocą której wyjaśniamy dane zjawisko, determinu-
je występowanie lub nasilenie innej zmiennej.

Przykład: potrzeby finansowe klientów pomocy społecznej (zmienna zależna) są uzależ-
nione od ich dochodów (zmienna niezależna)

Wnioskowanie często opiera się na poszukiwaniu zależności pomiędzy różnymi zmienny-
mi, co ma szczególne znaczenie w badaniach, gdzie chcemy wyjaśniać jakieś zjawisko, czyli
np. dlaczego klienci pomocy społecznej są niezadowoleni z otrzymywanej pomocy? Od cze-
go zależy skuteczność szkoleń z przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu? Jaki wpływ ma
wiek klientów pomocy społecznej na zgłaszany rodzaj potrzeb? Aby udzielić odpowiedzi na
te pytania, czyli ustalić czynniki (zmienne), które wpływają na dane procesy, trzeba dowie-
dzieć się: 1) czy zmienne są w jakiś sposób powiązane, wpływają na siebie (korelacja), 2)
która zmienna jest przyczyną, a która skutkiem oraz 3) czy na dane zjawisko wpływa tylko
jedna zmienna czy są również inne zmienne?
Po pierwsze wyniki badań często będą nam mówić, że dwie zmienne wpływają na siebie
w jakiś sposób. Najbardziej jest to widoczne w odpowiedziach na ankiety, gdzie krzyżuje-
my odpowiedzi z dwóch pytań, np. wiek respondentów z liczbą szkoleń z zakresu przeciw-
działaniu wypaleniu zawodowemu, w których wzięli udział. Jeśli na podstawie tych wyników
można stwierdzić, że jakaś grupa wiekowa częściej brała udział w szkoleniach, to można
uznać, że zmienne te na siebie wpływają. Jeśli jednak okazałoby się, że liczba odbytych
szkoleń jest zbliżona we wszystkich przedziałach wiekowych, to nie mielibyśmy podstaw do
stwierdzenia, że wiek wpływa na uczestnictwo w szkoleniach.
Po drugie ustalamy kolejność występowania zmiennych, czyli która z nich jest przyczyną,
a która skutkiem. Jeśli większość kobiet – klientek pomocy społecznej zgłasza potrzebę
opieki nad małymi dziećmi w czasie, gdy one poszukują pracy, a takich potrzeb nie zgłasza-
ją mężczyźni, to można powiedzieć, że płeć jest przyczyną (zmienną niezależną) zgłaszania
potrzeb usługowych, które są skutkiem (zmienną zależną). Zgłaszanie potrzeb opieki nad
dzieckiem raczej nie ma wpływu na płeć klienta.
Po trzecie na podstawie analiz stwierdzamy, czy nie ma pozornej zależności pomiędzy
zmiennymi, czyli czy nie ma jakiejś trzeciej zmiennej, która wpływa na skutek. Z wyników
badań może nam wyjść, że im większy staż pracy pracowników instytucji pomocy społecz-
nej tym mniej osób deklaruje wykorzystywanie wiedzy uzyskanej podczas szkoleń w życiu
codziennym, co może być tylko pozorną zależnością przyczynową, gdyż wraz ze wzrostem
stażu pracy nie maleje chęć zastosowania wiedzy pozyskanej na szkoleniach, ani mniejsze
wykorzystywanie wiedzy nie wpływa na wzrost stażu pracy. Trzecią zmienną, która może to
wyjaśnić jest wiek pracowników, który wpływa na staż pracy oraz na chęć oraz możliwości
zastosowania wiedzy w praktyce.
Jak zatem unikać błędów wnioskowania? Im bardziej chcemy tworzyć ogólną teorię, tym
więcej przypadków na potwierdzenie prawidłowości powinniśmy znaleźć. Trzeba przepro-
wadzać kilka niezależnych testów dla danej hipotezy np. nie wystarczą dane z jednej gminy,

103

które potwierdzają, że im wyższa stopa bezrobocia, tym wyższa liczba klientów pomocy spo-
łecznej, aby na tej podstawie sformułować ogólną teorię. Ale jeśli robimy badania na użytek
własny, własnej społeczności, pracy, to nie potrzeba badań na wielką skalę, bo nie tworzy-
my teorii, ale chcemy sprawdzić czy np. dane rozwiązanie przyniesie oczekiwany skutek.
Trzeba też pamiętać, że aby coś stwierdzić wystarczy, że większość przypadków potwierdza
naszą tezę, a przypadek wyjątkowy jej nie podważa. Również jeśli bierze się pod uwagę
wiele czynników, które mają wpływ na dane zjawisko tym lepiej możemy je opisać i zrozu-
mieć zależności istniejące między różnymi czynnikami. Np. w ocenie skuteczności szkoleń
staramy się uwzględnić jak najwięcej czynników, które miały wpływ na rezultaty szkoleń (np.
wielkość grupy, przygotowanie prowadzącego, motywacja uczestników do udziału w szko-
leniu i chęci wdrażania nowych treści w praktyce).
Przy formułowaniu wniosków należy brać pod uwagę cały kontekst badań, czyli za równo
metody zbierania danych i ich analizy, ale też okoliczności, w których badania były prowa-
dzone, czynniki, które mogły wpłynąć na wyniki.
Jeśli badania nie były prowadzone na reprezentatywnej próbie, nie uogólniamy wniosków
na całą populację.

Formułowanie rekomendacji
Istotą badań prowadzonych w duchu stosowanych nauk społecznych jest zastosowanie
wyników i wniosków z nich płynących w praktyce, co oznacza, że w miarę możliwości powin-
ny być one wdrażane w kolejnych działaniach. Obecnie często stosowaną praktyką w tego
rodzaju badaniach (szczególnie, ale nie tylko w badaniach ewaluacyjnych) jest formułowa-
nie rekomendacji na podstawie wyników i wniosków z badań. Rekomendacje to zalecenia
określonego sposobu postępowania, odnoszące się do działań, które są warte kontynu-
owania lub wymagają uzupełnień lub naprawy. Rekomendacje nie muszą być formułowane
w każdym przypadku. Jeśli cel naszych badań jest wyłącznie eksploracyjny lub opisowy, to
trudno będzie nam sformułować rekomendacje, chyba że będą one dotyczyły prowadzenia
dalszych badań w tym obszarze, co też jest istotne dla rozwoju metod badawczych w da-
nym obszarze. Uważam, że rekomendacje powinny się pojawić w przypadku badań wyja-
śniających, czyli których celem głównym jest znajdowanie przyczyn jakiegoś zjawiska (np.
problemu lub zachowań ludzi). Rekomendacje zawsze powinny się pojawić w badaniach
ewaluacyjnych.
Rekomendacje powinny być formułowane w duchu konstruktywnej krytyki, tj. proponujące
rozwiązania danych problemów, a niestwierdzające czego nie powinno się robić. Rekomen-
dacje i działania podejmowane jako konsekwencja badań powiększają zbiór doświadczeń,
które możemy wykorzystać w przyszłości. Wyróżniane są trzy typy rekomendacji, zestawione
schemacie poniżej wraz z przykładami odnoszącymi się do prowadzenia badań (projektu
badawczego). Nie ma obowiązku formułowana w każdym przypadku tych trzech rodzajów
rekomendacji. Ich ilość oraz typ jest zależny od zasięgu badania (jeśli jest mały, to rekomen-
dacje mają charakter operacyjny), celu badania oraz odbiorców rekomendacji.

104

Rysunek 19. Typy rekomendacji

rekomendacje operacyjne

dotyczące bieżącej realizacji działań oraz usprawnień w ich obrębie, często o charakterze technicznym (ich wdro-

•

żenie nie determinuje w sposób bardzo istotny skutecznej i efektywnej realizacji działań np. projektu/strategii), np.

ankieterzy powinni zwracać większą uwagę na informowanie respondentów o celu przeprowadzanych badań

;

rekomendacje kluczowe

dotyczące istotnych kwestii realizacji działań, w sposób znaczący wpływających na jego skuteczną i

•

efektywną realizację (dotyczące zarówno systemu wdrażania, jak i rezultatów), np.

badania powinny być

uzupełnione o wywiady pogłębione z przedstawicielami władz samorządowych

;

rekomendacje strategiczne

mają najbardziej ogólną formułę i wskazują na działania wykraczające poza samą realizację projektu, są

•

określane na dłuższą perspektywę czasową; np.

w celu zwiększenia możliwości upowszechniania wyników

badań należy stworzyć ogólnodostępną bazę badań z obszaru pomocy społecznej.

Czego rekomendacje mogą dotyczyć, czyli co można zrobić z wnioskami z badań? Jakie dzia-
łania można podjąć? Najbardziej ogólnie można wskazać następujące podstawowe reko-
mendacje odnoszące się do działań podejmowanych w obszarze pomocy społecznej:

• Kontynuowanie działań, form wsparcia, które są najbardziej skuteczne;
• Zidentyfikowanie dobrych praktyk, które można upowszechniać na konferencjach,

w publikacjach jako skuteczne rozwiązania w obszarze danego problemu;

• Zaplanowanie kolejnych działań na podstawie diagnozy problemów zauważonych

podczas badań (np. projekt, działania w strategii na następny okres programowania);

• Zaplanowanie bardziej racjonalnego podziału środków, tj. zmniejszyć środki na dzia-

łania, które nie przynoszą rezultatów i/lub zwiększyć finansowanie na działania naj-
bardziej efektywne;

• Wskazanie kierunków dalszego rozwoju klientów pomocy społecznej;
• Poprawienie błędów w zarządzaniu instytucją pomocy społecznej lub projektem/

wdrażaniem strategii, np. zwiększenie zatrudnienie, zaproszenia do współpracy spe-
cjalistów z określonych dziedzin;

• Uzyskanie wsparcie z zewnątrz, np. w postaci szkoleń dla pracowników, zorganizowa-

nie superwizji dla pracowników pracujących bezpośrednio z wymagającymi klientami;

• Nawiązanie współpracy z innymi instytucjami, które działają w podobnym obszarze

lub na rzecz tych samych grup;

• Sformułowanie postulatów dotyczących warunków systemowych w celu ułatwienia

osiągania zaplanowanych celów i przekazanie ich do odpowiednich instytucji;

• Podejmowanie uchwał/ustaw, projektowanie i wdrażanie zmian w systemie wsparcia

osób wykluczonych.

