2. KONCEPCJE PRAWNO NATURALNE W MYŚLI KLASYCZNEJ; PRESOKRATYCY, SOFIŚCI,
ARYSTOTELES, STOICY.

- teorie naturalnego stanu człowieka należy powiązać z nurtem prymitywizmu – rozróżnienie Lovejoy’a:

 prymitywizm chronologiczny – teoria historyczna, która twierdzi, że wczesne fazy historii zapewniały

ludziom więcej pomyślności i szczęścia niż okresy późniejsze oraz że cały bieg historii jest z punktu widzenia
szczęścia, wartości i osiągnięć człowieka okresem schyłkowym,

 prymitywizm kulturowy – jest niezadowoleniem człowieka cywilizowanego z cywilizacji, jest przekonaniem

człowieka żyjącego w wysoce rozwiniętych warunkach kulturowych, że życie prostsze i mniej wyszukane jest
bardziej godne pożądania:
 łagodny prymitywizm kulturowy – życie w stanie dzikości pojmowane jako życie łatwe, wolne od

przymusu, idylliczne, beztroskie, miały tam nie istnieć rygory moralne i trud zdobywania środków
utrzymania,

 surowy prymitywizm kulturowy – uważano, że prostota, niebezpieczeństwo i trud życia w stanie dzikości

to największe walory tego życia, ograniczenie do minimum własnych potrzeb traktowano jako najlepszą
drogę do szczęścia i prostoty, trud i ciężka praca wyrabiały w człowieku najwyższe cnoty,

- znaczenia „stanu natury” wg Lovejoy’a:

1. w sensie chronologicznym: początkowy stan rzeczy i pierwotne warunki życia ludzkiego,
2. w sensie technologicznym: stan, w którym człowiek jest wolny od sztuki i posiada jedynie najprostsze,

najbardziej prymitywne umiejętności praktyczne,

3. w sensie ekonomicznym: społeczeństwo ludzkie bez prywatnej własności, ekonomiczny komunizm,
4. w sensie rodzinnym: wspólnota żon i dzieci,
5. w sensie sposobu odżywiania: wegetarianizm, stan, w którym człowiek żył w pokoju ze zwierzętami,
6. w sensie prawnym: stan, w którym nie istnieje żadna władza, z wyjątkiem naturalnej władzy rodziny czy

klanu, anarchia,

7. w sensie moralnym: kontrola ludzkich popędów bez pomocy rozmyślnego i samoświadomego wysiłku

moralnego, bez obowiązujących rygorów i pojęcia grzechu,

- myśliciele starożytni używali najczęściej określenia stanu natury w sensie ekonomicznym i technologicznym, za

najbardziej istotne cechy stanu natury uważano nieznajomość zbytku i prywatnej własności;

poglądy Hebrajczyków:

- mieli oni przeświadczenie, że kiedyś na początku świata istnieć musiał taki okres, w którym człowiek był

szczęśliwszy i zdrowszy niż kiedykolwiek w czasach późniejszych,

- człowiek został stworzony przez Boga i umieszczony w Edenie, gdzie żył w stanie natury w sensie

technologicznym i dietetycznym (bez umiejętności praktycznych rzemiosł i w zgodzie ze zwierzętami),

- idealizacja życia koczowniczego przodków,
- przeświadczenie, że ucisk i niewola są konsekwencją porzucenia koczowniczego życia dla życia osiadłego,
- pisma proroków charakteryzuje surowy prymitywizm kulturowy;

klasyczne teorie stanu natury:

- większość pisarzy i historyków greckich opowiadała się za chronologicznym prymitywizmem, jednak u cyników

i stoików wstępował prymitywizm kulturowy,

- cynicy:

 jako pierwsi poważnie zbuntowali się przeciwko cywilizacji i jej elementom,
 ideały – niezależność od rzeczy zewnętrznych i życie w zgodności z naturą,
 dobro można osiągnąć przede wszystkim przez ograniczenie swoich pragnień,
 prymitywizm w sensie technologicznym – przeciwstawiano się rozwojowi umiejętności, ponieważ w sztuczny

sposób zwiększa on liczbę pragnień,

 sprzeciw wobec sztuk i nauk jako zjawisk nienaturalnych,
 era początkowa, jako niesplamiona przez postęp techniczny miała być naturalną,
 za naturalne uznano jedynie pragnienia instynktowne i elementarne, które mogą być łatwo zaspokojone przez

każdego człowieka,

- stoicy:

 podstawową rolę w stoicyzmie odgrywał dogmat o naturalnej towarzyskości ludzi,
 wszyscy ludzie podlegają prawu naturalnemu, które nie jest prawem żadnego określonego państwa, nie jest

prawem przez ludzi ustanowionym i spisanym,

 podwójna przynależność jednostki ludzkiej: należy ona do rodzaju ludzkiego i podlega uniwersalnym

normom prawa naturalnego, ale też należy do zbiorowości, której praw i obyczajów jest zmuszona
przestrzegać,

- epikurejczycy:

 epikurejczycy stworzyli koncepcje wykorzystywane później przed Hobbesa,
 pierwotny stan natury to stan konfliktu i gwałtu,
 stosunki społeczne miały początek w potrzebie zjednoczenia się ludzi w celu samoobrony i współpracy,
 prostota jako źródło szczęścia,

- Platon:

 prymitywizm Platona ...:

 był prymitywistą chronologicznym – człowiek w dawnych czasach był lepszy i bliższy bogom,
 wykazywał skłonności w stronę surowego prymitywizmu kulturowego – opowiadał się za życiem prostym

i surowym,

 proponował również komunizm ekonomiczny oraz wspólnotę żon i dzieci („Państwo”),
 projekty Platona dotyczyły tylko najwyższej klasy społecznej – tylko tam mogły być zrealizowane,

 ... i jednoczesny antyprymitywizm Platona:

 nie uważał on, że wyższe jest życie kierowane instynktem i pozbawione refleksji, ale że rozum jest

najszlachetniejszą właściwością człowieka,

 był przeciwnikiem używania słowa „natura” w znaczeniu wartościującym, słowo „sztuka” nie miało

zabarwienia pejoratywnego (równe wartości tych słów),

 jego pogląd na naturę ludzką jest wyraźnie przeciwstawny egalitaryzmowi i gloryfikacji stanu natury w

sensie prawnym – ludzie są z natury nierówni, więc powinni być zorganizowani w hierarchię,

- Arystoteles:

 antyprymitywizm – naturalne jest to, co złożone, wysoko rozwinięte, to do czego dąży początkowa postać

rzeczy,

 sprzeciw przeciw prymitywizmowi chronologicznemu – doktryna o wieczności świata, niezmienności

kosmosu → absolutny początek nie miał miejsca, historia nie ma jakiegoś określonego kierunku, celu,

 człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym w tym znaczeniu, że jego specyficzna natura ujawnia się w

pełni dopiero w trzecim stadium rozwoju, tzn. wtedy, gdy staje się on członkiem polis,

 sprzeciw przeciw prymitywizmowi technologicznemu – dobre życie zależy w pewnym stopniu od bogactwa,

wygody i wolności od trosk, krytyka komunistycznych projektów Platona, uwielbienie rozumu i intelektu,

 teleologiczne rozumienie natury: „proces, który prowadzi do istnienia rzeczy, pozostaje w odwrotnym

stosunku do jego istoty; co bowiem jest późniejsze w porządku stawania się, jest wcześniejsze w porządku
natury, a co jest pierwsze z natury, jest ostatnie w porządku powstawania”,

- sofiści:

 zakładali istnienie jakiegoś stadium przedpaństwowego, po którym w wyniku umowy rozwinęło się

społeczeństwo obywatelskie.

3. KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA ARYSTOTELESA, STRUKTURA SPOŁECZNEGO ŚWIATA: OD
JEDNOSTKI, RODZINY DO WSPÓLNOTY SPOŁECZNO POLITYCZNEJ.

 stworzył rozbudowany system filozoficzny, którego wpływ okazał się niezwykle trwały i rozległy; jego filozofia
społeczna zawarta jest w „Polityce”
 zajmuje stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, w centrum uwagi umieszcza
społeczną całość- patron krytyków indywidualizmu („(...) wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią
państwa. Toteż troska o każdą część z osobna musi z natury rzeczy mieć na oku troskę o całość”)
 najlepszym ustrojem jest taki, w którym każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i szczęśliwie żyje; państwo z natury
jest wielością, jeśli będzie się rozwijać ku jedności to powstanie z niego rodzina, a z niej jednostka
 tak samo jak Platon poszukuje przepisu na ustrój doskonały; nauka o polityce to nauka praktyczna uprawiana z
myślą o cnocie i dobrym życiu; prawdziwy prawodawca powinien znać zarówno najlepszy ustrój jak i ten możliwie
najlepszy dla istniejących okoliczności

(1)jednostka (2)rodzina (4) gmina  (3) państwo

ad.1
 człowiek jest zwierzęciem politycznym- jest z natury stworzony do życia w państwie, jest przeznaczony do życia
w społeczeństwie (w tekstach Arystotelesa to twierdzenie odnosi się do życia w polis, które jest poniekąd jednym i
drugim- państwem i społeczeństwem)

 każdy człowiek ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi (mężczyzna
nie może obejść się bez kobiety, a kobieta bez mężczyzny; pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana); przez takie
połączenie istot, które nie mogą istnieć bez siebie powstaje dom czyli rodzina
ad.2
 z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia
ad.3
 dla zaspokojenia potrzeb wychodzących poza dzień bieżący; jest z natury kolonią rodziny
ad.4
 pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich, która osiągnęła kres wszechstronnej
samowystarczalności
 powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre
 powstaje na drodze naturalnego rozwoju, jest celem do którego zmierzają pozostałe wspólnoty; a natura jest
osiągnięciem celu
 państwo należy do tworów natury- człowiek dąży do jego stworzenia i udoskonalenia, albowiem jest niezdolny do
życia w pojedynkę; państwo jest późniejsze w porządku powstawania, a wg Arystotelesa to, co jest późniejsze w
porządku powstawania jest wcześniejsze w porządku natury (teleologiczne rozumienie natury)
 w „Polityce” mowa jest o państwie w kilku znaczeniach:

a) zorganizowana zbiorowość potrzebujących się wzajemnie jednostek i grup ludzkich
b) wspólnota obywateli
c) ustrój polityczny
Arystoteles skupia uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):
a) samowystarczalność- jeśli państwo dojdzie do niej to dopiero stanie się prawdziwym państwem; ta cecha

przysługuje jedynie państwu i na tym zasadza się jego konieczność czy naturalność; samowystarczalność to nie
zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb mieszkańców kraju (autarkia gospodarcza),
ale ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia
ludzkich możliwości

b) wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, ale piękne uczynki; oprócz wspólnego

terytorium i interesu materialnego (wymiana towarów) powinno je łączyć wspólne dążenie do cnoty

c) różnorodność i komplementarność części- państwo nie może powstać z osób jednakowych; „Państwo (...)

składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z
rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; wszystkie te części różnorodne, i inne
jeszcze prócz tego, obejmuje i państwo(...)”; państwo traktowane jest jako swojego rodzaju organizm

STRUKTURA SPOŁECZNA WG ARYSTOTELESA:
 obraz wielowymiarowy: konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych (bogaci- biedni- stan średni), ukł.
Grup statusowych (lud- ludzie znaczni), zespół swego rodzaju stanów
 podział społeczeństwa ze względu na funkcje wykonywane przez różne grupy obywateli:
a) rolnicy
b) rzemieślnicy
c) kupcy
d) wyrobnicy
e) stan żołnierski
f) stan kapłański
g) zamożni
h) wysocy urzędnicy państwowi
i) członkowie rady i sędziowie

 podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności; do tego podziału Arystoteles przywiązuje
szczególne znaczenie z dwóch powodów:
a) podział najostrzejszy
b) układ sił między bogatymi i biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny
stan średni jako ostoja ładu i społeczna baza dobrego ustroju, zdolnego uniknąć skrajności oligarchii i demokracji

KLASYFIKACJA USTROJÓW:
 trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokracja, politeja
↓ ↓ ↓
 trzy ich zwyrodnienia: tyrania, oligarchia, demokracja

 związek między ustrojem politycznym a strukturą społeczną: „Przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde
państwo obejmuje większą liczbę części składowych”, części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach,
tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne

Prace Arystotelesa położyły fundamenty pod to, co nazywamy naukami społecznymi i stały się trwałym układem
odniesienie dla teorii społecznych.

4. PLATON I JEGO KONCEPCJA PAŃSTWA.

Platon wyróżnia dwa światy: świat idei, jako rzeczywisty, oraz świat materialny postrzegany przez nas i będący
odbiciem świata rzeczywistego.
Eksponuje rolę filozofa dociekającego prawdy i uwalniającego z kajdan, objaśniającego konfigurację świata idealnego.
Tworzył państwo idealne by przeciwstawić się degeneracji. Taką wizję potrafi uformować tylko wyzwolony od
problemów mędrzec, koncentrując się na poznaniu wartości idealnych: dobra, prawdy, sprawiedliwości i piękna.
POLITYKA – rozumiana w jedności z etyką  dla Platona idealnym ustrojem politycznym jest model idealnej POLIS
– o skrajnie racjonalnych rządach.
Podobnie jak dusza dąży do poznania idei dobra, tak PAŃSTWO powinno dążyć do transcendentnie rozumianego
dobra.
Polityka zaś to sztuka oparta na wiedzy jak czynić ludzi lepszym.
Państwo podobnie jak indywidualna dusza powinno dążyć do dobra.

PLATON wyróżnia dwie polityki:

- pospolitą
- polityką filozofii

 zakłada równość polityki i filozofii

Państwo powinno składać się z 3 części, które w tym przypadku są warstwami społecznymi:

MĄDROŚĆ

MĘSTWO

OPANOWANIE

MIT ESCHATOLOGICZNY *
LUDZIE NIE RODZĄ SIĘ RÓWNI! Ich pozycja zależy od ilości wiedzy jaką zdoła zgromadzić dusza podczas pobytu
poza ciałem (przed narodzeniem). Następnie gdy dusza traci wewnętrzną harmonię, upada na ziemię i rodzi się
człowiek.
Zostaje on wcielony do jednej z warstw. Jeśli trafi do warstwy*

*

przeznaczonej mu z natury to jest to wolność.

Klasyfikacja ustrojów:
TIMOKRACJA  hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach
wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość

WADY:

- prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami
- niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów

* Eschatologia- ogół poglądów na temat ostatecznych pośmiertnych losów jednostki ludzkiej i końca świata
** Jeśli z natury człowiek jest przeznaczony do warstwy 2 (wojownicy), a trafi do warstwy 3 (rzemieślnicy) to jest on nieszczęśliwy, i nie
uzyska wolności.

S

P

R

A

W
IE

D

L

IW
O

Ś

Ć

to

cnot
a

na
dr

zę

dna

K

aż

da

z

tyc
h

w

ar

st

w

uos

abi

a

cnot
y

Filozofowie

Wojownicy

Rzemieślnicy

OLIGARCHIA  hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć
bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy
może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację
DEMOKRACJA  dobro wszystkich jest równorządne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem
wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót
obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.
TYRANIA  ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje
państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach,
podejrzliwość, egoizm, obłuda.

Powstanie państwa:
Człowiek nie jest samowystarczalny i musi żyć w wspólnocie. Powstanie państwa, jego budowa związana jest z 3
potrzebami:

a) wytwarzania pożywienia
b) mieszkania
c) ubrania itp.

By te wszystkie rzeczy wytwarzać potrzebni są ludzie różnych specjalności, którzy się tym zajmą (rolnicy, szewcy
itd.). Ludzie w momencie urodzenia już tak różnią się od siebie, że każdy ma zdolności innych profesji i zajęć. Jeden
powinien zająć się jednym a nie wieloma zajęciami.
Okazuje się że ludzie różnych profesji do efektywnej pracy potrzebują pomocy innych ludzi, zajmujących się inną
dziedziną, stąd ludzi tworzących państwo (miasto) musi być dużo. W państwie ludzie będą musieli niejako
współpracować, dzielić się wymieniać  koniecznie powstanie rynek i pieniądz do wymiany. Ktoś tej sprzedaży i
kupna musi pilnować  kramarze. Są to najemnicy posługujący się jedynie siła fizyczną.
Żołnierz jak przedstawiciele innych profesji też powinien zająć się tylko swoimi sprawami, związanymi z walką i
wojną. Jednocześnie powinien dbać o to co robi, i czemu to służy, nie może zaprzątać sobie głowy innymi rzeczami,
musi być odważny, silny, bystry, szybki itd.

5. MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKA; AUGUSTYN I TOMASZ

- myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu, była ideologią, samoświadomością szybko rozwijającego

się ruchu masowego, który w obliczu wrogiego otoczenia (prześladowania pierwszych chrześcijan) tworzył do
niego pewną kontrkulturę,

- wytworzyła się nowa problematyka-społeczności konstytuującej się wyłącznie na podstawie wspólnoty

wyznawanych wartości,

- fakt przynależności jednostki do społeczności stał się sprawą świadomego wyboru celu i sposobu życia i przestał

być zdeterminowany przez okoliczności niezależne od jego wiary i woli (np.urodzenie, władzę, pozycję społ.,
bogactwo),

- wspólnota wartości to doskonałe zjednoczenie, jedność w Chrystusie umożliwia wieczne zbawienie, toteż inne

związki - skupione na rzeczach doczesnych - tracą znaczenie.

Św. Augustyn - "O Państwie Bożym"

- próba określenia miejsca wspólnoty chrześcijan w rzeczywistym świecie społecznym: podział ludzkości ze

względu na stosunek do Boga( teocentryzm), co nie wykluczało istnienia innych porządków,

- chrześcijanin należał do dwóch różnych porządków: niebieskiego i ziemskiego - jest to rozdział o charakterze

wyłącznie moralnym a nie fizycznym( brak odniesienia do obserwowalnej rzeczywistości społecznej), służy
jedynie ukazaniu dwóch różnych systemów wartości i odpowiadających im rodzajów ładu społecznego,

- społeczność zorganizowana wokół wartości świeckich( porządek ziemski) i wokół wartości świętych( porządek

niebieski)

PAŃSTWO ZIEMSKIE:

- z natury niedoskonałe: panuje powszechny egoizm, każdy dba o własne korzyści i pragnienia,
- typ ładu społecznego: oparty na konflikcie

PAŃSTWO BOŻE:

- pokój, państwo szczęśliwe, powszechne dobro,
- typ ładu społecznego: oparty a konsensie

Teoria św. Augustyna to koncepcja wówczas prekursorska: konflikt 2 państw umieszczony został w perspektywie
historiozoficznej, w perspektywie czasu, która ma swój początek i koniec. Historią rządzi Opatrzność, musi więc mieć
sens i cel, musi być procesem ukierunkowanym i przebiegającym po linii prostej.

Św. Tomasz

- doktryna 3 rodzajów prawa, zbudowanych hierarchicznie; wszystkie są przejawami jednego prawa Bożego i są z

nim zgodne( idea jednolitego systemu praw rządzących światem):



prawo wieczyste,



prawo naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim),



prawo ludzkie(pozytywne)- konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje o ile jest zgodne z prawem

naturalnym,

- porządek świata wywiedziony z jednej praprzyczyny, nastawiony na jeden cel - Boga. Jemu podlega wszystko,

cokolwiek istnieje,

- hierarchiczna struktura świata (gwarant ładu społecznego)- wzajemna zależność różnych części świata społecznego

i wynikająca z tej zależności jedność, ale także: nierówność poszczególnych części i podporządkowanie części
"wyższych" częściom "niższym". Różne grupy społeczne znajdują się na różnych szczeblach hierarchii i tylko
wtedy mogą wypełniać określone zadania w ramach całości,

- każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki

6. RELACJA WŁADZA I SPOŁECZEŃSTWO W MYSLI FILOZOFICZNEJ ŚREDNIOWIECZA
Tylko w wykładach (regnum vs. sacredotum)

7. NICOLO MACHIAVELLI - "KSIĄŻĘ"

- kontekst historyczny: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku

stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz
produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu
społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i
zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,

- teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od

moralnych,

- brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,
- jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich

zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,

- możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe -

zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),

- wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej

(istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić
innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im
władza silniejsza, tym lepiej.

