EAS

Dla Bussa i Plomina (1984) temperament to zespół cech osobowości, które obecne są

od wczesnego dzieciństwa i mają podłoże biologiczne. Mimo odziedziczalności cechy

temperamentalne podlegają wpływom socjalizacji i indywidualnego doświadczenia.

Najistotniejsze wydaje się to, że ujawniają się w trakcie pierwszego roku życia (Buss, 1989).

W innej publikacji (Buss & Plomin, 1975) dodają, że temperament w większym stopniu

przejawia się w sposobie reakcji czy stylu niż w treści zachowania. Inaczej mówiąc,

temperament ujawnia się przede wszystkim w zachowaniu ekspresyjnym. W swojej koncepcji

Buss i Plomin (1975) wyróżnili trzy, główne cechy temperamentalne: emocjonalność,

aktywność, towarzyskość.

Emocjonalność łączona jest z pobudzeniem autonomicznym, z łatwością z jaką

pojawia się aktywacja fizjologiczna (reaktywność układu sympatycznego) niezależnie od

rodzaju emocji (Buss & Plomin, 1984). Można ją scharakteryzować za pomocą trzech

terminów: pobudzenia (ang. arousal), reaktywności (ang. reactivity) i skłonność do ulegania

emocjom (ang. excitability). Emocjonalność to wymiar odnoszący się do intensywności

reakcji, na którego jednym biegunie znajduje się brak reakcji, a na drugim – reakcje

emocjonalne tak intensywne, że są poza kontrolą (Buss & Plomin, 1975). Niezadowolenie,

które można obserwować od pierwszych dni życia, w ciągu pierwszego roku różnicuje się na

bardziej specjalistyczne części: strach i złość. Jako jedyna cecha może być mierzona od

początku życia.

Niezadowolenie (ang. emotionality-distress) to tendencja do łatwego i silnego

reagowania niepokojem, którego ważnym składnikiem jest poziom pobudzenia układu

sympatycznego. Wymiar, którego jeden kraniec obejmuje brak reakcji, drugi zaś intensywne,

trudne do opanowania lub niekontrolowane reakcje (np. płacz, krzyk, napady złego humoru).

Typowe są trudności w zachowaniu spokoju, a także duża wrażliwość na bodźce wywołujące

niezadowolenie. Wysokie wyniki wskazują na silną tendencję badanej osoby do łatwego

i intensywnego reagowania niepokojem, na występowanie u niej trudności w utrzymaniu

spokoju oraz dużą wrażliwością na bodźce wywołujące niezadowolenie. Przejawy

niezadowolenia można obserwować już od momentu narodzin. Buss i Plomin (1984)

twierdzą, że termin ten odnosi się nie tylko do bycia niezadowolonym, ale także do bycia

w stanie pobudzenia układu autonomicznego (ang. autonomic arausal).

Strach (ang. emotionality-fear), inaczej tendencja do reagowania strachem,

wyodrębnia się z niezróżnicowanej emocjonalności już po 2-3 miesiącach życia dziecka.

Wiąże się ze skłonnością do unikania awersyjnej stymulacji, a także próbami ucieczki przed

zagrożeniem. Przejawy strachu w różnym stopniu mogą podlegać bezpośredniej obserwacji.

Najłatwiej dostępne obserwacji są czynności motoryczne, przede wszystkim u dzieci (bieg,

odskakiwanie, chowanie się). Niekiedy dostrzega się przerwanie aktywności lub jej zmianę.

Tendencja do reakcji strachem przejawia się w różnym nasileniu reakcji mimicznych

i napięciu mięśni dłoni, ramion oraz karku. Reakcje fizjologiczne, które informują o natężeniu

strachu, obejmują przemieszczenie krwi do dużych grup mięśni, wzrost tętna i ciśnienia krwi

oraz szereg innych reakcji wynikających z pobudzenia układu współczulnego. Dorośli

wskazują na pojawiające się u nich uczucia narastającego napięcia (szczególnie mięśni

żołądka i kończyn), lęku oraz przewidywania negatywnego wydarzenia. Buss i Plomin (1975)

sugerują, że dobrym wskaźnikiem emocji strachu jest aktywność układu mięśniowo-

szkieletowego. Uzyskanie wysokich wyników na skali Strachu wskazują na silną tendencję

badanej osoby do reagowania tą emocją, do ucieczki lub unikania sytuacji i osób

spostrzeganych jako zagrażające. Osoby takie są motywowane do unikania zagrażających

sytuacji, ponieważ mają niższy próg reakcji, a tym samym reagują w bardziej intensywny

sposób, np. panikują, gdy inne osoby tylko się martwią.

Ostatnia składowa emocjonalności – złość (ang. emotionality-anger) – jest

wywoływana przez bodźce, które drażnią lub frustrują. Wskaźnikami złości są reakcje

ekspresywne, motoryczne i poznawcze. Reakcje fizjologiczne są analogiczne do tych

towarzyszących strachowi, różnią się tylko poziomem pobudzenia autonomicznego układu

nerwowego, a także przeciwstawnymi zachowaniami (ucieczka i unikanie w przypadku

strachu oraz atak i negacja przy złości). Obserwowalne przejawy złości to zaczerwienienie

twarzy, zwężenie oczu, napięcie warg, zaciśnięcie pięści oraz postawa ciała sygnalizująca

gotowość do ataku. Zmiany poznawcze to wrogie nastawienie – awersja lub nienawiść do

innych. Czasami towarzyszą też wyobrażenia na temat tego, co ktoś może uczynić innym.