Przy formułowaniu rekomendacji, ważne jest aby skierować je do odpowiednich adresatów,
którzy mają kompetencje do wykonywania tych zadań. Np. niektóre rekomendacje są odpo-
wiednie dla kadry zarządzającej instytucją pomocy społecznej, gdyż dotyczą wewnętrznej
organizacji pracy tej instytucji, inne powinny być skierowane do pracowników, którzy bezpo-

105

średnio kontaktują się z klientami, a jeszcze inne do władz samorządowych np. dotyczące
podjęcia decyzji o utworzeniu nowej placówki pomocy społecznej, przeznaczeniu większych
środków na działania związane z rozwiązywaniem konkretnego problemu w gminie.
W poniższej ramce znajduje się przykład wyników i sformułowanych na ich podstawie wnio-
sków i rekomendacji.

Przykład II. Skuteczność szkoleń dla pracowników socjalnych z przeciwdziałania wypalenia

zawodowego organizowanych ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Przykładowe wyniki i wnioski.

WYNIKI:

45,7% badanych pracowników socjalnych brało udział w jednym szkoleniu z przeciwdziałania wypa-

•

lenia zawodowego organizowanych ze środków POKL, 28,8% - w dwóch szkoleniach, 15,2% - w trzech

szkoleniach, a 9,7% w czterech i więcej szkoleniach tego typu;

często wykorzystuje wiedzę zdobytą na szkoleniu na temat wypalenia zawodowego w codziennej pracy

•

20% uczestników szkoleń, a wcale nie wykorzystuje jej 36%; wyniki te są niezależne od ilości szkoleń,

w których uczestniczyli pracownicy;

umiejętności zdobyte na szkoleniu na temat wypalenia zawodowego często wykorzystuje w pracy co-

•

dziennej 16% uczestników szkoleń, a wcale nie wykorzystuje ich 39%; wyniki te są niezależne od ilości

szkoleń, w których uczestniczyli pracownicy;

90% osób wskazujących, że wykorzystuje wiedzę zdobytą na szkoleniach w pracy codziennej, wykorzy-

•

stuje również umiejętności zdobyte na tych szkoleniach;

najważniejsze czynniki wpływające na to, że treści przekazywane na szkoleniu są wykorzystywane w pra-

•

cy to według badanych: motywacja uczestnika szkolenia (średnia ze wskazań 1,8), czynniki niezależne

od uczestnika szkoleń (średnia 2,5) oraz sposób prowadzenia zajęć przez trenera (3,9);

tylko 21% badanych brało udział w innych niż szkolenia formach zajęć dotyczących przeciwdziałania

•

wypaleniu zawodowemu; wśród tych form najczęściej wybierane były: konferencje lub seminarium (30%

wskazań), zajęcia z technik relaksacyjnych (21% wskazań), rozmowa ze współpracownikami (16%),

a najrzadziej wybierane to: coaching (0,2%) oraz wizyta u psychologa lub psychoterapeuty (1%);

za najskuteczniejsze formy przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu uznawane są superwizja (40%

•

wskazań), zajęcia z technik relaksacyjnych (33%), zajęcia fizyczne (29%), szkolenia (20%); najrzadziej

wskazywane to: konferencja lub seminarium i wizyta u psychologa lub psychiatry (po 5%);

większość osób (91%) chciałaby wziąć udział w jakiejś formie przeciwdziałania wypaleniu zawodowe-

•

mu w ciągu najbliższego pół roku, w tym najwięcej osób w superwizji (38%), zajęciach z technik relaksa-

cyjnych (34%), zajęciach fizycznych (28%), coachingu (25%), szkoleniach (15%);

WNIOSKI:

szkolenia są najpopularniejszą formą przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu (szczególnie wśród

•

działań finansowanych ze środków POKL), uczestnicy tych szkoleń rzadko biorą udział w innych formach

przeciwdziałania temu zjawisku;

z przedstawionych wyników badań wynika, że skuteczność szkoleń rozumiana jako wykorzystywanie

•

wiedzy i umiejętności nabytych podczas szkolenia w pracy codziennej jest niska; skuteczność ta nie jest

zależna od liczby szkoleń, w których wzięli udział pracownicy socjalni;

na skuteczność wdrażania wiedzy i umiejętności pozyskanych na szkoleniach związanych z przeciw-

•

działaniem wypaleniu zawodowemu największy wpływ ma motywacja wewnętrzna uczestników oraz

możliwość wykorzystania tych umiejętności, mniejsze znaczenie mają czynniki zależne od organizato-

rów i prowadzących szkolenia;

superwizja jest wskazywana jako najskuteczniejsza forma przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu

•

i najwięcej osób chciałoby wziąć w niej udział, jednocześnie należy do jednych z rzadziej wykorzystywa-

nych działań mających na celu zapobieganie wypaleniu zawodowemu pracowników socjalnych;

inne formy zajęć, które warto proponować pracownikom socjalnym to: zajęcia z technik relaksacyjnych,

•

zajęcia fizyczne, coaching, gdyż zostały one uznane za najskuteczniejsze i pracownicy chcieliby wziąć

w nich udział w ciągu najbliższego pół roku.

106

REKOMENDACJE:

W kolejnych latach należy kontynuować szkolenia dotyczące przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu,

•

ale aby zwiększyć ich skuteczność należy je kierować do osób, które są w wysokim stopniu zmotywowa-

ne do nabywania nowej wiedzy i umiejętności w tym zakresie.

Należy również dokładniej zdiagnozować czynniki, które są niezależne od uczestników szkoleń, a istot-

•

nie wpływają na możliwość wdrażania wiedzy i umiejętności w ich codziennej pracy (np. przeprowadzić

wywiady pogłębione z uczestnikami szkoleń).

Działania Instytutu powinny być uzupełnione o prowadzenie superwizji, czyli stworzenie sieci superwi-

•

zorów, którzy prowadziliby superwizję dla poszczególnych ośrodków; działaniem uzupełniającym może

być prowadzenie szkoleń z superwizji.

Oferta Instytutu powinna być również poszerzona o zajęcia z technik relaksacyjnych oraz coaching dla

•

pracowników socjalnych.

Instytut powinien promować wśród instytucji pomocy społecznej zajęcia fizyczne dla pracowników so-

•

cjalnych jako jedną ze skuteczniejszych metod przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu.

Jak napisać raport z badań?

Po zebraniu danych i opracowaniu wstępnych wyników z badań (tj. zliczeniu odpowiedzi
z ankiet, zanalizowaniu zapisów z obserwacji i wywiadów, dokumentów projektowych, itp.)
zazwyczaj przystępujemy do pisania raportu z badań. Najważniejszym celem raportu jest
odpowiedź na pytania badawcze, co oznacza, że w jasny i prosty sposób powinniśmy przed-
stawić konkretne dane i idee, a przy tym musimy pamiętać, że jest to wkład w całokształt
wiedzy naukowej. Poprzez raport możemy też nadać kierunek poszukiwań dla innych ba-
daczy.
Struktura raportu
Co powinno się znaleźć w raporcie? W raporcie powinno się znaleźć kilka stałych elemen-
tów, co pokazuje ramka poniżej.

Tabela 12. Struktura raportu końcowego z badań

Raport z badań – struktura

Streszczenie raportu

•

Spis treści

•

Wprowadzenie

•

Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystywanych w badaniu

•

Opis wyników

•

Wnioski i rekomendacje

•

Aneksy (np. zastosowane narzędzia badawcze; tabele statystyczne; lista instytucji, z których przedstawi-

•

cielami przeprowadzono wywiady podczas badania)

W streszczeniu raportu przedstawiamy najważniejsze informacje o przeprowadzonym bada-
niu, czyli jego celu, metodologii, najważniejszych wnioskach. Streszczenie ma ten walor dla
odbiorców, że nie muszą czytać całego, czasem ponad 100-stronicowego dokumentu, aby
dowiedzieć się czy temat badań, zastosowane metody, wyniki są interesujące pod wzglę-
dem ich poszukiwań badawczych. Kolejne części raportu są rozwinięciem treści podanej
w streszczeniu.
We wprowadzeniu umieszczamy informacje o tym skąd powstała potrzeba badań, można

107

przedstawić przegląd literatury na ten temat. Przedstawiamy tu również ogólne informacje
o zakresie przedmiotowym badań, czyli np. omawiamy ewaluowany projekt. Powinniśmy
tu również podać z jakich środków badania były finansowane oraz kto je realizował. W tej
części zwykle umieszcza się również krótki opis struktury raportu, czyli jakie informacje znaj-
dziemy w poszczególnych częściach.
Na opis zastosowanej metodologii składa się opis procesu planowania badań, czyli jego
cele, pytania, na które chcieliśmy odpowiedzieć, tezy lub hipotezy, a także przedstawienie
definicji i wskaźników wraz z uzasadnieniem. W tym miejscu przedstawiamy też metody
zbierania i analizy danych oraz sposób doboru próby. Podajemy tu dokładne informacje kie-
dy i z kim przeprowadzaliśmy wywiady, ankiety lub w jaki sposób prowadziliśmy obserwacje.
W tym rozdziale warto również umieścić informacje o trudnościach, jakie mieliśmy podczas
przeprowadzania badań, np. niskim stopniu zwrotów ankiet, trudnościami z uzyskaniem
zgody na wywiad itp. Należy również wyjaśnić w jaki sposób rzutuje to na uzyskane wyniki.
Kolejny rozdział to przedstawienie wyników badań, czyli przedstawienie danych, które
zebraliśmy za pomocą określonych technik badawczych. Prezentowanie wyników badań
najlepiej uporządkować według jakiegoś schematu i konsekwentnie się go trzymać. Takim
schematem mogą być szczegółowe pytania badawcze (co ułatwia formułowanie wniosków)
lub zastosowane techniki (jeśli stosujemy więcej niż jedną) i wówczas opisujemy wyniki
uzyskane w analizie danych zastanych, z ankiet, obserwacji itd. innym schematem porząd-
kującym mogą być poszczególne grupy odbiorców np. co powiedzieli na dany temat pra-
cownicy socjalni, a co kierownicy instytucji pomocowych. W zależności od rodzaju pozy-
skanych danych można w tym fragmencie umieścić np. analityczne opisy poparte cytatami
(np. z dokumentów czy wywiadów), typologię porządkującą zebrane informacje, różnego
rodzaju wykresy przedstawiające dane o charakterze ilościowym, zestawienia tabelaryczne
itp. Jest to zazwyczaj najdłuższa część raportu.
W ostatniej części przedstawiamy wnioski i ewentualne rekomendacje. Nawet jeśli podczas
prezentowania wyników pisaliśmy jakie z tego płyną wnioski, w ostatnim rozdziale warto te
wnioski przypomnieć i podsumować całość badań. Wyraźnie trzeba napisać co nam udało
się odkryć lub potwierdzić, dobrze widziane jest też to, aby sformułować pewne wskazówki
do działania na przyszłość, nie tylko w sferze przedmiotu badań, ale też samych badań,
czyli jaki powinien być ich kierunek, co warto w tym obszarze jeszcze badać, jakie metody
stosować.