JEAN BODIN - "SZEŚĆ KSIĄG O RZECZYPOSPOLITEJ"

- próba umocnienia i uprawomocnienia konkretnych instytucji politycznych,
- rzecznik absolutyzmu,
- wprowadził pojęcie suwerenności - państwo istnieje o tyle, o ile istnieje nieustająca, absolutna władza zwierzchnia,

posiadająca moc stanowienia praw i karania każdego, kto te prawa łamie,

- w odróżnieniu od Machiavellego: pluralistyczna koncepcja społeczeństwa (stosunki miedzy władcą a poddanymi,

ale również podjął problem stosunków społ. jako takich),

- rodzina jako naturalna wspólnota, podstawa państwa, a także innych zrzeszeń - "korporacji i kolegiów"; z rodziną

wiąże się instytucja własności prywatnej,

- społeczeństwo poddane absolutnej władzy nie jest tylko agregatem jednostek, ale posiada skomplikowaną strukturę

wewnętrzną

8. RENESANSOWE UTOPIE

- T. More "Utopia"
- F.Bacon "Nowa Atlantyda"
- T.Campanella "Państwo Słońca"

- utopie pozostają w ścisłym związku z głównym nurtem myśli społecznej renesansu, chociaż inaczej odpowiadają

na pytania epoki niż teoretycy polityki i państwa,

- I część każdej utopii opisuje realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa, prowadząc do wniosku, że środki

polityczne, surowe prawo nie rozwiązują najważniejszych problemów,

- Główny sposób wyjścia z kryzysu to przebudowa systemu społecznego i gospodarczego, w szczególności

zniesienie własności prywatnej, której rozrost doprowadził do spolaryzowania społeczeństwa,

- założenia dotyczące natury ludzkiej: człowiek w warunkach, które istnieją jest zły, skrajnie egoistyczny, a jego

postępowanie jest narzucone przez społeczne warunki; rzeczywisty człowiek, jego prawdziwa natura może ujawnić
się w warunkach idealnego ustroju, jaki panuje na wyspie Utopii.

Podobieństwa wszystkich pisarzy renesansowych (utopiści, Machiavelli, Bodin):

- ład społeczny jest dziełem ludzi i może być racjonalnie przekształcany odpowiednio do okoliczności i trwałych

cech natury ludzkiej,

- porządek zastany nie jest jedynym porządkiem możliwym; nie uświęca go ani czas ani objawienie.

9. MYŚL PRAWONATURALNA CZASÓW NOWOŻYTNYCH.

- rozwinęła się w pismach Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), Tomasza Hobbesa (1588-

1679), Johna Locke’a (1632-1704), Samuela von Pufendorfa (1632-1694), Barucha Spinozy (1632-1677),

- oddziaływanie doktryny prawa naturalnego ustało dopiero w czasach triumfu historyzmu i pozytywizmu w XIX

w.,

- z tej doktryny wywodzi się XX-wieczna idea praw człowieka,
- teoria społeczeństwa – ład społeczny został wyprowadzony z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od

jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek władzy,

- według teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje

niezależnie od niej, istnieje pewna sfera stosunków między ludźmi, która konstytuuje się niezależnie od działania
rządu,

- nowożytna doktryna prawnonaturalna była bardzo zróżnicowana wewnętrznie, ale wszystkie poglądy łączyła

konieczność kierowania się w polityce rozumowo ustalonymi zasadami,

- w przyrodzie i życiu moralnym istnieje porządek świata, który można odkryć siłami ludzkiego rozumu;

znajomość zasad tego porządku pozwoli lepiej zorganizować stosunki międzyludzkie,

- radykalizm w doktrynie prawa naturalnego,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była kontynuacją średniowiecznych teorii prawnonaturalnych (ta sama

problematyka i pojęcia),

- w porównaniu do średniowiecza pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być

nieodłączne od prawa boskiego, prawo naturalne przestaje być zależne od boskiej woli,

- w

odróżnieniu

od

średniowiecznej

doktryny

prawnonaturalnej

nowożytna

była

nominalistyczna,

indywidualistyczna – zasady prawa naturalnego odnosiły się do jednostek, a nie do społeczeństwa, regulowały
one stosunki między członkami społeczeństwa, społeczeństwo obywatelskie nie jest wytworem natury,

- nowa koncepcja człowieka – zwrócenie uwagi na jego potrzeby, pojawiają się elementy wczesnej psychologii do

badania natury ludzkiej,

- przyswajanie wzorów współczesnej nauki – metoda wykładu naśladującego często traktat matematyczny,

dedukcja, poszukiwanie ogólnych praw do wyjaśniana pewnych zjawisk,

- nowożytna doktryna prawnonaturalna miała wyraźny charakter klasowy – zawierała teoretyczne

usprawiedliwienie aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa, zasady prawa naturalnego okazały się gwarancją
bezpieczeństwa własności i rzetelności w dotrzymywaniu umów (własność staje się jednym z fundamentów
społeczeństwa);

Grotius:

- z jednej strony (za stoikami i Arystotelesem) uważał, że człowiek jest z natury istotą społeczną i jego

naturalnym stanem jest stan społeczny, z drugiej strony (podobnie jak Hobbes) dywagował o przedpaństwowym
stanie natury,

- w stanie natury panują czyste prawa natury, a każda jednostka jest egzekutorem własnych praw,
- dla zabezpieczenia się przeciw przemocy izolowane dotąd rodziny założyły społeczeństwo obywatelskie –

jednostki wyzbyły się swoich praw na rzecz władcy;

Pufendorf:

- stan natury istnieje wtedy, gdy ludzie są połączeni stosunkiem opartym na podobieństwie wspólnej natury,
- w społeczeństwie człowiek znajduje ochronę w sile wszystkich ludzi,

- w czystym stanie natury człowiek żyje w odosobnieniu i nie podlega żadnej władzy,
- wczesne społeczeństwo patriarchalne było najbliższe modelowi stanu natury – istniały wtedy niezależne od

siebie wspólnoty powiązane szeregiem stosunków społecznych i współdziałaniem;

Spinoza:

- w stanie natury siła jest prawem, jeśli człowiek czegoś pragnął, to po prostu sobie to zabierał (miał do tego

prawo), działał w afekcie, żądzą,

- lepiej jest kierować się rozumem, ponieważ tylko rozum umożliwia człowiekowi współżycie społeczne,
- ludzie połączyli się w społeczność obywatelską, aby zapewnić sobie korzyści płynące ze zorganizowanego

życia społecznego.

10. NOWOŻYTNE KONCEPCJE UMOWY SPOŁECZNEJ: HOBBES, LOCKE.

- dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,
- społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,
- jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć ograniczenia

i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,

- w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a

naturalnych uprawnień,

- społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i

osiągnięcia celów,

- idea kontraktu rządowego – dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co do ich

wzajemnych zobowiązań,

- idea właściwej umowy społecznej – w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu umowa była

zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.

Tomasz Hobbes

- podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej mocy,

które ustaje dopiero ze śmiercią”,

- ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych samych

dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania swojego
życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,

- istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,
- człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny strach i

niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,

- stanem naturalnym ludzkości jest wojna wszystkich przeciwko wszystkim,
- podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w ramach

społeczeństwa podległego władzy rządu,

- Indianie amerykańscy jako przykład ludzi żyjących w stanie natury,
- akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt

jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest
nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,

- suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest jej

stroną,

- Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,
- umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.

John Locke

- stan natury jest stanem historycznym, to stan wolności, pokoju, a nie wojny,
- stan natury był raczej przedpaństwowy a nie przedspołeczny,
- ludzie od zawsze żyli w rodzinach i w małych grupach społecznych (pierwsze umowy społeczne, naturalna

skłonność do życia w społeczeństwie), w stanie natury istniały dość rozwinięte stosunki społeczne,

- każdy człowiek jest zobowiązany dbać o zachowanie własnego życia, troszczyć się o życie reszty ludzkości, nie

wolno mu działać na szkodę innych, interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne,

- w stanie natury człowiek interesuje się drugim człowiekiem jako podobną do siebie istotą, z którą można

nawiązać korzystną dla obu stron współpracę,

- kiedy pojawił się pieniądz, ludzie się poróżnili, pojawiły się instytucje wymierzające sprawiedliwość,

- stan natury nie musi być stanem wojny (jak u Hobbesa), ale jest pełen niebezpieczeństw wynikających z tego,

że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość,

- niebezpieczeństwa wynikają nie z własności ludzkiej natury, ale z wytworzonego przez ludzi układu stosunków

społecznych,

- władza zostaje powołana przez istniejącą już zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi ona sama

przestaje sobie radzić, zbiorowość ma prawo się zbuntować przeciw władzy, która nie wywiązuje się z zadań
powierzonych w umowie,

- Locke daje uprawomocnienie dla demokracji,
- umowa oznacza jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem i rządem, którego

prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone,

- państwo tworzy się w dwóch etapach: najpierw powstaje społeczeństwo obywatelskie (pewna forma

samoorganizacji, odmowa posłuszeństwa władzy tyrańskiej), później społeczeństwo polityczne (z władzą:
wykonawczą, ustawodawczą i federacyjną).

11. OŚWIECENIE SZKOCKIE; FERGUSON I SMITH.

Adam Ferguson i socjologia historyczna

- dzieło „Essay on the History of Civil Society” (1765)
- połączył opisową i historyczną metodę Montesquieu z psychologiczną i krytyczną postawą Hume’a – jego

rozprawy były zarazem konkretne i analityczne

- odrzucał on metody a priori, pojęcia stanu natury i umowy społecznej; badał społeczeństwo takie, jakie jest
- w dziele tym występuje silny element dynamiczny – Ferguson kładzie nacisk na konkurencję i konflikt w

rozwoju społecznym, na „walkę grup”

- społeczeństwo ma naturę organiczną, ważny jest podział pracy dla organizacji życia społecznego
- występują wzajemne zależności różnych dziedzin ludzkich interesów

Również w tym dziele Ferguson przedstawia swoje poglądy antropogeograficzne. Przypisywał on wielkie znaczenie
wpływom klimatu na życie i rozwój kultur oraz społeczeństw. Jego najważniejsze twierdzenie dotyczyło wyższości
klimatu umiarkowanego jako fizycznego środowiska kultury, które było pierwszym ujęciem tej kwestii wolnym od
mistycyzmu.