Obejmuje też przypisywanie negatywnych atrybutów osobom, wobec których jest się wrogo

nastawionym. Wysoki wynik w skali Złości wskazuje na występowaniu u badanej osoby

silnej tendencji do okazywania złości i przejawiania agresji, także instrumentalnej

1

.

Aktywność, czyli wydatkowanie energii fizycznej, łączona jest z aktywacją

behawioralną (Buss & Plomin, 1984). Dotyczy ona wyłącznie czynności motorycznych, czyli

w skład tej cechy nie wchodzi wysiłek psychiczny ani pobudzenie związane z procesami

emocjonalnymi (Oniszczenko, 1997). Jest to jedna z najbardziej rozpoznawalnych cech

temperamentu człowieka, a jej główne składowe stanowią tempo (szybkość działania) i wigor

(siła lub intensywność reakcji). Za drugorzędne składniki aktywności uznano wytrzymałość

1

Agresja instrumentalna – (1) działanie agresywne, które są wynikiem doświadczeń związanych z uczeniem się;

inaczej agresja, która została nabyta na skutek wzmacniania odpowiednich reakcji; (2) agresywne działanie

będące środkiem do osiągnięcia celu, np. odepchnięcie kogoś na bok, aby szybko wydostać się z pomieszczenia.

oraz składnik motywacyjny związany z potrzebą wydatkowania energii (Buss, 1989).

Aktywność dotyczy czynności motorycznych związanych z głową, kończynami górnymi

i dolnymi oraz tułowiem, obejmuje skalę od bezruchu do skrajnie energetycznego

zachowania. Aktywność opisuje sposób zachowania niezależnie od treści zachowania.

Dzieci cechujące się wysokim tempem działania mają tendencję do szybkiego

mówienia i chodzenia, przeskakiwania stopni na schodach, gwałtownego wybiegania

z pomieszczeń. Duży wigor przejawia się w głośnym mówieniu i krzyczeniu. U dorosłych –

w głośnym hałaśliwym śmiechu, silnym stąpaniu podczas chodzenia albo wchodzenia po

schodach, silnym popychaniu drzwi przy ich otwieraniu.

Aktywność związana z ruchem może się przejawiać w każdym rodzaju zachowania,

zarówno w jego tempie, jak też intensywności (wigorze). Stanowią one alternatywne sposoby

wydatkowania energii. Niektóre aktywne osoby mogą poruszać się szybko i mieć duże tempo

działania, ale jednocześnie przejawiają mały wigor i na odwrót. Jednak najczęściej jest tak, że

duże tempo działania współwystępuje z dużym wigorem. Osoby aktywne wykazują tendencje

do ciągłego bycia w ruchu, do pośpiechu i do wykonywania więcej czynności w porównaniu

z innymi ludźmi. Motywują ich zadania i działania wymagające dużej energii. Wypowiadając

się, swoje słowa akcentują żywą gestykulacją. Kiedy nie są zaangażowani w działanie

odczuwają frustrację i zniechęcenie (Buss, 1989). Najlepszym dla nich sposobem na

rozładowanie nadmiaru energii są różne gry wymagające wysiłku i szybkiego

dostosowywania się do zmieniającej się sytuacji, np. koszykówka, piłka nożna, squash (Buss,

Plomin 1975).

Ostatnia z cech wchodzących w skład temperamentu – towarzyskość – związana jest

z ogólną tendencją do poszukiwania innych ludzi i przebywania z nimi oraz unikania

samotności (Buss & Plomin, 1984). Autorzy wyróżniają w niej dwa aspekty: (1) tendencję do

poszukiwania i pozostawania z innymi (ang. sociability) oraz (2) reagowanie na bodźce

społeczne (ang. social responsivity) (Buss & Plomin, 1975). Pierwszy można

scharakteryzować jako uczuciowość (ang. affection), potrzebę uwagi (ang. attention),

solidarność (ang. solidarity) i sympatię (ang. sympathy). Drugi to zachowania wobec innych,

które zaspokajają potrzeby społeczne.

Osoby charakteryzujące się wysokim natężeniem tej cechy są silnie motywowane do

poszukiwania towarzystwa innych ludzi. Bywają sfrustrowane i wytrącone z równowagi

w sytuacji odosobnienia. Nie tylko dążą do zawierania nowych znajomości i wchodzenia

w rozmaite interakcje społeczne, ale przede wszystkim pragną pozostawać z innymi ludźmi

w długotrwałym kontakcie. Źródłem tej tendencji są specyficzne nagrody społeczne –

wspólna aktywność, uwaga otrzymywana od innych. Im osoba jest bardziej towarzyska, tym

silniej reaguje na pozytywne wzmocnienia społeczne i tym dotkliwiej odczuwa ich niedobór.

Buss i Plomin (1984) stwierdzają, że towarzyskość uczestniczy w regulacji optymalnego

poziomu aktywacji jednostki, ponieważ każda forma interakcji społecznej posiada wartość

stymulacyjną. Osoby towarzyskie charakteryzowane są jako ciepłe, otwarte, często

uśmiechające się, pomocne. Inni postrzegają je jako empatyczne i bardziej altruistyczne.

Osoby o niskim poziomie towarzyskość, choć także lubią przebywać w towarzystwie innych

ludzi, mają do tego słabszą motywację i łatwiej tolerują samotność. Niski poziom

towarzyskości nie jest tożsamy z potrzebą izolacji.

Za typową miarę tej cechy uważa się częstotliwość inicjowania kontaktów

społecznych, liczbę związków oraz liczbę czasu spędzanego z innymi ludźmi, reakcję na

izolację i społeczną wrażliwość.