Wskazówki do pisania i upowszechnienia raportu
Dobry opis badania to taki opis, dzięki któremu odbiorca będzie w stanie przeprowadzić
identyczne badanie i otrzymać takie same wyniki. Nie oznacza to, że opis ten ma być bardzo
drobiazgowy i zbyt długi. Zwykle raporty z badań (zwłaszcza ewaluacyjnych) nie mają więcej
niż 100 stron. W przypadku badań, które mają niewielki zasięg (np. badania wykonywane
na potrzeby małego ośrodka, gdzie liczba badanych nie przekracza 60 osób), główne wyniki
można opisać na znacznie mniejszej liczbie stron, np. ok. 40.

108

Im dłuższy raport, tym mniej osób go przeczyta!
Aby uatrakcyjnić czytelnikom odbiór treści zawartych w raporcie należy zadbać o jego opra-
wę graficzną. Tekst powinien być przeplatany schematami, tabelami, wykresami lub ramka-
mi, w których podajemy przykłady ilustrujące, to co opisujemy. Nie należy sztucznie zwięk-
szać objętości raportu umieszczając w nim zbyt dużej liczby tabel, należy opisywać tylko te
wyniki, które przyczyniają się do odpowiedzi na pytania badawcze. To oznacza również, że
nie do wszystkich pytań z ankiety trzeba przedstawiać wykresy i tabele.
W każdym przypadku raport musi być napisany dobrym stylem oraz poprawnie gramatycz-
nie. Raport musi być napisany językiem zrozumiałym dla odbiorców i dostosowany do ich
potrzeb i oczekiwań. Ważne, aby na początku pisania raportu jeszcze raz przypomnieć dla
kogo właściwie robiliśmy to badanie? Na tej podstawie określamy głównego odbiorcę ra-
portu. Co innego interesuje klientów ośrodka pomocy społecznej, a co innego może inte-
resować radnych gminy, dla których będziemy prezentować wnioski. Jeśli raport kierujemy
do więcej niż jednej grupy odbiorców, (czyli i do klientów i do radnych), to raport piszemy
ogólnie, ale możemy napisać dwa (lub więcej) różne streszczenia, w których przedstawiamy
wnioski najważniejsze dla danej grupy, co ma ich zachęcić do przeczytania całości lub przy-
najmniej fragmentów raportu.
Język i treść raportu powinien być dostosowany do jego głównych odbiorców.
Potencjalni odbiorcy, czy zainteresowani wynikami badań zostali przedstawieni na sche-
macie poniżej. Warto zauważyć, że wśród tych grup są wymienione potencjalne podmioty
badań (np. klienci pomocy społecznej czy pracownicy jednostek), gdyż ważne jest to, aby
również te grupy miały możliwość zapoznania się z wynikami procesu, w którym uczestni-
czyły. Grupy te też w znacznej mierze pokrywają się z odbiorcami rekomendacji z badań.

Rysunek 20. Potencjalni odbiorcy badań w pomocy społecznej

inne osoby i instytucje

związane z przedmiotem

badań (np. środowiska

akademickie)

pracownicy jednostek

organizacyjnych pomocy

społecznej

komu prezen-

tować wyniki

i wnioski z ba-

dań?

politycy i osoby po-

dejmujące decyzje

w obszarze pomocy

społecznej

instytucje finansu-

jące badania

klienci pomocy

społecznej

109

Raport to tylko jedna z form upowszechnienia wyników i wniosków z badań. Inne formy ich
upowszechnienia to wystąpienia na różnego rodzaju spotkaniach, pisanie artykułów do cza-
sopism naukowych oraz do gazet lub umieszczenie wyników w różnej formie w internecie.
Wnioski z badań można zaprezentować na spotkaniu podsumowującym projekt badawczy,
bądź na zebraniu sesji rady gminy/powiatu. Prezentacja powinna być wstępem do dysku-
sji nad badanym problemem. W wyniku tej dyskusji, jeśli jest taka konieczność, powinien
powstać plan działań określających jak dany problem rozwiązać, dlaczego często jest to
sposób stosowany przy formułowaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych
(bądź innych strategii). Prezentacje wyników i wniosków z badań są często praktykowane
w szczególności do takich grup odbiorców, jak instytucje finansujące badania i osoby po-
dejmujące decyzje. W prezentacji ustnej ważne jest to, aby przedstawiać wnioski i wyniki je
potwierdzające dostosowane do zainteresowań odbiorcy. Należy również przewidzieć czas
na zadawanie pytań i dyskusję.
Nawet najlepiej napisany raport z badań, nie pomoże nam upowszechnić wyników naszych
prac jeśli odłożymy go na półkę.
O badaniach, zwłaszcza przeprowadzonych samodzielnie, można pisać bez końca. Warto
wykorzystywać różne możliwości w tym zakresie, tj. pisać różne artykuły do czasopism na-
ukowych związanych z daną tematyką (np. „Polityka społeczna”, „Praca socjalna”, „Pracow-
nik socjalny”), ale też próbować zainteresować swoimi badaniami szerszą opinię publiczną
wysyłając krótkie artykuły do gazet codziennych. Innym miejscem, gdzie można publikować
wyniki są periodyki wydawane przez poszczególne jednostki pomocy społecznej, co jest
szczególnie ważne jeśli badania dotyczyły kadry lub organizacji pomocy społecznej. Przy pi-
saniu artykułów należy zwracać szczególną uwagę na język, którym piszemy, gdyż powinien
on być dostosowany do grup odbiorców danego czasopisma lub gazety. Jeśli piszemy do
czasopisma naukowego to możemy sobie pozwolić na język naukowy, z branżowymi termi-
nami, większy nacisk można położyć na opis metodologii badania, jeśli piszemy do gazety
codziennej, to język powinien być prosty, a wyniki opisane w sposób ciekawy dla zwykłego
czytelnika (raczej rezygnujemy z opisu metod badań). Raporty z badań rzadko są wydawane
jako samodzielna publikacja, ale warto pamiętać o zaplanowaniu środków na wydanie ra-
portu w formie książkowej jeśli np. jest on finansowany ze środków projektowych. Umożliwi
to przekazanie raportu do bibliotek oraz podnosi jego rangę.
Raport ewaluacyjny powinien być też ogólnie dostępny, np. poprzez jego publikację na stro-
nie internetowej, np. ośrodka pomocy społecznej, instytucji finansującej badanie. Zaczynają
również powstawać bazy danych, gdzie umieszczane są raporty z badań z różnych dziedzin.
Jedną z nich jest np. Internetowa Biblioteka Małopolskich Obserwatoriów (IBMO)

, w której

gromadzone są informacje o umieszczonych w internecie publikacjach na temat integracji
społecznej i równości szans oraz rynku pracy, edukacji i przedsiębiorczości. Upowszechnie-
nie raportów jest ważne dla rozwoju nauki w tym obszarze.

21 Dostępna na stronie http://www.politykaspoleczna.obserwatorium.malopolska.pl/pl/biblioteka.html

110

Zlecanie badań podmiotom zewnętrznym

Jak wcześniej wspomniano część badań można zlecić podmiotom zewnętrznym, co obecnie
ma miejsce w wielu przypadkach (szczególnie w ramach projektów, np. takie badania są
zlecane przez Obserwatoria Integracji Społecznej). Jest to szczególne potrzebne, gdy plano-
wane badania są na tyle szerokie (a przy tym czasochłonne) lub wymagające umiejętności
badawczych wykraczających poza kompetencje pracowników zatrudnionych w instytucji.
Wówczas każdorazowo powinno się stworzyć zapytanie ofertowe, a na podstawie zgłoszeń
wybrać najkorzystniejszą ofertę. Poniżej opisuję co powinno być zawarte w takim zapytaniu
oraz na co zwrócić uwagę wybierając podmiot realizujący takie badania.
Badania można również zlecić w trybie zamówień publicznych (choć generalnie badania
naukowe są wyłączone spod obowiązku zamówień publicznych), ale w związku z tym, że
przepisy dotyczące zamówień publicznych często się zmieniają, zainteresowanych odsyłam
do Ustawy o zamówieniach publicznych

Co powinno zawierać zapytanie ofertowe?
Do pisania zapytania ofertowego przystępujemy w momencie, kiedy sami już znamy cel i za-
kres naszych badań, a także mamy określone środki finansowe. Przedmiotem oferty może
być tylko część procesu badawczego, np. opracowanie koncepcji badań od strony metod
lub stworzenie narzędzi, albo (co jest częściej praktykowane) przeprowadzenie całego ba-
dania od stworzenia koncepcji do napisania raportu z badań. W ramce poniżej znajduje się
wzór zapytania ofertowego przedstawiający najważniejsze części.

Zamawiający

Powtarzamy informacje zawarte w lewym górnym rogu pierwszej strony, czyli nazwę podmiotu składającego

zapytanie, oraz dane adresowe. Dodatkowo umieszczamy numer NIP, REGON oraz jeśli posiadamy również

KRS

II. Opis przedmiotu zamówienia

1. Przedmiotem zamówienia jest ………………, w ramach projektu …………., współfinansowanego ze

środków Unii Europejskiej w ramach projektu/działania…

2. Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia:

Określamy dokładnie przedmiot zamówienia.