Adam Smith jako twórca ekonomii klasycznej
1776 – wydanie „Bogactwa narodów”; przyczyniło się ono do stworzenia powszechnie przyjętej teorii ekonomicznej w
epoce wiktoriańskiej

Polityczne koncepcje Smitha:

- kierował się on naukami Locke’a, Montesquiego i Hume’a – połączył je z fizjokratycznymi doktrynami nt.

właściwego zakresu działalności państwa

- według fizjokratów istnieje naturalny porządek przenikający wszechświat – dziedzinę zjawisk społecznych; jest

on niezmienny

- Smith był przeciw restrykcyjnej polityce państwa – najłatwiej dojść do szczęścia poprzez całkowitą wolność

przemysłu i handlu

3 obowiązki państwa:

1. obrona obywateli przed obcymi państwami
2. przestrzeganie prawa i sprawiedliwości
3. wprowadzenie i utrzymanie robót publicznych oraz troska o wychowanie akademickie i religijne

2. i 3. powinny być nawet dobrowolnie wykonywane przez obywateli, w imię ich własnego interesu. Tylko jeśli tak nie
jest ma prawo wkroczyć państwo.
Smith chciał uchylenia przepisów ograniczających handel i przemysł poprzez natychmiastowe wprowadzenie
nieskrępowanej konkurencji.
Jest to teoria laissez faire, charakteryzująca „liberalizm ekonomiczny” i „indywidualizm polityczny”.

Teorie ekonomiczne Smitha

- nacisk na czynnik „pracy” – źródło wszelkiego bogactwa i rzeczywista miara wartości
- bardzo wazny podział pracy w teorii produkcji
- miara wartości – ilość pracy, potrzebna do wytworzenia danego produktu

Teoria ta była początkiem dyskusji nt. płac, zysku, procentu, rent:
a) płaca – wynagrodzenie za pracę, wyznacza ją popyt i podaż na rynku pracy

b) zyski – wynagrodzenie za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestownego kapitału zakładowego
c) procent – część zysku powstała z wypożyczenia kapitału
d) renta – wynagodzenie dla właściciela ziemi; istmieje wtedy, gdy cała ziemia jest już zajęta; renta = całość

dochodu rentiera minus zyski i płace robotnicze

Teoria sympatii Smitha

- wyłożona w dziele „Theory of Moral Sentiments” (1759)
- każdy musi interesować się pomyślnością innych – brak samolubności
- jedyne ludzkie źródło ludzkich uczuć wobec cierpienia – stawianie siebie na miejscu cierpiącego. Jest to tak

oczywiste, że nie wymaga dowodu

- tak samo jest patrząc z drugiej strony – jeśli chodzi o odczuwanie przyjemności, dlatego Smith używa pojęć

„sympatia” i „oddźwięk uczuciowy”, a nie „litość”(która dotyczy tylko złych emocji)

- według Smitha nie ma nic przyjemniejszego niż odkrycie w kimś innym uczuć, które opanowują nas samych

Wzajemny stosunek aktora i widza

- nie jest możliwe, by uczucia widza mogły się wznieść na ten sam szczyt, co uczucia osoby obserwowanej;

osoba obserwowana nie będzie zadowolona, jeśli oddźwięk uczuciowy ze strony widza nie będzie pełny, a
zgodność uczuć doskonała

- jednak uczucia obu podmiotów nie będą sobie doskonale opowiadać, ale stopień ich zgodności może być

wystarczający dla społecznej harmonii

- harmonia ta powstanie, gdy widz będzie siebie wyobrażał w realiach osoby obserwowanej i vice versa –

społeczeństwo i wzajemne obcowanie są najlepszymi środkami przywracania przywracania spokoju ducha

- natężenie sympatii zależy od bliskości stosunków między widzem a obserwowanym
- widz ocenia emocje jakiejś jednostki zależnie od tego czy odpowiadają one bądź nie jego własnym emocjom
- bez społeczeństwa człowiek nie byłby w stanie sformułować żadnej opinii nt. własnego charakteru i

postępowania; społeczeństwo jest zwierciadłem – zatem w każdym człowieku zachodzi dwoista relacja widza i
aktora

- każdy kieruje się w swoim postępowaniu myślą o tym, co będą sądzili na ten temat inni oraz pragnie pochwał
- umiłowanie pochwał ≠ umiłowanie życia zasługującego na pochwałę
- człowiek nie powinien cieszyć się z bezpodstawnych pochwał – świadczy to o próżności i powierzchowności

jednostki

12. OŚWIECENIE FRANCUSKIE, IDEOLOGIA POSTĘPU, TURGOT, CONDOERCET, TEORIA UMOWY
SPOŁECZNEJ ROUSSEAU, POGLĄDY SAINT-SIMONA, MONTESKIUSZ.

„Oświecenie stanowi w historii myśli społecznej epokę niezwykle doniosłą zarówno dlatego, że doprowadza do końca
rozpoczęty wcześniej proces sekularyzacji refleksji o społeczeństwie , jak i dlatego, że otwiera nowe perspektywy ,
będąc pod wieloma względami punktem wyjścia zainteresowań i koncepcji późniejszej socjologii” – Szacki

„Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to
niezdolności człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierowania. Zawiniona jest ta
niepełnoletność wtedy kiedy przyczyną jest nie brak rozumu lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego
kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło Oświecenia.”
– Kant.

OŚWIECENIE FRANCUSKIE

Kolebką myśli oświeceniowej były Niderlandy i Wielka Brytania a nie Francja. Oświecenie Francuskie wydało
zaledwie dwóch myślicieli tej klasy co Kant czy Hume. Byli nimi Montesquieu i Rousseau. Było ono silne raczej przez
popularność, różnorodność i publicystyczną śmiałość swych idei niż ich oryginalność czy głębie.

IDEOLOGIA POSTĘPU

Ideologia postępu wpisana implicite w ideę upełnoletnienia człowieka, a więc w przekonanie że czyniąc właściwy
użytek ze swoich władz poznawczych jest on w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej. W XVIII wieku
rozpowszechnione było przekonanie że świat zmienia się na lepsze jednak większość oświeceniowych myślicieli nie

zadała sobie trudu aby budować teorię wyjaśniające kierunek postępu, jego prawidłowości i mechanizmy. Wyjątek
stanowię Turgot i Condoercet.
Podstawowymi przesłankami do ukonstytuowania się tej idei było;

- zakwestionowanie autorytetu starożytnych ( i innych autorytetów z przeszłości).
- uznanie – wbrew tradycji chrześcijańskiej – wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka.
- założenie stałości praw natury bez którego nie do pomyślenia byłoby kumulatywny rozwój wiedzy.
- przesłanka społeczne – powstanie sytuacji w której instytucje ludzkie przestały uchodzić za dane i ustanowione

raz na zawsze.

- wpływ sensualistycznej filozofii Locka która wskazała na podatność ludzi na zmiany pod działaniem

środowiska, dowodząc tym samym ich plastyczności i zdolności do doskonalenia.

Jednym z najważniejszych osiągnięć teorii postępu były nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego,
która wcześniej uchodziła za niepożądaną lub pożądaną tyle o ile prowadziła do osiągnięcia stanu doskonałości (z
definicji stabilnego i niezmiennego)

TURGOT (1727-1781)
Discours sur l’histoire universelle (1750)
Turgot twierdzi że źródłem postępu jest natura ludzka, zawarta w niej potencja. Człowiek obdarzony zdolnością
poznawania świata odbiera wrażenia, gromadzi i przekazuje innym wiedzę, nie może się nie doskonalić, co w końcu
prowadzi do doskonalenia się społeczeństwa.
Ludzka natura – jest niezmienna i dlatego wszystkie narody rozpoczęły drogę na ścieżce postępu od tego samego
punktu a różnice pomiędzy nimi są jedynie wynikiem nierównego tempa jakie osiągają różne narody. W tym sensie
teoria T. jest głęboko antyhistoryczna – koncentrując uwagę na tym co niezmienne – na naturze ludzkiej, pozbawiała
znaczenia w interpretacji faktów historycznych kontekstów i okoliczności zachodzących procesów.
Zdaniem T. zdolność człowieka do postępu powoduje że historia ludzkości różni się zasadniczo od „rewolucji”
przyrody. Te 2 podlegają stałym prawom i powtarzają się a te 1 przedstawia środowisko zmieniające się bezustannie,
jako pasmo nowości.
T. uważał stopień mobilności społeczeństwa za jedną z jego najważniejszych cech, twierdząc że przynosi ona nowe
doświadczenia a tym samy daje szansę pomnożenia wiedzy, Błąd popełniony w trakcie szukania nowych rozwiązań
jest mniejszym niebezpieczeństwem niż bezmyślna imitacja prawdy odkryte w przeszłości.

CONDOERCET (1743 –1794)
Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego po przez dzieje (1794)
C. bardzo przyczynił się do spopularyzowania idei postępu.
Zgadzał się z Turgotem co do idei naczelnej, jednak w odróżnieniu od swego poprzednika głosił że;
Procesy historyczne i procesy przyrody tak samo odznaczają się regularnością i koniecznością. To założenie
doprowadziło C. Do idei stworzenia matematyki społecznej wykorzystującej do analizy procesów społecznych
rachunek prawdopodobieństwa.
C. był skrajnym nominalistą – uznawał że ogół postępu ludzkości jest prostą sumą rozwojów indywidualnych
rozpatrywanych równocześnie u bardzo wielu osobników złączonych w społeczeństwo.
Rozwój indywidualny to przede wszystkim rozwój poznania, tak więc rozwój gatunku polega na rozwoju wiedzy i
oświaty. Przemiany społeczne były przez niego analizowane w większy stopniu jako przemiany świadomości niż np.
poprzez opis zmiany sposobów zdobywania środków utrzymania.
C. jest ostatnim godnym uwagi przedstawicielem oświecenie francuskiego, jego szkic został napisany już w latach
Wielkiej Rewolucji.

ROUSSEAU (1712- 1778) – TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludzmi (1755)
Umowa społeczna (1762)
Pisma R. wywarły ogromny wielokierunkowy wpływ. Jednocześnie jego dzieła są nie jednoznaczne, i łatwo podlegają
różnym, czasem sprzecznym interpretacjom.
R, jest przykładem myśliciela zajmującego się problematyką społeczną z perspektywy uczestnika a nie obserwatora.
W jego twórczości mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami społeczeństwa;

I)

Koncepcja krytyczna ujawniająca wielorakie ograniczenia z jakimi wiąże się dla jednostek życie zbiorowe.
Dotyczy przeszłości i teraźniejszości.

Koncepcja ta zawiera w sobie rozważania o denaturalizacji odchodzącego stopniowo poprzez rozwój języka ,
wzmożone interakcje, podział pracy od stanu natury człowieka. Stan natury jest przez R. wyraźnie idealizowany
chociaż jednocześnie stwierdza on że istota ludzka w stanie natury nie jest do końca człowiekiem. Denaturalizacja to

pętanie się samemu poprzez więzi kultury, mnożnie sztucznych potrzeb. Pociąga to za sobą głęboką metamorfozę
jednostki. (nie ciągnę tego dalej bo pyt. jest o umowę społeczną)

II)

Koncepcja apologetyczna - uwydatniająca przede wszystkim zalety życia we wspólnocie o ile zostanie ona
(wspólnota) zorganizowana we właściwy sposób. Odnosi się ona przede wszystkim do przyszłości (plus te
okresy które R. uznaje za zrealizowanie swojego ideału.

R. w tej koncepcji twierdzi że wyjście ze stanu natury jest nieuniknione z powodu postępu. (podział pracy to
ograniczenie wolności bo uzależniamy się od innych ludzi). Zależność prowadzi do nierówności a to do nieszczęścia
ludzi.
Jedynym wyjściem jest UMOWA SPOŁECZNA oparta na PRAWIE. – ludzie podlegają bezosobowemu prawu a nie
sobie nawzajem. Prawo nie może pochodzić od woli jednostek, od woli większości ani nawet od woli wszystkich. –
musi być wytworem WOLI POWSZECHNEJ (nie jest to suma woli poszczególnych ludzi lecz ta część potrzeb
poszczególnych członków społeczeństwa która jest tożsama z potrzebami społeczeństwa jako całości.)
Zawierając umowę społeczną i powołując prawo ludzie zrzekają się swojej wolności ale pozostają równi sobie.
Na straży prawa stoi Władza która jest wykonawcą woli powszechnej.
Umowa społeczna zostanie wg R. zawarta po tym jak wszyscy ludzi zaglądając w swoje sumienie (sic!) dojdą do
wniosku że jest ona potrzebna. Tych delikwentów którzy w odpowiednim momencie nie znajdą tego czego powinni w
swoich sumieniach należy przymusić siłą 

MONTESKIUSZ VEL MONTESQUIEU (1689-1755)
Listy perskie (1721)
Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734)
O duchu praw (1748)

M. jest przez wielu uznawany nie tylko za poprzednika socjologów ale za socjologa avant la lettre.
Metod M. to systematyczna obserwacja i porównywanie faktów. Takie podejście prowadzi go wprost do stwierdzenia
że wszystko ma swoją przyczynę , wewnętrzną konieczność określoną przez warunki w jakich powstało i funkcjonuje.
Żadnej z instytucji nie można uznać za absurdalną ponieważ każda jest w jakiś sposób uwarunkowana i powiązana z
innymi.
Jednocześnie, zapominając jakby o swoim relatywizmie M. używa w pewnych kontekstach pojęcia prawa natury jako
stałej normy. Prawa natury mają dla M. swe źródło w naszej istocie i podlegaliśmy im jeszcze przed powstaniem
społeczności. Są to;
1 prawo każące szukać pożywienia
2 prawo leczenia się dwóch płci
3pragnienie życia w społeczeństwie
4pokój (brak stanu wojny)
5dązenie do Boga
6Dązenie do poznania
Jednak dla M. nawet oddalenie się od praw natury nie jest powodem na uznanie świata społecznego za domenę chaosu.
Ważne są ZWIĄZKI KONIECZNE pomiędzy poszczególnymi faktami społecznymi bądź prawami. Jest to
dostrzeżenie nieskończonej różnorodności zjawisk społecznych.
Determinizm geograficzny – tłumaczenie osobliwości społeczeństw własnościami klimatu itp. Wg M. maleje on wraz z
rozwojem cywilizacji a dominujące znaczenie uzyskują taki czynniki jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków
do życia, religia, obyczaje itp.
M. nie wskazuje na jeden decydujący czynnik lecz na wzajemne powiązaniu wielu różnych składniku, na dowodzeniu
że społeczeństwo jest SYSTEMEM. Szczególną rolę M. przypisuje tylko OGÓLNEMU DUCHOWI narodu, który jest
wynikiem historii danego narodu.
Takie podejście owocuje;
1rezygnacją z oszukiwania uniwersalnego ładu społecznego
2uznanie że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu
konkretnych warunków.
Typologia ustrojów – pozornie powtórzona za Arystotelesem, tak naprawdę M. tworzy pierwszą typologię
społeczeństw, akcentując fakt że w różnych warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.

SAINT-SIMON
Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych (1802)
Wprowadzenia do prac naukowych dziewiętnastego wieku (1807-1808)
Katechizm industrialistów (1823-1824)

Nowe chrześcijaństwo. Dialogi między konserwatystą a nowatorem (1825)

Twórczość S-S. ma w wielu punktach znamiona dyletantyzmu i czystego szaleństwa pełna jest jednak wnikliwych
obserwacji i zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa nazwanego po
raz pierwszy – przemysłowym.
Punktem wyjścia S-S. było przekonanie że Europa znajduje się w głębokim kryzysie, właściwym dla interludium
pomiędzy dwoma różnymi STANAMI ORGANICZNYMI. tymi stanami miały być feudalizm i industrializm. Dla
wyjścia z kryzysu potrzebna jest reforma świadomości, epokę teologiczną i metafizyczną miała zastąpić epoka
POZYTYWNA w której panować będą idee naukowe. Aby mogły tego dokonać muszą one stanowić całość, muszą
być SYSTEMEM PRAW NAUKOWYCH.
S-S. postulował stworzenie nauki społecznej aby wypełnić lukę w systemie praw. Miała się ona nazywać fizyką bądź
fizjologią społeczną. Społeczeństwo to ORGANIZM, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa. Można je
poznać i wykorzystać w praktyce.

Społeczeństwo industrialne. S-S. Próbuje opisać społeczeństwo, dzieląc je na dwe klasy
1 – klasę nie produkująca, próżniaków , konsumującą a niczego nie produkującą, szlachta, duchowieństwo i prawnicy

2 – klasę industrialisów, chłopi, rzemieślnicy przemysłowcy, uczeni, kupcy i artyści (o ile tworzą dla dobra
społecznego)
Taki podział pokazuje że dla S-S. Podstawową sprawą było usunięcie pozostałości feudalizmu.
Konflikt pomiędzy próżniakami a industrialistami S-S. uczynił osią całego procesu historycznego. Mamy więc system
militarny (feudalny), którego WIĘŹ SPOŁECZNA opiera się na przymusie i jego opozycje czyli system industrialny,
zbudowany na dobrowolnym współdziałaniu. W dziedzinie świadomości (duchowej) mamy system wierzeń i system
dowodów naukowych. Wg S-S. industrialiści stopniowo zdobywają przewagę i w XIX wieku ostatecznie zatriumfują,
przemieniając całe państwa w coś na kształt wielkiego warsztaty produkcyjnego zarządzanego przez uczonych i
organizatorów produkcji (technokracje)

13. ROZWÓJ TEORII EKONOMICZNEJ; MERKANTYLIZM, FIZJOKRATYZM, KLASYCZNA EKONOMIA
ANGIELSKA I ICH WPŁYW NA TEORIE SPOŁECZNE.

- ok. 1600 do ok. 1800 – okres kształtowania się nowoczesnej nauki ekonomicznej, w erze nowożytnej ekonomia

wyodrębniła się jako niezależna nauka o nabywaniu i użytkowaniu bogactwa,

- etapy wyodrębniania się ekonomii jako nauki to merkantylizm, fizjokratyzm i klasyczna ekonomia.

Merkantylizm:

- od ok. 1600 do 1750 r.: Antonio Serra, Thomas Mun, William Petty, Josiah Child, Charles Davenant,
- w wyniku handlowej ekspansji i bogacenia się krajów, władcy wielkich terytorialnie państw zaczęli dążyć do

absolutyzmu – poprzez utrzymywanie najemnej armii i lojalnej biurokracji zaczęto tworzyć narodowe państwa
dynastyczne,

- Anglia – merkantylizm = Francja – colbertyzm = Niemcy – kameralizm,
- ta teoria nawiązywała do regulacji czynności gospodarczych przez poszczególne rządy narodowe, każde państwo

dążyło do tego, żeby stać się potencjalnym wrogiem handlowym wszystkich innych; zakładano, że pomyślność
każdego państwa zależy od stosowania zasady monopolu w handlu swoimi koloniami i od czynienia ograniczeń
lub narażenia na straty handlu swego sąsiada,

- podstawowe twierdzenia merkantylizmu:

1. zapasy metali szlachetnych, którymi można dysponować, są największą miarą dobrobytu narodu,
2. obok kopalnictwa kruszcu głównym środkiem gromadzenia tych szlachetnych metali w postaci brzęczącej

monety jest handel,

3. aby handel był korzystny i pieniądz mógł się gromadzić, niezbędna jest przewaga eksportu nad importem,
4. aby zapewnić rynki dla tego eksportu i stworzyć w ten sposób dodatni bilans płatniczy dla kraju

macierzystego, potrzebne są kolonie,

5. aby kolonie mogły dostarczyć rynków dla gotowych produktów i stać się źródłem zaopatrzenia w surowce,

zakazane w nich być powinno tworzenie manufaktur, tak aby nie mogły one ani zaspokajać same swych
potrzeb, ani zużywać swoich zasobów surowcowych,

6. w koloniach trzeba widzieć przede wszystkim korzystne przedsiębiorstwa handlowe ich metropolii,

- dziś już wiadomo, że błędne były niektóre poglądy merkantylistów: że zapas pieniądza jest główną oznaką

zamożności narodu i że korzystny bilans handlu zagranicznego oznacza wzrost masy pieniężnej,

- praktyki merkantylistów bardzo ograniczyły aktywność handlową i pomyślność różnych państw europejskich,
- obok polityki kolonialnej rozszerzano aktywność państwa w sprawach gospodarki wewnętrznej:

 w Anglii wprowadzono Statut Terminatorów ustanawiający państwową kontrolę pracy i jej warunków,

przyznający sędziom pokoju prawo ustalania cen oraz państwową kontrolę życia przemysłowego przez
proklamacje publiczne,

 we Francji (Colbert) państwo umacniało gildie, przekopywało kanały, wznosiło gmachy publiczne i uprawiało

nieużytki,

- kameralizm w Prusach: państwo silnie interweniowało w gospodarkę narodową i finanse publiczne, merkantylizm

przeplatał się tu ze swoistymi półfeudalnymi stosunkami; problem handlu zagranicznego był mniej ważny,
kontrola i dyscyplina obejmowała życie wewnętrzne państwa, w celu zapewnienia maksymalnych osiągnięć
fizycznych, umysłowych i moralnych, przyczyniających się do wzmocnienia potęgi panującego,

- bunt przeciw merkantylizmowi – doktrynalne uzasadnienie dla buntu przeciw ograniczeniu wolności handlu i

przemysłu dała naturalistyczna filozofia oparta na naukowych odkryciach: Newton wykazał, że są pewne prawa,
które rządzą światem fizycznym, więc człowiek powinien dać spokój próbom kierowania procesami społecznymi.