3. W celu realizacji zamówienia Zamawiający, przekaże Wykonawcy materiały tj. ………………………..

4. Zamawiający dopuszcza/nie dopuszcza możliwości składania ofert częściowych (

dotyczy tylko

jeśli przedmiot zamówienia ma części

)

5. Zamawiający dopuszcza/niedopuszcza możliwości powierzenia części lub całości zamówienia

podwykonawcom.

III. Termin wykonania zamówienia.

W tym punkcie określamy termin/terminy w jakich musimy otrzymać dostawę/usługę

Termin wykonania przedmiotu zamówienia: do …………. r.

IV. Warunki udziału w postępowaniu.

O udzielenie zamówienia mogą ubiegać się Wykonawcy, którzy posiadają niezbędną wiedzę

i doświadczenie oraz dysponują lub będą dysponować osobami zdolnymi do wykonania zamówienia, tj.:

(

opisać wykształcenie, doświadczenie potencjalnego wykonawcy

)

22 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759, Nr 161,

poz. 1078 i Nr 182, poz. 1228, z 2011 r. Nr 5, poz. 13, Nr 28, poz 143, Nr 87, poz. 484, Nr 234, poz. 1386, Nr
240, poz. 1429, z 2012 r. poz. 769, 951, 1101, 1271 i 1529).

111

V. Opis sposobu przygotowania oferty

Oferent powinien stworzyć ofertę na formularzu załączonym do niniejszego zapytania.

Oferta powinna być:

- opatrzona pieczątką firmową,

- posiadać datę sporządzenia,

- zawierać adres lub siedzibę oferenta, numer telefonu, numer NIP,

- podpisana czytelnie przez wykonawcę.

V. Miejsce oraz termin składania ofert

1. Oferta powinna być przesłana za pośrednictwem: poczty elektronicznej na adres: xxxx@

xxxxxxxxx.pl, faksem na nr: 00 000 00 00, poczty, kuriera lub też dostarczona osobiście na

adres: ……… do dnia …………….

2. Ocena ofert zostanie dokonana w dniu ………, a wyniki i wybór najkorzystniejszej oferty zostanie

ogłoszony o godzinie 12:00 w siedzibie ……………. Oraz na stronie internetowej pod adresem

…………

3. Oferty złożone po terminie nie będą rozpatrywane.

4. Oferent może przed upływem terminu składania ofert zmienić lub wycofać swoją ofertę.

5. W toku badania i oceny ofert Zamawiający może żądać od oferentów wyjaśnień dotyczących

treści złożonych ofert.

6. Zapytanie ofertowe zamieszczono na stronie: www.xxxxxxxxxxxxx.pl

VI. Ocena ofert

Zamawiający dokona oceny ważnych ofert na podstawie następujących kryteriów:

W tym punkcie należy wskazać kryteria wyboru oferty np. (

Cena 50%, doświadczenie i kwalifikacje

Wykonawcy 50%

)

VII. Informacje dotyczące wyboru najkorzystniejszej oferty

O wyborze najkorzystniejszej oferty Zamawiający zawiadomi oferentów za pośrednictwem strony

internetowej znajdującej się pod adresem ………..

VIII. Dodatkowe informacje

Dodatkowych informacji udziela Jan Kowalski pod numerem telefonu 00 000 00 00 oraz adresem email:
xxx@xxxxxx.pl

Pod względem merytorycznym najważniejszą częścią jest szczegółowy opis przedmiotu
zamówienia, w którym przedstawiamy cel badań, problem badawczy, podmiot badań oraz
jeśli już to ustaliliśmy – metody badawcze. Opis celu i problemu badawczego powinien być
na tyle szczegółowy, aby podmiot składający ofertę dokładnie wiedział czego oczekujemy
jako wynik badania. Jeśli chodzi o metody badawcze to wystarczy wymienić minimum me-
tod, które chcemy, aby były zastosowane (może to być jedna metoda) i możemy pozostawić
możliwość zaproponowania innych metod przez oferentów. Aby umożliwić oferentom osza-
cowania kosztu takiego badania należy określić przynajmniej przybliżoną liczbę podmio-
tów, które mają podlegać badaniu, czyli jeśli mają być przeprowadzone wywiady można po-
dać ile dokładnie tych wywiadów ma być lub podać liczbę populacji z prośbą o samodzielne
oszacowanie liczebności próby.

Jak wybrać najkorzystniejszą ofertę?
Przy wyborze najkorzystniejszej oferty nie warto kierować się jedynie ceną. Nie zawsze ten,
kto oferuje najniższą cenę i spełnia wymagane minimum doświadczenia, będzie w stanie
zagwarantować usługę dobrej jakości. Dlatego najlepiej jako kryterium wyboru podać za-
równo cenę, jak i doświadczenie i kwalifikacje oferenta.
W każdym zapytaniu należy określić minimalne wymagania stawiane wykonawcy, przy czym po-

112

winny być one dostosowane do zakresu przedmiotu zamówienia, czyli do zakresu badań. Dlatego
jeśli mamy niewielkie badania do wykonania, nie wymagajmy, aby była to firma z kilkuletnim do-
świadczeniem i zespołem kilku osób. Realizację kilkunastu wywiadów można powierzyć jednej
osobie, która ukończyła odpowiednie studia (np. socjologia) i realizowała już przynajmniej jedno
takie zadanie. Taki sposób określenia minimalnych warunków nie ogranicza tego, że oferty będą
składane przez większe firmy, ale też daje możliwość zebrania tańszych ofert. Oczywiście jeśli
planujemy badania o dużym zasięgu np. przeprowadzenie kilkuset ankiet, musimy uwzględnić
to w doświadczeniu jakie powinien posiadać ewentualny wykonawca. Warto też w warunkach
ubiegania się o zlecenie wpisać znajomość problematyki pomocy społecznej, co będzie miało
istotne znaczenie, kiedy badania będą prowadzone wśród klientów pomocy społecznej.
Po spłynięciu ofert należy każdą przeczytać i ocenić według wcześniej ustalonych kryteriów,
przyznając tym więcej punktów im większe doświadczenie i kwalifikacje ma oferent i im niż-
szą cenę proponuje.

Dobre praktyki badań w pomocy społecznej
Dobre praktyki badań to badania przeprowadzone zgodnie z procesem badawczym oraz
według poprawnej metodologii. Do opisu wybranych badań oprócz kryterium poprawno-
ści starałam się dobierać badania o ciekawej tematyce, które będą mogły być powtórzone
przez inne podmioty. Starałam się również tak dobrać badania, aby pokazać zastosowanie
różnych metod badawczych oraz różną tematykę – zarówno w obszarze organizacji pracy
oraz problemów społecznych.

Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej województwa

zachodniopomorskiego w opinii ich pracowników
Badanie wykonane przez: Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Re-
gionalny Ośrodek Polityki Społecznej.
Dostęp do pełnego raportu: strona Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego
Ośrodka Polityki Społecznej w Szczecinie:
http://www.ois.wzp.pl/attachments/151_RAPORT_dot_efektywnosci.pdf
Problem badawczy: jak wytłumaczyć z jednej strony rosnącą aktywność ośrodków pomocy
społecznej w stosowaniu nowych instrumentów aktywizacji oraz gotowość do zmian syste-
mu, a z drugiej – utrzymującą się liczbę klientów długotrwale związanych z pomocą społecz-
ną, wręcz od pomocy tej uzależnionych.
Cel badania: dowiedzenie się co stymuluje efektywność pracy z klientem, aby zaplanować
skuteczne oddziaływania metodyczne w systemie służb społecznych.
Przedmiot badania (główne pojęcia): efektywność/skuteczność pracy socjalnej.
Podmiot badań: dyrektorzy i pracownicy socjalni ośrodków pomocy społecznej.
Metody:

• zbierania danych: wywiady indywidualne (tylko w celu przygotowania pytań do ankie-

ty), wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI);

113

• analizy danych: ilościowa analiza danych;
• doboru próby: kwotowy, gdzie kryterium wyróżniającym był rodzaj ośrodka i staż pra-

cy respondentów;

Liczebność próby: 50 dyrektorów/kierowników, 268 pracowników socjalnych.
Głównie wnioski:

• Wyróżnione w badaniu czynniki natury psychologicznej, organizacyjnej i formalno-

prawnej, wpływające na efektywność pracy z klientem, w większości przypadków oce-
nione zostały na ocenę dobrą.

• W obszarze czynników psychologicznych, większość pracowników przejawia pozy-

tywną motywację do pracy, którą wybrała w sposób celowy i świadomy, a jedna trzecia
z nich traktuje ją nawet jako „rodzaj misji”. Pozytywnej motywacji do pracy towarzyszą
trzy zjawiska, które doskwierają większości pracowników ośrodków pomocy społecz-
nej:

1. Niezadowolenie z wielkości otrzymywanego wynagrodzenia. Nie satysfakcjonuje

ono 76,2% pracowników socjalnych ze stażem powyżej 10 lat, 66,7% pracowników
ze stażem 1-5 lat oraz 54% dyrektorów/kierowników OPS;

2. Niski prestiż pracownika socjalnego w oczach jego klienta, na co wskazuje 71,7%

wszystkich badanych;

3. Społeczny wizerunek pracownika socjalnego. Ponad połowa badanych uwa-

ża, że poprawa tego wizerunku zwiększyłaby efektywność pracy z klientem nawet
o 60-100%.

• W obszarze czynników organizacyjnych, dobrze i bardzo dobrze wypada ocena warun-

ków lokalowych oraz ilości i jakości sprzętu biurowego, które nie powinny przyczyniać
się do zmniejszenia efektywności pracy z klientem. Dobra jest też ocena relacji między
współpracownikami i przepływu informacji. Za dobrą należy uznać także współpracę
OPS z innymi, wyróżnionymi w badaniu instytucjami. Najlepiej oceniana jest współ-
praca ze szkołami i przedszkolami, którą za „dobrą” i „bardzo dobrą” uznaje 90%
badanych, najsłabiej zaś wypada współpraca z ZUS. W chwili obecnej w większości
ośrodków pomocy społecznej (59,6%) w województwie zachodniopomorskim na jed-
nego pracownika przypada od 51 do 100 klientów, natomiast zdaniem wszystkich
badanych pracowników OPS optymalna liczba klientów powinna wynosić do 50.