Fizjokratyzm:
- podstawowa doktryna – wiara w istnienie naturalnego porządku na świecie, którego cząstką jest człowiek,

wszystko, co zgodne z tymi naturalnymi prawami, zostaje uwieńczone powodzeniem, podczas gdy to, co z nimi
sprzeczne, musi kończyć się niepowodzeniem,

- fizjokratów można porównać do Comte’a,
- koncepcja natury jako normalnego a nie pierwotnego stanu ludzkości – dla osiągnięcia stanu idealnego nie trzeba

wracać do stanu pierwotności, jedynie przystosować się do naturalnych praw rządzących wszechświatem (ta idea,
szerzej rozwinięta, zyskała popularność w postaci dogmatu Spencera, że proces ewolucyjny jest automatycznym i
naturalnym rozwojem),

- fizjokraci uważali, że ludzie przechodząc ze stanu natury do stanu cywilizacji nie poświęcili nic, a zyskali

wszystko,

- porządek naturalny oznacza, że społeczeństwa ludzkie są rządzone przez prawa przyrodzone, te same, które

rządzą światem fizycznym (w tym wypadku fizjokraci uważani za prekursorów socjologów organiczników),
podstawą tego porządku jest poszanowanie własności i władzy,

- fizjokraci uwydatnili z wielką siłą zależność jednych klas społecznych od drugich i zależność ich wszystkich od

Ziemi,

- społeczeństwo składa się z pewnej liczby jednostek, które mają te same naturalne uprawnienia, każda potrafi

zabiegać o swoje interesy a bezpośrednim celem społeczeństwa jest wzrost dobrobytu, który oznacza wzrost
szczęśliwości,

- własność ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka, a wolność używania jej w taki jak chce sposób to

integralna część prawa własności,

- rząd jest złem koniecznym, oparty jest na umowie i jego możliwości interwencyjne należy ograniczyć do

minimum koniecznego dla zabezpieczenia praw każdego człowieka przed kolizją z prawami innych ludzi
(wolność handlu, nieograniczona konkurencja, zniesienie monopolu),

- powinny istnieć dwa organy rządowe:

 zespół urzędników stosujących takie prawa, jakie uważają za sprawiedliwe,
 „władza tytularna”, rodzaj patriarchalnego despoty, który jest wspólnikiem swych poddanych w korzystaniu z

zasobów królestwa i który wydaje prawa (nie ma osobnego ciała prawodawczego), ale nie ma władzy
wykonawczej,

- rząd nie powinien wtrącać się w sprawy gospodarki, jego hasłem powinno być laissez faire,
- najważniejsza idea szkoły fizjokratów to interpretacja rozwoju społecznego w kategoriach rozwoju rolnictwa:

jedynie uprawa ziemi i górnictwo stanowią działalność produktywną, rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa
imperiów, powoduje szybki przyrost ludności,

- dla fizjokratów było ważne wytwarzanie nadwyżki produkcyjnej a nie samo wytwarzanie – nadwyżka

pochodząca z ziemi umożliwia handel i rzemiosła oraz ożywia przemysł, w celu zapewnienia możliwie
najwyższej nadwyżki fizjokraci występowali za zniesieniem specjalnych przywilejów i panowaniem wolnej
konkurencji,

- teoria jedynego podatku – podatek nakładany na posiadłości gruntowe nie przekraczający jednej trzeciej

nadwyżki produkcji.

Ekonomia klasyczna:

- ojcem ekonomii klasycznej i liberalizmu ekonomicznego jest Smith,
- praca jest ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości (poszedł za nim Marks);

podkreślenie przez niego w teorii produkcji ważności podziału pracy wywarło największy wpływ w historii myśli
ekonomicznej,

- analiza wartości i wymiany wg Smitha koncentrowała wokół znanej teorii wartości, opartej na pracy; utrzymywał

on, że prawdziwą miara wartości jest ilość pracy potrzebna do wytworzenia danego produktu,

- płace są wynagrodzeniem za pracę i wyznaczane są przez popyt i podaż na rynku pracy,
- zyski są wynagrodzeniem za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestowanego kapitału zakładowego, zmieniają

się one proporcjonalnie do jego wielkości,

- procent jest tą częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału,
- renta jest wynagrodzeniem dla właściciela ziemi i może istnieć wtedy, gdy cała wolna ziemia jest już zajęta,
- „Bogactwo narodów” Smitha to rozprawa socjologiczna, uwzględniająca w szczególności ekonomiczne procesy

społeczne.

14. IDEOLOGIE POREWOLUCYJNE A TEORIE SPOŁECZNE.
(A. KONSERWATYZM, B. LIBERALIZM, C. SOCJALIZM UTOPIJNY).

a. konserwatyzm

Konserwatyzm wyrósł z radykalnej krytyki Oświecenia i rewolucji, którym przeciwstawił własną wizję świata
społecznego.
Konserwatyzm jest tu dla nas ideologią epoki przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, epoki
burżuazyjnych rewolucji, w której pewne grupy społeczne podejmują heroiczny wysiłek powstrzymania dokonujących
się zmian lub przynajmniej zrozumienia zdumiewającej dla nich „katastrofy”, która dotknęła uświęcony przez tradycję
porządek rzeczy. Konserwatyści dorobili się zwłaszcza własnej filozofii społecznej, wykraczającej poza
dotychczasowy, służący zwalczaniu zmian, tradycjonalizm. Światopogląd konserwatywny okazał się na tyle
atrakcyjny, że pozostał trwałym składnikiem europejskiej tradycji: jest jedną z ideologii także współczesnego nam
świata. Za swoje powołanie uważał obronę konkretnych społeczeństw przed inwazją uniwersalistycznych z założenia
wzorów politycznego racjonalizmu i rewolucji, nie mógł więc być formacją jednolitą. Jego przedstawiciele byli
świadomi istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami.
Konserwatysta nie przeczy samej potrzebie czy też konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, aby nie
naruszały one podstaw ładu społecznego. Tym między innymi różni się od tradycjonalisty, który obronę ładu utożsamia
z obroną konkretnych rozwiązań i protestem przeciwko samej idei zmiany.
Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się powszechnie angielskiego filozofa i męża stanu Edmunda
Burke’a (1729-1797), który zyskał rozległą i trwałą sławę dzięki swej książce „Rozważania o rewolucji we Francji i o
debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać
wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu” (1790). Dał w niej wyraz nie tylko swej niechęci do rewolucji i
rewolucyjnej ideologii, ale i zarysował główne zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Historia myśli
konserwatywnej to w dużej mierze historia recepcji owej książki Burke’a.
Inni przedstawiciele. We Francji: Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840) i wielu innych. W
Niemczech (tu myśl konserwatywna rozwinęła się najbujniej): twórca tzw. romantyzmu politycznego Adam Müller
(1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), który zainicjował historyczną szkołę prawa. W Szwajcarii i
Niemczech: Karl Ludwig Haller (1768-1854). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku,
ukształtowała się dość oryginalna rosyjska odmiana myśli konserwatywnej w postaci słowianofilstwa Aleksieja
Chomiakowa (1804-1860), Iwana Kiriejewskiego (1806-1856) i innych. Licznych, choć mniej znanych rzeczników
miał konserwatyzm w wielu innych krajach europejskich, w tym również w Polsce.

Antyracjonalizm myśli konserwatywnej
Walka przeciwko „przesądom” powadzona przez oświeceniowych filozofów zrodziła wiarę w możliwość racjonalizmu
w polityce, który polega na kierowaniu się abstrakcyjnymi zasadami i lekceważeniu tradycji i historycznego
doświadczenia. W praktyce oznacza to zgubny utopizm, tj. branie za punkt wyjścia jakiegoś wyspekulowanego
projektu i naginanie do niego opornej rzeczywistości. Zamiast rozpoznać stan faktyczny, dąży się do zstąpienia go tym,
co rzekomo być powinno.
Konserwatyści przeciwstawiali się temu. W teorii społecznej podawali w wątpliwość przydatność wszelkich ogólnych
zasad. „Na temat moralności czy polityki nie można twierdzić rozumnie niczego, co miałoby powszechne
zastosowanie”, twierdził Burke.

Krytyka oświeceniowych koncepcji natury ludzkiej
Na naturę ludzką składają się czynniki zarówno racjonalne, jak i – nade wszystko – irracjonalne, których nie można w
żaden sposób przewidzieć, okiełznać, a nawet precyzyjnie opisać. Postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko świadomie
podejmowane decyzje, nie tylko refleksja i kalkulacja, lecz również, a nawet przede wszystkim, sentyment, nawyk,
obyczaj, wiara, przykład itd. – słowem, wcześniejszy od wszelkiego namysłu przesąd (czyli to, co istnieje przed
sądem).
Zdaniem konserwatystów ograniczenie roli przesądów (co postulowali oświeceniowi filozofowie) nie jest ani możliwe,
ani wskazane, gdyż na nich opiera się całe życie społeczne, moralność itd. Bez nich społeczeństwo przestałoby istnieć,
stając się bezładnym zbiorem jednostek-atomów niezdolnych do żadnej trwałej współpracy. Koncepcję (i ideał)
człowieka jako istoty myślącej zastąpili więc koncepcją (i ideałem) człowieka jako istoty nade wszystko czującej.
Ową irracjonalną naturę ludzką potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu, inne w każdym kraju i każdej
epoce. Korzystali też z pojęcia „ducha narodu”, nawiązując w pewnej mierze do Monteskiusza i Herdera. Owe
konkretne cechy ludzi należących do różnych społeczeństw zależą od mnóstwa okoliczności, przede wszystkim zaś od
swoistej historii każdej zbiorowości. Rewolucyjny utopizm polega właśnie na ignorowaniu owych okoliczności i
traktowaniu każdego społeczeństwa jako „ziemi dziewiczej”, na której Rozum może zdziałać, cokolwiek chce.
Zainteresowania socjologiczne konserwatystów skupiły się na zjawiskach będących rezultatem nie świadomej
aktywności jednostek i grup ludzkich (jak np. konstytucje i ustawy), lecz żywiołowego wzrostu społecznego organizmu
odbywającego się poniżej poziomu refleksji: w języku, folklorze, prawie zwyczajowym, niezdogmatyzowanej religii
itd. Chodziło przy tym o zjawiska, które wprawdzie występują we wszystkich społeczeństwach, ale w każdym
przybierają swoistą postać.