• W obszarze czynników formalno-prawnych najczęściej wymienianą przyczyną ogólną

wpływającą na efektywność pracy OPS są „zbyt rozbudowane procedury biurokratycz-
ne” i „zawiłe, niejasne przepisy”.

Rekomendacje:
Powstały podczas dyskusji na pierwszym spotkaniu Forum Integracji Społecznej, gdzie
przedstawione były wyniki badania. W konkluzji spotkania pracownicy socjalni wskazali
także na możliwość podjęcia dodatkowych działań, które mogłyby – ich zdaniem – zwięk-
szyć efektywność pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Są to:

1. Kontynuacja szkoleń podnoszących kompetencje zawodowe i osobiste kadry pomocy

114

społecznej. Zwracano szczególna uwagę na konieczność szkoleń z zakresu procedury
Niebieskiej Karty.

2. Szkolenia dla kadry zarządzającej szczególnie w zakresie kompetencji miękkich zwią-

zanych z zarządzaniem.

3. Wprowadzenie superwizji pracy socjalnej jako stałego elementu wsparcia i rozwoju

kadry.

4. Prowadzenie wśród gminnych władz samorządowych kampanii ukazujących rolę

współczesnej pomocy społecznej w rozwoju gminy.

5. Rozwijanie działań opartych o animację środowiska lokalnego popartych autorytetem

lokalnych władz samorządowych.

6. Oddzielenie pracy socjalnej od procedury przyznawania świadczeń.

Badanie potrzeb najemców oraz określenie przyczyn trudności w bieżącym regulowaniu

należności – diagnoza socjologiczna opracowana na potrzeby Miejskiego Programu

Profilaktyczno-Osłonowego

Badania zlecone przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku, wykonane przez
Indeks – Ośrodek Badań Społecznych i Marketingowych.
Dostęp do pełnego raportu:
http://www.adamowicz.pl/wp-content/uploads/2011/08/MOPS-raport-komunalny.pdf
Problem badawczy: zdiagnozowanie potrzeb najemców mieszkań komunalnych oraz okre-
ślenie przyczyn trudności w bieżącym regulowaniu należności.
Cel badania: diagnoza służyć ma opracowaniu i wdrożeniu mechanizmów pomocy w ra-
mach „Miejskiego Programu Profilaktyczno-Osłonowego”, którego realizacja ma na celu
zwiększenie poczucia bezpieczeństwa utrzymania w miejscu zamieszkania, wypracowanie
nawyku regulowania należności mieszkaniowych, wzrost zainteresowania zamianą miesz-
kań, a także zwiększenie płynności finansowej administratorów zasobu komunalnego. Ad-
resatami programu są osoby i rodziny, które są lub mogą być zagrożone utratą mieszkania
w związku z powstaniem zaległości czynszowych.
Przedmiot badania (główne pojęcia): problemy najemców powodujące zaległości czynszowe.
Podmiot badań: gospodarstwa domowe, zamieszkujące mieszkania komunalne, w których
odnotowano zaległości czynszowe.
Metody:

• zbierania danych: wywiad kwestionariuszowy osobisty (PAPI) poprzedzony pilota-

żem;

• analizy danych: ilościowa i jakościowa analiza danych;
• doboru próby: warstwowy (dobór w warstwach systematyczny), gdzie kryterium wy-

różniającym było: wysokość zadłużenia, okres zaległości oraz podział na 4 strefy miej-
skie.

Liczebność próby: 1138 (75,9% zakładanej próby).
Głównie wnioski i rekomendacje:

115

Na podstawie wyników z badań powstała typologia rodzin, które posiadają zaległości z tytu-
łu nie płacenia czynszu oraz dopasowane do każdego typu rodzin odpowiednie propozycje
działań.
Rodziny i osoby posiadające zaległości czynszowe poniżej 3 000 zł (24,2%) rodzin

• Są to osoby posiadające niewielkie zadłużenie czynszowe, maksymalnie do 3 000 zł,

natomiast przeciętne zadłużenie mieszkania komunalnego wśród analizowanej gru-
py wynosi 1 590 zł.

• Przedstawiona grupa osób, zalega z czynszem maksymalnie do 12 miesięcy, a prze-

ciętny okres zalegania z opłatami czynszowymi wynosi 9 miesięcy.

• Najważniejszym problemem w opłacaniu czynszu jest w przypadku tych rodzin są

przede wszystkim zbyt małe dochody - (73%) badanych z analizowanej grupy wska-
zało taką przyczynę powstawania zaległości czynszowych.

• Znacznym problemem wśród badanej grupy rodzin jest niepełnosprawność co naj-

mniej jednego członka rodziny, odsetek osób niepełnosprawnych wyniósł (38%).

• Przeciętne dochody netto w przeliczeniu na jedną osobę w omawianej grupie wyno-

szą 638 zł i są znacznie wyższe od przeciętnej kwoty, która wynosi 513 zł. Większość
z tych rodzin nie kwalifikuje się do objęcia pomocą ze strony MOPS. Większość z tych
rodzin (68%) nigdy nie korzystało i nie korzysta ze wsparcia Miejskiego Ośrodka Po-
mocy Społecznej w Gdańsku.

• Zaledwie (3%) rodzin z przedstawionej grupy chciałoby zamienić zadłużony lokal ko-

munalny na mniejszy, natomiast (20%) w innej dzielnicy. 64% rodzin chciałoby rozło-
żyć zadłużenie na raty.

• Aż 79% rodzin nie jest zainteresowanych zatrudnieniem wspomaganym. Są to też ro-

dziny mniej aktywne w zmianie i polepszeniu sytuacji materialnej, ponieważ w więk-
szości już pracują.

• 32% osób reprezentujących rodziny w badaniu jest zainteresowanych poradnictwem

prawnym.

Proponowane działania wobec tej grupy:

• Grupa ta nie wymaga objęcia miejskim programem profilaktyczno-osłonowym. Jedyne

mechanizmy programu osłonowego, które można byłoby zastosować wobec takich
rodzin i które cieszyły się zainteresowaniem to możliwość rozłożenia na raty zadłuże-
nia czynszowego lub możliwość jego odpracowania oraz poradnictwo prawne.

• Wypracowanie nawyku konieczności comiesięcznego regulowania czynszu poprzez

częstsze monitorowanie i powiadamianie o powstałych zaległościach oraz konse-
kwencjach wynikających z nieuregulowania opłat. Jednym ze sposobów wzbudzania
poczucia obowiązku regulowania czynszu mogłaby być przeprowadzona wizyta pra-
cownika instytucji publicznej wśród rodzin, które zalegają z opłatami powyżej 6 mie-
sięcy.

Klienci Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (35,2%) rodzin

• Wyróżniona grupa to rodziny, które korzystają systematycznie bądź sporadycznie

116

z pomocy i wsparcia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej ze względu na niskie
dochody objęte zostały pomocą MOPS. Przeciętny dochód w przeliczeniu na osobę
wśród rodzin korzystających z instytucjonalnej pomocy społecznej to 386 zł. Dochód
w przeliczeniu na jedną osobę netto w gospodarstwach, które nie korzystały z pomocy
socjalnej to 583 zł.

• Przeciętne zadłużenie mieszkań komunalnych, w których gospodarują osoby korzy-

stające ze wsparcia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej to 15 493 zł, a przeciętny
okres zalegania za opłaty czynszowe, klientów MOPS wynosi ponad 12 miesięcy.

• Najważniejszym problemem w opłacaniu czynszu są w przypadku tych rodzin zbyt

małe dochody - 77% badanych z analizowanej grupy wskazało taką przyczynę po-
wstawania zaległości czynszowych, brak pracy (41%) oraz choroba w rodzinie (31%).

• Istotnym, być może kluczowym problemem rodzin korzystających z pomocy MOPS

jest przede niepełnosprawność co najmniej jednego członka rodziny, odsetek osób
niepełnosprawnych w tych rodzinach wyniósł aż 55%.

• Aż 41% tych rodzin chciałaby zamienić zadłużone mieszkanie komunalne. 16% ro-

dzin z przedstawionej grupy chciałoby zamienić zadłużony lokal komunalny na mniej-
szy, natomiast 31% w innej dzielnicy.

• Znaczna większość tych rodzin (89,5%) jest zainteresowana możliwością rozłożenia

zadłużenia czynszowego na raty. Aż 75% respondentów – klientów MOPS chciałoby
skorzystać z możliwości odpracowania zadłużenia czynszowego. Jednocześnie 40%
rodzin nie chce uczestniczyć w programie zatrudnienia wspomaganego.

• Klienci MOPS są mniej aktywni w staraniach o zmianę sytuacji materialnej, zawodowej

i osobistej niż osoby niekorzystające z pomocy MOPS.

• Cześć rodzin (36%) jest zainteresowanych poradnictwem prawnym, natomiast 18%

poradnictwem psychologicznym.

Proponowane działania wobec tej grupy:

• Zdecydowana większość rodzin, które korzystają z pomocy Miejskiego Ośrodka Po-

mocy Społecznej powinna zostać objęta programem profilaktyczno-osłonowym w for-
mie: pracy socjalnej, zatrudnienia wspomaganego, rozłożenia na raty spłaty zaległo-
ści ciążących na lokalu z tytułu opłat czynszowych czy też umorzenie zaległości pod
warunkiem regulowania bieżących opłat czynszowych w wyznaczonym czasie oraz
reintegracja społeczna w Centrum Treningowym Usług Społecznych.

• Praca z tymi osobami wymaga zawarcia kontraktu socjalnego.

Rodziny żyjące na skraju ubóstwa, które nie korzystają ze wsparcia MOPS (28,1%) osób

• Są to rodziny o bardzo niskich dochodach – kwalifikujących się objęciem pomocy

społecznej. Najważniejsze problemy implikujące powstawanie zaległości czynszo-
wych to przede wszystkim: zbyt małe dochody (74%) oraz brak pracy (52%). Przecięt-
ne dochody rodzin w przeliczeniu na jedną osobę to zaledwie 270 zł.