Antyatomizm konserwatywnej filozofii społecznej
Ujmując społeczeństwo jako swoistą całość, konserwatyści dążyli do przezwyciężenia obecnego w myśli
oświeceniowego indywidualizmu („atomizmu” – słowo „indywidualizm” jeszcze nie istniało). Pojmowanie
społeczeństwa jako zbioru niezależnych z natury jednostek sprzyja fałszywemu i szkodliwemu przekonaniu, że te
jednostki mogą wciąż od nowa umawiać się co do zasad jego organizacji, jeżeli tylko przemawiają za tym ich aktualne
opinie i interesy. Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim koncepcjom społeczeństwa, według których ma ono
jedynie wartość instrumentalną w stosunku do wchodzących w jego skład jednostek.
Dowodzili, ze człowiek żyje zawsze w społeczeństwie, dzięki społeczeństwu i dla społeczeństwa i nie byłby tym, czym
jest, gdyby nie wpływy społeczne, którym podlega od dzieciństwa.
Społeczeństwo to byt pierwotny i nadrzędny w stosunku do jednostek. Ludzie nie mogli go stworzyć, ponieważ ludźmi
stali się dopiero dzięki jego istnieniu. Nie mają też prawa ani możliwości kierować społecznym organizmem podług
swojej woli: zastane przez nich wierzenia, obyczaje oraz instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej mądrości, w której
obliczu rozum jednostki, a nawet rozum wszystkich żyjących obecnie jednostek jest niczym.

Pluralistyczna koncepcja społeczeństwa
Konserwatyści byli pluralistami w tym znaczeniu, że wyobrażali sobie społeczeństwo jako konglomerat rozlicznych
grup mniejszych (rodziny, gminy, parafie korporacje, stany). Grupy te muszą być hierarchicznie uporządkowane
odpowiednio do ważności usług, jakie każda oddaje społeczeństwu. Jednostki nie są „atomami” także dlatego, że
posiadają różne prawa i obowiązki zależnie od swej przynależności do takiej lub innej grupy. Niebezpieczeństwo
rewolucji polega na usamodzielnieniu się zarówno jednostek, jak i państwa, które znosi „ciała pośredniczące”, stając
się tym samym tyranią.

Problem więzi społecznej
Upadek dawnego ustroju był w oczach konserwatystów niebezpiecznym naruszeniem fundamentów społeczeństwa
polegającym zwłaszcza na zerwaniu tradycyjnych więzi między ludźmi. Społeczeństwo porewolucyjne jawiło się jako
bezładne zbiorowisko egoistycznych jednostek, z których każda goni za własną korzyścią, bez oglądania się na swoich
bliźnich.
U wielu konserwatystów występuje wyraźne przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności, z których jedna
utrzymuje się dzięki bezpośredniej więzi między ludźmi, dzięki uczuciu, tradycji, obyczajom i religii, podczas gdy
druga ma za podstawę doraźne interesy jednostek, kontakty, sformalizowane przepisy prawne lub zgoła fizyczny
przymus w postaci np. rewolucyjnego terroru.
Szczególny nacisk konserwatyści położyli na krytykę wszelkich stosunków sformalizowanych i świadomie
zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichś określonych celów. Stosunki społeczne są trwałe jedynie wtedy, gdy ludzie
nie znają ich natury i żyją w zbiorowości na takiej samej zasadzie, na jakiej oddychają. Społeczeństwem powinny
rządzić ukształtowane historycznie zwyczaje, nie prawo pisane układane zawsze w jakimś celu, gdyż w nich wyraża się

prawdziwy „duch narodu”. Jeżeli niezbędne staje się spisanie praw, to prawodawca powinien być tylko
„protokolantem” spisującym prawo zwyczajowe.
Konserwatyści dostrzegli w religii podstawę więzi społecznej. Cenili religię za to że, przenika ona wszystkie dziedziny
życia społecznego od rodziny do państwa, będąc najbliższa „przesądu”.

Konserwatyzm a teoria socjologiczna
Konserwatyzm był przede wszystkim próbą znalezienia praktycznych środków zapobieżenia rewolucji lub (tam, gdzie
doszła ona do skutku) doprowadzenia, jeśli nie do restauracji dawnego ustroju, to przynajmniej do instauracji jego
zasad w porewolucyjnym społeczeństwie.
W omawianej epoce konserwatyzm był jednak czymś więcej aniżeli programem politycznym, a i jego późniejsze
oddziaływanie było co najmniej dwojakie. Z jednej strony, nawiązywali do niego i nawiązują ideologowie i politycy
poszukujący uzasadnienia swej antyrewolucyjności. Z drugiej strony, poszczególne poglądy i zespoły poglądów
konserwatywnych stały się inspiracją poszukiwań teoretycznych pozostających z praktyczną działalnością
antyrewolucyjna w luźnym związku.
W dziedzictwie myśli konserwatywnej zawarte były ważne problemy socjologiczne. Wszystko to razem sprawiło, że
socjologia XIX wieku od Saint-Simona, Comte’a, de Tocqueville’a i Le Playa do Taine’a, Durkheima i Tönniesa
wielokrotnie nawiązywała – pośrednio lub bezpośrednio – do konserwatystów. Najbardziej wpływowe okazały się przy
tym idee związane z krytyką utopizmu, abstrakcjonizmu i „atomizmu” w filozofii społecznej, obroną historycznego
punktu widzenia, podkreślaniem roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym, ujmowania społeczeństwa jako
„organizmu”, rozumieniem więzi społecznej, uwydatnianiem znaczenia małych grup (w szczególności rodziny),
analiza religii jako czynnika integracji społecznej itd. Niezmiernie płodne okazało się też założenie o zasadniczo
spontanicznym charakterze procesów społecznych i ograniczonej możliwości świadomego nadawania im określonego
kierunku.

b. liberalizm

Kształtował się stopniowo co najmniej od XVII wieku (ważna postać – John Locke), osiągając apogeum w XIX wieku.
Także zachowuje dzisiaj dużą żywotność, chociaż jego kontury jako ideologii stały się od dawna dużo mniej wyraźne z
tego powodu, że liczne hasła, które stanowiły kiedyś o jego odrębności, uległy w europejskiej kulturze politycznej
upowszechnieniu i przez to samo zbanalizowaniu. Liberalizm to swoista filozofia społeczna, która wywarła potężny
wpływ na umysły, także socjologów. W niemałym stopniu określił on charakter nowoczesnych społeczeństw i
nowoczesnej myśli społecznej.
Ojczyzną i terenem największych triumfów liberalizmu była Anglia, czyli kraj najbardziej zaawansowany na drodze
kapitalistycznego rozwoju, którego konsekwencją było dążenie burżuazji do zwiększenia zakresu swobód niezbędnych
zarówno w cel uprowadzenia działalności gospodarczej, jak i do walki o wpływy polityczne proporcjonalne do siły
ekonomicznej. Liberalizm był atrakcyjny przede wszystkim z tego powodu, że głosił poszanowanie ludzkiej godności i
praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie
pozycji społecznej jednostki od jej osobistym zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.
Liberalizm polityczny i filozoficzny pojawił się wcześniej od gospodarczego. Zanim odebrano państwu prawo
ingerowania w życie gospodarcze, zakwestionowano najpierw jego prawo do kontrolowania ludzkich sumień.
Liberalizm był wielopostaciowy o tego stopnia, że niektórzy autorzy twierdzą, że należy mówić nie o liberalizmie, lecz
raczej o liberalizmach. Nie ma i nie było jednolitego kanonu myśli liberalnej, trudno też wskazać myślicieli, których
można bez zastrzeżeń uznać za reprezentatywnych przedstawicieli filozofii społecznej liberalizmu. Wśród twórców
liberalizmu na pewno należy wymienić: Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835),
Alexisa de Tocqueville’a (1805-1859) czy Johna Stuarta Milla (1806-1837). Zwłaszcza ten ostatni uchodzi zwykle
za liberała wzorowego, z tego powodu, że jego dzieło „O wolności” (1859) jest z pewnością najlepszym i najbardziej
do dziś popularnym wykładem ogólnych zasad liberalizmu. Wśród klasyków liberalizmu wymienia się też pewną
liczbę myślicieli wcześniejszych: Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha, Benthama czy Kanta.

Liberalizm a Oświecenie
Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej (w przeciwieństwie do konserwatyzmu, który był jej
krytyką).
Inny niż konserwatystów był też stosunek liberałów do rewolucji. Wprawdzie na ogół surowo ją krytykowali, ale obca
im była idealizacja dawnego ustroju czy też myśl o jego restauracji. Odrzucali ideę gwałtownej zmiany społecznej, ale
trwali przy wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy.
Chociaż historyczne korzenie liberalizmu sięgają głęboko, nie brak powodów, aby liberalizm XIX wieku traktować
jako ideologię porewolucyjną, a nie tylko dalszy ciąg Oświecenia. Liberalna filozofia społeczna podejmuje również

problemy, których w XVIII wieku nie dostrzegano bądź traktowano zdawkowo. Tak więc dla myślicieli Oświecenia
głównym zagrożeniem wolności był despotyzm królów; dla liberałów, którzy mieli za sobą doświadczenia francuskiej
rewolucji, równie wielkim zagrożeniem staje się despotyzm ludu. Liberałowie prowadzili walkę na dwa fronty –
świadomi tego, że źródłem zniewolenia może być nie tylko tradycyjny despotyzm, lecz również zbuntowana przeciwko
niemu masa. Dostrzegali zarówno nadużycia rewolucyjnych rządów, jak i mniej na ogół rzucającą w oczy tyranię
obyczaju i opinii publicznej, przecierając tym samym drogę dla dużo późniejszych krytyków społeczeństwa masowego.