• Osoby z badanej grupy mają jeszcze bardziej zadłużone lokale komunalne niż klienci

MOPS. Przeciętne zadłużenie mieszkań rodzin, nieobjętych wsparciem MOPS wynosi

117

aż 16 166 zł. Okres zalegania za mieszkanie komunalne wśród tych rodzin wynosi
ponad 12 miesięcy.

• Grupa ta zdominowana jest przez osoby bierne zawodowo, które nie są zatrudnione,

nie są zarejestrowane w Powiatowym Urzędzie Pracy, pozostające niejako poza syste-
mem instytucjonalnego – państwowego wsparcia.

• Aż 37% rodzin z tej grupy chciałoby zamienić zadłużone mieszkanie komunalne, z tego

15% rodzin zamieniłoby mieszkanie na mniejsze, natomiast 25% w innej dzielnicy.

• Są to rodziny w mniejszym stopniu zainteresowane odpracowaniem zadłużenia

mieszkania komunalnego niż klienci MOPS. Większość z nich (70%) chciałoby sko-
rzystać z możliwości rozłożenia zadłużenia czynszowego na raty.

• Większość z nich (54%) rodzin nie chce skorzystać z poradnictwa specjalistycznego

w tym z poradnictwa prawnego i psychologicznego.

Proponowane działania wobec tej grupy:

• Objęcie rodzin o niskich dochodach pomocą społeczną, a następnie wdrożenie zain-

teresowanych rodzin do programu profilaktyczno-osłonowego.

• Rodzinom tym powinna być przede wszystkim oferowana możliwość zamiany zadłu-

żonego mieszkania.

• Działania, które powinny być podjęte w ramach pracy socjalnej: motywowanie do

podjęcia leczenia odwykowego osób, które z uwagi na problem alkoholowy lub nar-
kotykowy popadły w zadłużenie z tytułu opłat czynszowych, pomoc w uzyskaniu do-
datku mieszkaniowego lub obniżki czynszu, pomoc w uregulowaniu stanu prawnego
lokalu i spraw związanych z miejscem pobytu, pomoc w staraniach o wycofanie przez
wierzyciela pozwu o eksmisję lub zawieszenie wykonania wyroku sądu orzekające-
go eksmisję, jeżeli powodem wytoczenia powództwa były zaległości we wnoszeniu
opłat czynszowych, aktywizacja zawodowa, motywowanie do uczestnictwa w Klubie
Integracji Społecznej lub Centrum Integracji Społecznej, objęcie wsparciem asystenta
rodziny celem zwiększenia umiejętności społecznych.

• Konieczne jest również wdrożenie wśród omawianej grupy zatrudnienia wspomaga-

nego, pomocy finansowej w formie zasiłku na pokrycie części zaległości czynszowych
lub też pomocy oddłużeniowej.

• Kluczowym instrumentem aktywizacji może być także reintegracja społeczna

w CTUS.

Przemoc w rodzinie – diagnoza sytuacji w województwie wielkopolskim
Badanie zlecone przez Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki
Społecznej w Poznaniu; wykonane przez BIOSTAT.
Dostęp do pełnego raportu:
http://www.rops.poznan.pl/projekty/obserwatorium-integracji-spolecznej/przemoc-w-ro-
dzinie-diagnoza-sytuacji-w-wojewodztwie-wielkopolskim.html
Cel badania: wyznaczenie priorytetowych kierunków działań Wielkopolskiego Programu

118

Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011-2020.
Problem badawczy: diagnoza przemocy w rodzinie, w tym stworzenie profili rodziny dotknię-
tej przemocą, sprawcy i ofiary, określenie najczęściej odnotowywanych rodzajów przemocy
oraz stworzenie mapy zasobów instytucjonalnych w zakresie przeciwdziałania przemocy.
Przedmiot badania (główne pojęcia): przemoc w rodzinie
Podmiot badań: dokumenty urzędowe oraz osoby zajmujące się zawodowo przeciwdzia-
łaniem przemocy w rodzinie, m.in. kuratorzy, pracownicy socjalni, kierownicy zespołów
interdyscyplinarnych, policyjni specjaliści ds. prewencji, pracownicy ośrodków interwencji
kryzysowej i ośrodków wsparcia, przedstawiciele organizacji pozarządowych, psycholodzy
i psychoterapeuci.
Metody:

• zbierania danych: część I – pozyskanie dokumentów pochodzących z instytucji i or-

ganizacji działających w obszarze przeciwdziałania przemocy (m.in. statystyki pogo-
towia „Niebieska linia” dotyczące zgłoszeń przemocy w rodzinie, statystyki Komendy
Wojewódzkiej Policji w Poznaniu, sprawozdania z realizacji Krajowego Programu Prze-
ciwdziałania Przemocy, dane ROPS oraz Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego,
Polskiej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; część II – zogniskowane
wywiady grupowe;

• analizy danych: część I – jakościowa i ilościowa analiza danych zastanych, część II –

analiza jakościowa wywiadów grupowych;

• doboru próby: celowy dobór dokumentów do analizy danych zastanych oraz celowy

dobór osób do wywiadów grupowych.

Głównie wnioski i rekomendacje z badania:

WNIOSKI

REKOMENDACJE

nieścisłości i braki w bazie spra-

wozdań z Krajowego Programu

Przeciwdziałania Przemocy w Ro-

dzinie, co stwarza zagrożenie

błędnej interpretacji danych

i uniemożliwia lub fałszuje po-

równywanie danych pochodzą-

cych z tych sprawozdań

stworzenie spójnej bazy wszystkich placówek podległych różnym

•

instytucjom i jednostkom samorządu terytorialnego;

wypracowanie odpowiedniego sytemu przekazywania informacji

•

do jednostki regionalnej, która zarządzałaby prowadzonymi dzia-

łaniami i dysponowałaby aktualnymi, szczegółowymi informa-

cjami na temat prowadzonych w tym obszarze działań na terenie

województwa;

najbardziej odpowiednim miejscem do opracowania, zarządzania

•

i koordynowania takiej bazy jest Powiatowe Centrum Pomocy Ro-

dzinie. W celu sprawnego administrowania bazą należy powierzyć

to zadanie konkretnemu pracownikowi PCPR/MOPR (koordynato-

rowi bazy informacji);

dostęp do bazy informacji powinien być możliwy poprzez stronę

•

internetową, jak również całodobową infolinię telefoniczną prowa-

dzoną przez ośrodek interwencji kryzysowej lub punkt konsulta-

cyjny, działający w strukturach PCPR/MOPR;

opracowanie bazy danych powinnobyć oparte na jasnych i precy-

•

zyjnych definicjach placówek pomocowych oraz powinna być ona

stale aktualizowana.

119

na poziomie województwa ist-

nieją spore różnice pomiędzy

powiatami w zakresie wzajemnej

współpracy jednostek zaangażo-

wanych w przeciwdziałanie prze-

mocy w rodzinie

zespoły interdyscyplinarne ds. przeciwdziałania przemocy w ro-

•

dzinie powinny powstawać w każdej gminie, w czym powinny

wspomagać lokalne jednostki samorządowe; wspierać je fachową

wiedzą, głównie prawniczą, podawać wytyczne i pomagać inter-

pretować nowe przepisy;

wydanie podręcznika „dobrych praktyk” w zakresie współpracy

•

międzyinstytucjonalnej oraz przekazanie wiedzy i doświadczenia

przez jednostki, które mają w tym obszarze pozytywne doświad-

czenia;

nie wszystkie jednostki samorzą-

dowe posiadają gminny system

przeciwdziałania przemocy w

rodzinie, który jasno określałyby

cele, zadania i kierunki dążeń lo-

kalnych instytucji

wspomaganie lokalnych jednostek w tworzeniu programów prze-

•

ciwdziałania przemocy w rodzinie oraz programów ochrony ofiar

przemocy poprzez zapewnienie środków, doświadczenia i wiedzy

z poziomu regionalnego;

przemoc psychiczna czy fizycz-

na wobec dzieci w jej mniej dra-

stycznych formach jest społecz-

nie akceptowana i uznawana za

środek wychowawczy i możli-

wość wywierania wpływu na dru-

gą osobę.

należy kontynuować oraz wdrażać nowe przedsięwzięcia mające

•

na celu edukację i profilaktykę w zakresie pomocy rodzinie, np.

poprzez zaangażowanie służby zdrowia i oświaty;

programy profilaktyczne i edukacja powinny być wprowadzane

•

możliwie jak najwcześniej – dla przyszłych rodziców na etapie

szkoły rodzenia, zaś dla dzieci już w przedszkolach.

należy organizować kampanie społeczne docierające do szerokiej

•

grupy odbiorców;

w wielu gminach nie ma żadne-

go punktu, miejsca, ośrodka,

wyspecjalizowanego w kierunku

udzielania pomocy w sytuacji wy-

stępowania problemu przemocy

w rodzinie

stworzenie możliwości uruchamiania punktów konsultacyjnych

•

czy ośrodków świadczących wyspecjalizowaną, całodobową po-

moc, w których będzie prowadzona praca ze sprawcą przemocy

oraz schronienie ofierze przemocy, jej wsparcie i powrót do rów-

nowagi głównie poprzez zwiększenie środków finansowych na ten

cel;

nie wykorzystane są w pełni moż-

liwości współpracy administracji

publicznej z organizacjami poza-

rządowymi w zakresie przeciw-

działaniu przemocy

większa współpraca w formie przekazywania zadań publicznych

•

na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym.

Obraz bezdomności w przekazie medialnym

Badanie wykonane przez Pomorskie Forum Wychodzenia z Bezdomności w ramach projek-
tu „Werbel demokracji – kampania ku przeciwdziałaniu dyskryminacji osób bezdomnych”
finansowany z Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
Dostęp do pełnego raportu: artykuł „Obraz bezdomności w przekazie medialnym – szkic”,
Łukasz Browarczyk, w: „FORUM. O bezdomności bez lęku”, red. Łukasz Browarczyk, Pomor-
skie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk 2008.
Problem badawczy: jak się mówi i pisze o zjawisku bezdomności w Polsce?
Cel badania: uwrażliwianie świata dziennikarskiego na sposób prezentowania zjawiska

120

bezdomności; diagnoza przekazu medialnego jest jednym z elementów kampanii społecz-
nej zmierzającej do przełamania negatywnego obrazu bezdomności, który wynika również
z przekazów medialnych.
Przedmiot badania (główne pojęcia): bezdomność; stereotyp osoby bezdomnej.
Podmiot badań: przekazy medialne: artykuły z gazet i czasopism
Metody:
analizy danych: analiza treści przekazu medialnego, analiza dyskursu.
doboru próby: celowy na podstawie określenia gazet codziennych (9 tytułów), tygodników
(5 tytułów), portali internetowych (3) oraz archiwum Radia Gdańsk i Telewizji Gdańsk i wy-
szukiwaniu artykułów, programów, które zawierały słowa kluczowe m.in. bezdomność, bez-
domny, bezdomna, noclegownia, schronisko itp.
Głównie wnioski:

• Przekazy medialne na temat bezdomności mają często sensacyjny charakter, a sama

treść jest nieadekwatna do rzeczywistości; często pewną grupę osób bezdomnych
bierze się za całą populację, najczęściej pisząc lub mówiąc o bezdomności ma się na
myśli bezdomność uliczną, dworcową.

• Nieadekwatność ujęcia problemu bezdomności sprowadza się do uwypuklania jed-

nego wymiaru zjawiska – pojęcie osoby bezdomnej tożsame jest tylko i wyłącznie
z bezdomnością uliczną.

• Bezdomność rozpoznawalna jest po tym, co widać gołym okiem, czyli po wyglądzie

i zapachu.

• Osoby bezdomne pokazywane są jako takie, które zanieczyszczają przestrzeń pu-

bliczną, szczególnie dworce kolejowe.

• Wiele tekstów ma w podtekście to, że osoby bezdomne wiodą wygodne życie, gdyż

nie muszą pracować, płacić rachunków, mogą mieszkać w schronisku czy innej pla-
cówce, gdzie mają zapewnione określone wygody.

• W przekazach o osobach bezdomnych nie istnieje pojęcie „systemu pomocy”, pisze

się o działaniach akcyjnych, doraźnych, ratowniczych.

• Media ukazują organizacje pozarządowe jako działające głównie w oderwaniu od

działań instytucji publicznych mających zwalczać bezdomność.

121

Słowniczek

Analiza ilościowa (ang. quantitative analysis) – analiza danych, które można przedstawić
w postaci numerycznej (częstości występowania, odsetków procentowych, średniej, media-
ny itd.). W analizie ilościowej wykorzystuje się głównie techniki wnioskowania statystyczne-
go, a uzyskane wyniki można zazwyczaj uogólniać na całą badaną populację.
Analiza dwuzmiennowa (ang. bivariate analysis) – analiza, której przedmiotem opisu oraz
interpretacji jest związek pomiędzy dwiema zmiennymi. Zasadniczym celem analizy dwu-
zmiennowej jest znalezienie istniejących zależności pomiędzy dwiema zmiennymi np. wy-
sokością dochodu i wykształceniem, wiekiem i częstością praktyk religijnych itp.
Analiza jednozmiennowa (ang. univariate analysis) – analiza, której przedmiotem opisu jest
jedna wybrana zmienna np. wiek, płeć, wysokość dochodu itp. Analiza jednozmiennowa
przeprowadzana jest w celu opisu podstawowych cech zmiennej, za pomocą takich miar
jak: częstość, średnia, mediana itp.
Analiza treści (ang. content analysis) – technika badawcza stosowana do analizy komuni-
katów tekstowych, zarówno pisanych (książki, prasa, dokumenty, strony internetowe), jak
i ustnych (rozpowszechnianych za pomocą radia i telewizji). Celem analizy jest zredukowa-
nie zawartości całego tekstu do jego najważniejszych znaczeń: najczęściej pojawiających
się słów, kluczowych wątków, przeważających form gramatycznych i semantycznych itp.
Analiza wielozmiennowa (ang. multivariate analysis) – analiza, której przedmiotem opisu
oraz interpretacji jest związek pomiędzy większą liczbą zmiennych (co najmniej pomiędzy
trzema zmiennymi). Celem analizy wielozmiennowej jest wyjaśnienie zależności i oddziały-
wania pomiędzy różnymi zmiennymi np. wiekiem, wykształceniem i wysokością dochodów.
Analiza zawartości (ang. content analysis) – analiza treści i komunikatów zamieszczonych
w książkach, gazetach i czasopismach, Internecie oraz wszelkich innych źródłach i doku-
mentach pisanych; w szerszym znaczeniu dotyczy również treści przekazywanych za po-
średnictwem radia i telewizji. Jest to zespół technik badawczych służący obiektywnemu,
systematycznemu i ilościowemu opisowi jawnej zawartości komunikacji, na podstawie któ-
rych wnioskuje się o motywach i charakterystyce przekazów medialnych i dedukuje się jakie
reakcje mogą one wywołać.
Ankieta – kwestionariusz zawierający zestaw logicznie uporządkowanych pytań, przedsta-
wionych w postaci wydruku papierowego lub w formie elektronicznej. Ankieta – w odróżnie-
niu od kwestionariusza wywiadu – może być wypełniana przez respondenta samodzielnie,
bez pomocy ankietera.
Arkusz kodowy – dokument (obecnie najczęściej w postaci elektornicznej w programie kom-
puterowym), podzielony na kolumny i wiersze, do których wpisywane są wartości zmiennych
i nazwy przypadków, pochodzące z wyników przeprowadzonego badania. W arkuszu kodo-
wym każda pojedyncza kolumna odpowiada jednej zmiennej, a każdy pojedynczy wiersz
odpowiada jednemu przypadkowi.
Badania aktywne (ang. action research) – badania, w trakcie których jego realizatorzy nie
ograniczają się jedynie do opisu obserwowanych zjawisk, ale dążą również do zmiany sytu-

122

acji. Badania aktywne dotyczą najczęściej problemów pojawiających się w społecznościach
lokalnych, wspólnotach, instytucjach, przedsiębiorstwach itp. Realizowane są za pomocą
wielu technik i metod badawczych: obserwacji uczestniczącej, wywiadów osobistych, wy-
wiadów grupowych, studiów przypadków, ewaluacji itp. Badania mogą trwać przez dłuższy
czas; badacze uczestniczą w życiu społeczności lub przedsiębiorstwa, współpracują z ich
liderami w celu ustalenia sposobów rozwiązania problemu. Po upływie określonego czasu
od wprowadzenia przyjętych rozwiązań, następuje ostatni etap badań aktywnych: spraw-
dzenie, czy dokonane zmiany przyniosły oczekiwany rezultat.
Badania ilościowe (ang. quantitative research) – badania, których cechą wspólną jest to, że
ich wyniki można generalizować na całą badaną populację. Badania ilościowe w potocz-
nym rozumieniu pozwalają odpowiedzieć na pytania: kto? co? ile? Stosowane są wtedy, gdy
głównym celem jest uzyskanie informacji na temat wielkości i częstości badanego zjawiska.
Badania ilościowe realizowane są zwykle na próbach reprezentatywnych, z wykorzystaniem
standaryzowanych narzędzi badawczych, takich jak ankiety i kwestionariusze wywiadu.
Badania jakościowe (ang. qualitative research) – badania, których zasadniczym celem jest
pogłębiona analiza zjawisk, zdarzeń, opinii, zachowań oraz postaw osób badanych. W po-
tocznym rozumieniu pozwalają odpowiedzieć na pytania: jak? dlaczego? Badania jakościo-
we nie podlegają wymogom reprezentatywności i dlatego mogą być realizowane na niewiel-
kich, czasami nawet kilkunastoosobowych próbach badanych.
błąd ekologizmu – przenoszenie wniosków z bardziej złożonej na prostszą jednostkę ana-
lizy; z wyższego na niższy poziom; inaczej to wyprowadzanie wniosków o jednostkach na
podstawie wyników otrzymanych z badania grup.
błąd indywidualizmu – wyprowadzanie wniosków o grupach, społeczeństwach, czy naro-
dach bezpośrednio z danych dotyczących zachowań jednostek.
błąd redukcjonizmu – wyjaśnianie złożonych zjawisk w kategoriach wąskiego zestawu po-
jęć, np. wyjaśnianie przyczyn spadku liczby klientów pomocy społecznej tylko na podstawie
kryterium dochodowego uprawniającego do otrzymania pomocy.
Desk research (badania zza biurka, badania gabinetowe) – badania polegające na analizie
danych wtórnych, czyli takich, które już istnieją, zostały wcześniej zgromadzone i przetwo-
rzone przez agencje badawcze, instytucje publiczne (takie jak GUS), firmy prowadzącego
różnego typu banki danych, prasę branżową itp.
dobór próby – ściśle określone postępowanie badawcze polegające na wyodrębnieniu
z szerszego zbioru elementów o wspólnych (przynajmniej niektórych) cechach (tzw. popula-
cja generalna) ograniczonej liczby ich reprezentantów w celu oszacowania jakiś ich właści-
wości lub relacji, zachodzących między nimi.
ewaluacja – proces polegający na sprawdzeniu i ocenie czy dane działania przyniosły ocze-
kiwane rezultaty, co przyczyniło się do ich osiągnięcia, a co było barierą. Ocena danych
działań (interwencji) jest punktem wyjścia do opracowania rekomendacji mających pomóc
w zmianie postępowania, poprawieniu błędów lub powielaniu działań i rozwiązań, które się
sprawdziły. Wnioski wyciągane z ewaluacji i formułowane w formie rekomendacji mogą być

123

wykorzystywane w działaniach bieżących oraz działaniach planowanych. Ewaluacja wspo-
maga proces zarządzania na każdym etapie wdrażania działań.
hipoteza – proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze;
niesprawdzone twierdzenie poddawane dopiero naukowej weryfikacji, a dotyczące przy-
czyn jakiegoś zjawiska, zdarzenia, postawy, zależności pomiędzy zmiennymi itp.
interwał losowania – określony odstęp pomiędzy jednostkami znajdującymi się w operacie
losowym i losowanymi do próby. Interwał losowania o wartości „10” oznacza, że losowana
jest co 10 jednostka z operatu.
jednostka analizy – każda pojedyncza osoba, gospodarstwo domowe, firma, instytucja lub
inny obiekt, będąca przedmiotem analizy w trakcie realizowanego badania. Jednostka ana-
lizy może, ale nie musi być tym samym, co jednostka losowania. W próbie gospodarstw
domowych jednostką analizy jest zwykle osoba, która je zamieszkuje; gospodarstwo w tym
przypadku jest jednostką losowania.
kategoryzacja – działanie badacza polegające na łączeniu w grupy (klasy, kategorie) obiek-
tów odpowiadających wspólnym dla danej grupy (klasy, kategorii) kryteriom.
kodowanie – procedura klasyfikowania i przetwarzania wartości zmiennych w postać licz-
bową, umożliwiającą ich dalszą analizę statystyczną.
Korelacja – zależność pomiędzy zmiennymi, polegająca na tym, że zmiana wartości jednej
zmiennej powoduje zmianę wartości drugiej. Jeżeli wartość jednej zmiennej wzrasta, pod-
czas gdy wartość drugiej maleje, wtedy mówimy o tzw. korelacji ujemnej. Jeżeli wartości
zmiennych wzrastają jednocześnie, mówimy o tzw. korelacji dodatniej. Do określania warto-
ści korelacji wykorzystywane są współczynniki korelacji (miary siły związku). Korelacja może
przyjmować wartości liczbowe od –1 do 1, gdzie –1 oznacza doskonałą korelację ujemną,
a 1 oznacza doskonałą korelację dodatnią. Wartość 0 oznacza brak jakiejkolwiek korelacji.
Należy pamiętać, że istnienie korelacji między zmiennymi nie oznacza jeszcze, że zachodzi
pomiędzy nimi relacja na zasadzie: przyczyna – skutek.
mediana – wartość środkowa zmiennej; dla parzystej liczby przypadków, gdzie wartości
takiej nie można bezpośrednio ustalić, medianę wyznaczamy poprzez wyliczenie średniej
arytmetycznej dla dwóch środkowych wartości zmiennej, występujących obok siebie.
metaanaliza – rodzaj analizy, w trakcie której wykorzystuje się wnioski i spostrzeżenia z wcze-
śniejszych analiz dotyczących tego samego lub podobnego problemu badawczego. Meta-
analiza to uogólnienie innych analiz, w potocznym tego słowa znaczeniu „analiza analiz”.
metoda [gr. méthodos „sposób badania”] – zespół ogólnych założeń badawczych, wytycz-
nych w postępowaniu naukowym, lub sposób ujmowania badanych faktów.
metodologia – sposób realizacji projektu badawczego przedstawiony w formie opisowej.
Zawiera przede wszystkim charakterystykę zastosowanych technik i narzędzi badawczych,
sposób doboru próby badanej i jej liczebność. Często z podbudową w teorii badań społecz-
nych np. strukturalizm.
modalna – miara tendencji centralnej; wartość zmiennej najczęściej pojawiająca się w jej
rozkładzie.

124

narzędzie – przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań; narzędzie, za pomocą
którego zbierane są dane w trakcie badania: np. kwestionariusz wywiadu, ankieta, scena-
riusz wywiadu, dzienniczek itp.
odchylenie standardowe – jedna z miar rozproszenia. Odchylenie standardowe wskazuje
na przeciętne rozrzucenie wartości zmiennej wokół jej średniej. Im większe odchylenie stan-
dardowe, tym większe jest zróżnicowanie wartości średniej wśród wszystkich analizowa-
nych przypadków.
operacjonalizacja – proces przekształcania abstrakcyjnych pojęć, dotyczących przedmiotu
badania, w konkretne wskaźniki i zmienne, dające się zmierzyć empirycznie.
pilotaż – sprawdzenie metod, technik i narzędzi badawczych przed rozpoczęciem badania,
w którym mają zostać wykorzystane. Celem pilotażu jest ocena trafności narzędzia badaw-
czego (ankiet, kwestionariuszy wywiadu itp.), użytych skal pomiarowych, zrozumiałości po-
jęć i terminów itp. Pilotaż polega zwykle na przeprowadzeniu niewielkiej liczby próbnych
wywiadów na wybranej grupie respondentów. Wyniki pilotażu umożliwiają badaczom osta-
teczną weryfikację i modyfikację metod, technik i narzędzi badawczych, które mają zostać
wykorzystane w rozpoczynającym się badaniu.
populacja badana – populacja, z której została pobrana (wylosowana) próba badawcza.
poziom istotności – określone prawdopodobieństwo, że zależność pomiędzy zmiennymi,
obserwowana w próbie losowej, dotyczy również całej populacji badanej. Poziom istotności
może przyjąć wartość od 0 do 1. Im mniejszy poziom istotności, tym większe jest prawdopo-
dobieństwo, że uzyskany wynik jest „prawdziwy” w sensie statystycznym. Wartość poziomu
istotności przyjmowana jest zwykle na poziomie 0,05.
poziom ufności – prawdopodobieństwo, z jaką wartość zmiennej znajduje się w przedziale
ufności. Poziom ufności jest jednym z elementów decydujących o wielkości próby. Im więk-
szy oczekiwany poziom ufności, tym większa będzie wielkość próby. W sondażach przyjmu-
je się zwykle poziom ufności na poziomie p=95% lub 99%
Próba badana – grupa osób wylosowana z operatu losowania lub wybrana w inny sposób,
reprezentująca całą badaną populację.
rozkład normalny – rozkład wykorzystywany do przedstawienia częstości występowania
wartości jakiejś zmiennej losowej. Rozkład normalny posiada kilka charakterystycznych
cech: 1. średnia jest równa medianie i modalnej; 2. 68% wartości zmiennych, których ten
rozkład dotyczy, znajduje się w granicach jednego odchylenia standardowego od średniej;
3. 95% wartości o rozkładzie normalnym leży w granicach 2 odchyleń standardowych od
średniej. Graficzną prezentacją rozkładu normalnego jest tzw. krzywa Gaussa.
SPSS (oryginalnie: Statistical Package for the Social Sciences) – program do statystycznej
analizy danych. Poza badaniami naukowymi jest on często wykorzystywany w badaniach
rynku i opinii, badaniach epidemiologicznych
średnia arytmetyczna – miara tendencji centralnej; jest to suma wszystkich wartości zmien-
nej podzielona przez liczbę tych wartości.
triangulacja – procedura polegająca na zastosowaniu trzech lub więcej różnych metod

125

i technik badawczych do badania tego samego zagadnienia. Triangulacja umożliwia porów-
nanie skuteczności użytych metod i narzędzi badawczych, ich rzetelności, trafności itp.
technika – sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach,
które są dokładne, jasne, ścisłe oraz weryfikowalne.
wpływ ankieterski (także efekt ankieterski) – wpływ jaki ankieter wywiera na respondenta
podczas realizacji wywiadu.
wskaźnik – miara, za pomocą której można określić wybrane cechy ilościowe zjawiska spo-
łecznego, rynkowego, kulturowego itp.
współzależność – taka cecha relacji pomiędzy zmiennymi, że zmiana wartości jednej zmien-
nej powoduje zmianę wartości drugiej. Do stwierdzenia istnienia i siły współzależności po-
między zmiennymi wykorzystywane są współczynniki korelacji.
zależność – taka cecha pomiędzy dwoma zmiennymi, że zmiana wartości jednej powoduje
zmianę wartości drugiej.
zależność pozorna – zależność, która istnieje pomiędzy zmiennymi, ale jest w rzeczywisto-
ści powodowana przez inną zmienną; zależność pozorna pomiędzy dwoma zmiennymi nie
ma związku przyczynowo-skutkowego.
zmienna – każda cecha badanej osoby, obiektu lub zjawiska, która może przyjąć co naj-
mniej dwie wartości. Najprostszym przykładem zmiennej jest płeć.
zmienna niezależna (wyjaśniająca) – zmienna, co do której badacz zakłada, że jest ona przy-
czyną zmian wartości zmiennej niezależnej. Zmienna wpływająca na wartość innych zmien-
nych. Zmienną niezależną może być np. wykształcenie, jeżeli założymy, że ma ona wpływ na
inne zmienne: poglądy polityczne, liczbę przeczytanych książek, zadowolenie z życia itd.
zmienna zależna – zmienna, którą badacz chce wyjaśnić. zmienna, której wartość jest de-
terminowana przez wartość innej zmiennej (niezależnej). Zmienną zależną może być np.
czytelnictwo książek, które zależy od takich zmiennych jak wykształcenie, miejsce zamiesz-
kania (dostęp do księgarni i bibliotek) albo dochodów osobistych.

126

00-697 Warszawa

Aleje Jerozolimskie 65/79

Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich

publikacja bezpłatna

ISBN 978-83-61638-87-8

Tel.: 22 237 00 00

Fax: 22 237 00 99

NIP: 7010066145

Regon: 140971293

e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl

www.crzl.gov.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wprowadzenie do pomocy społecznej
opiekun w domu pomocy spolecznej 346[04] o1 03 u
opiekun w domu pomocy spolecznej 346[04] z1 04 n
Ewolucja polityki i pomocy społecznej
Zagadnienia do kolokwium2013, I rok, Wprowadzenie do pomocy społecznej dr Pierzchalska
opiekun w domu pomocy spolecznej 346[04] z1 05 u
Komunikacja interpersonalna z podopiecznymi domu pomocy społecznej
opiekun w domu pomocy spolecznej 346[04] z1 02 u
CHARAKTERYSTYKA TYPOWYCH INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZENEJ
Projekty interwencji w problem ubóstwa po przez organizowanie pomocy społecznej
czynniki wpływające na starość+ rozwój w późnej dorosłości, tradycje opieki i pomocy społecznej, Kon
199 , Integracja osób starszych i niepełnosprawnych w Dziennym Domu Pomocy Społecznej
15 tradycje opieki i pomocy społecznej Polsce
Ustawaw o pomocy spolecznej
tradycje opieki i pomocy społecznej wykład
ETYKA w ustawie o pomocy społecznej

więcej podobnych podstron