Indywidualizm myśli liberalnej
Najbardziej uderzającą cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludzkiej. Właśnie
indywidualizm najwyraźniej odróżnia liberalizm od wielkich ideologii filozofii społecznych, których punktem wyjścia
były potrzeby takiej lub innej społecznej całości. Punktem wyjścia liberalizmu było wyobrażenie suwerennego
indywiduum obdarzonego z natury pewnymi uprawnieniami, których nie może się ono zrzec i nie może zostać
pozbawione na mocy arbitralnych decyzji politycznych podejmowanych w imię domniemanego dobra ogólnego.
Uprawnienia te przysługują jednostce z tytułu jej przynależności do rodzaju ludzkiego, nie dlatego, że należy ona do
takiej, a nie innej zbiorowości lub zajmuje taką, a nie inną pozycję społeczną. Najważniejszym zadaniem organizacji
politycznej i społecznej jest zapewnienie jednostce optymalnych warunków korzystania z owych uprawnień. Siła i
trwałość zbiorowości zależą nie od tego, czy części są podporządkowane całości, lecz od tego, czy każda z nich ma
możliwość nieskrępowanego rozwoju.
W liberalnej myśli społecznej wolność jest wartością naczelną (stąd zresztą nazwa kierunku): jest ona godna pożądania
jako taka, nie dlatego, że umożliwia lub ułatwia osiąganie jakichś innych dóbr. Dlatego liberałowie mówią chętniej o
wolności od niż o wolności do. Głosili też postulat maksymalizacji wolności, którą ograniczać wolno wyłącznie wtedy,
gdy realizacja tego naturalnego uprawnienia uniemożliwia jego realizacje innym jednostkom.
Można więc powiedzieć, że liberalna filozofia społeczna była zdecydowaną afirmacją socjologicznego nominalizmu i
radykalną negacją wszelkich form socjologicznego realizmu, w szczególności zaś wyobrażenia społeczeństwa jako
organizmu. Z tego powodu była i jest krytykowana przez ideologów głoszących nadrzędność wspólnoty w stosunku do
jednostek oraz przez tych socjologów, którzy głosili, że społeczna całość to coś więcej niż suma jej części, a
społeczeństwo to rzeczywistość sui generis.

Samorzutny ład społeczny
Indywidualistyczny punkt widzenia liberałów wymagał przyjęcia przez nich takiej koncepcji ładu społecznego, która
nie odwoływałaby się do niczego poza działaniami jednostek dążących do urzeczywistnienia swoich celów
indywidualnych. W jaki jednak sposób ład jest możliwy, skoro cele te są nieuchronnie egoistyczne, a jednostkom nie
wolno narzucić na podstawie jakichś wyższych racji żadnego celu ogólnego, który nie byłby zaakceptowany przez nie
same?
Adam Smith w swojej teorii ekonomicznej wykazał, iż to właśnie egoistyczne interesy zmuszają ludzi do współpracy i
wymiany usług. Z kolei Bentham, podobnie jak wielu późniejszych liberałów, sądził, że zapewnienie harmonii
interesów wymaga aktywnego działania ze strony rządu. Zawsze jednak system, polityczny był traktowany jako coś
zewnętrznego w stosunku do systemu społeczno-gospodarczego, który jako taki powstaje i funkcjonuje bez stałego
udziału władzy politycznej.
Podstawą ładu społecznego są stosunki społeczne kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków
rynkowych. Ów ład społeczny nazywany był przez liberałów „porządkiem naturalnym”, którego funkcjonowanie
uniemożliwia lub utrudnia „szaleństwo ustaw ludzkich”. Postulat wolności odnosił się więc nie tylko do sprawy
emancypacji jednostki ludzkiej, lecz również do społeczeństwa, które pozostawione samo sobie podąża zawsze
najlepsza drogą. Pogląd ten był zwrócony zarówno przeciwko „despotom”, jak i przeciwko wszelkim „doktrynerom”,
którzy chcieliby podporządkować życie społeczne wykoncypowanym przez siebie schematom.

Uniwersalizm liberalizmu
Porządek społeczny, którego liberałowie bronią, to „porządek naturalny”, a za postulatem wolności jednostki kryje się
określona koncepcja potrzeb wynikających z „natury ludzkiej”. Zasadnicze cechy, a w związku z tym i uprawnienia
jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd. nie znaczy to, że
liberałowie ignorowali czy też bagatelizowali owe warunki „empiryczno-historyczne”. Historia nie była dla nich
autorytetem: pokazywała im ona postęp ludzkości, ale nie pouczała, czego ludzkość potrzebuje.
W liberalizmie XIX wieku współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego
ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby
arbitralność i przymus. Zależnie od tego, która z tych tendencji brała górę, antagonizm miedzy liberalizmem a
konserwatyzmem był mocniejszy lub słabszy, choć nieusuwalna pozostawała różnica zarówno między

indywidualizmem liberałów i kolektywizmem konserwatystów, jak i między naturalizmem pierwszych i historyzmem
drugich.

Liberalizm a teoria społeczeństwa
Liberalna „socjologia” była, przynajmniej na pozór, uboższa od konserwatywnej, a jej odkrywczość – zwłaszcza w
porównaniu ze szkockim Oświeceniem – można łatwo podać w wątpliwość. Pewne aspekty myśli liberalnej
zmniejszały jej atrakcyjność dla pierwszych socjologów, którzy na ogół byli zainteresowani, aby rzeczywistości
społecznej nie redukować do działań indywidualnych objaśnianych przez abstrahującą od zmiennych społecznych
psychologię. Liberalizm nie pozostał jednak bez wpływu na socjologię, a to zwłaszcza z dwóch ważnych powodów.
Po pierwsze, ugruntował on przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społecznego niezależnego w swej genezie i
funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej, przygotowując w ten sposób teren dla socjologii, której racja bytu jako
odrębnej nauki polegała w znacznej mierze na uznaniu społeczeństwa za byt zasadniczo odrębny od państwa. We
wczesnej myśli liberalnej państwo staje się istotnie czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które do
prawidłowego działania potrzebuje, rzecz jasna, pewnych ram prawnych, ale ma swoje własne zasady organizacji i
swoją własną dynamikę.
Po drugie, liberalizm stworzył czy tez raczej spopularyzował dwa paradygmaty odznaczające się wyjątkową trwałością
w myśli socjologicznej:

– paradygmat indywidualizmu metodologicznego, zgodnie z którym wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga

koniecznie odnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;

– paradygmat kapitalizmu: upodabniał on społeczeństwo do rynku, na którym jednostki podejmują decyzje

mające na celu maksymalizację prywatnego zysku i minimalizację własnych strat, ale zapewniają zarazem
wzrost pomyślności ogólnej;

Aby uniknąć zbyt ścisłych skojarzeń z liberalizmem ekonomicznym, lepiej może mówić o „porządku
policentrycznym”, który Ossowski charakteryzował następująco: „[…] równowaga społeczna osiągnięta automatycznie
dzięki « naturalnym prawom » interakcji, w wyniku indywidualnych nie skoordynowanych decyzji, przy
respektowaniu pewnych reguł gry (norm współżycia)” Także ten wzór okazał się w myśli socjologicznej nader trwały i
do dzisiaj konkuruje innymi wyobrażeniami ładu społecznego.

c. socjalizm utopijny

Porewolucyjny socjalizm i komunizm były pod pewnymi względami przedłużeniem wielowiekowej tradycji sięgającej
co najmniej „Państwa” Platona, zarazem jednak był odpowiedzią na wyzwania nowej epoki i próbą rozwiązania
zrodzonych przez nią problemów.
Wielu autorów datuje dzieje nowoczesnej myśli socjalistycznej i komunistycznej od Sprzysiężenia Rodzin Bebeufa,
który u schyłku Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpił jako rzecznik ludu. Od tej też pory socjalizm i komunizm
stają się stopniowo ideologiami rosnących w siłę ruchów społecznych, a nie tylko rojeniami osamotnionych myślicieli.
Zmiany polityczne wywołane przez rewolucję francuską zbiegły się w czasie z pierwszymi społecznymi skutkami
rewolucji przemysłowej (która najszybciej dokonywała się wówczas w Anglii). Były to m.in.: przyśpieszony rozwój
proletariatu, koncentracja nędzy i znalezienie się jej na widoku publicznym, mnożenie się samodzielnych wystąpień
robotniczych, które z czasem przybierały charakter coraz bardziej świadomy i zorganizowany.
Kiedy mówimy o socjalizmie i komunizmie, chodzi wyłącznie o takie koncepcje, w których owa problematyka była
ujmowana w kontekście poszukiwania lepszego ustroju społecznego, który miałby nastać po kapitalizmie.
Słowo „socjalizm” miało – zgodnie z etymologią – oznaczać kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi,
ośrodkiem zainteresowania czyniący bowiem nie jednostkę i nie wolność jako taką, lecz dobro i organizację
społeczeństwa jako całości.
Zdaniem Cole’a dla socjalizmu charakterystyczne było:

– przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej;
– założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na

współpracy (zrzeszeniu), nie zaś na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej;

– odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie organizowani produkcji i

podziału dóbr, a także na wychowaniu.

Najbardziej znani przedstawiciele tej teorii to Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858)
i Charles Fourier (1772-1837).

Socjalizm utopijny wobec Oświecenia i rewolucji
Socjalizm i komunizm przejawiały – w porównaniu do konserwatyzmu i liberalizmu – najmniej krytycyzmu w
stosunku do rewolucji 1789 roku. Jeżeli ich zwolennicy kwestionowali jej osiągnięcia, to głównie dlatego, ze wydawała

się im zbyt mało społeczna i konstruktywna: nie poprawiła dostatecznie położenia ludu i nie zrealizowała, w gruncie
rzeczy, swych własnych haseł wolności, równości i braterstwa; burząc dawny ustrój, nie doprowadziła do
zorganizowania nowego, lecz przygotowała co najwyżej niektóre warunki dla jego powstania. Socjaliści i komuniści
widzieli w epoce porewolucyjnej dalszy ciąg długotrwałego kryzysu społecznego i traktowali ja jako epokę
przejściową poprzedzającą prawdziwą rekonstrukcję społeczną zgodna z zasadami rozumu i sprawiedliwości.
Rewolucja nie rozwiązała problemów, które miała i powinna była rozwiązać.
Ten punkt widzenia nie sprzyjał przewartościowaniom oświeceniowej myśli społecznej, w której owa rewolucja
znajdowała natchnienie: zasady były dobre, lecz nie zostały właściwie zastosowane, należy więc do nich powrócić.
Socjalizm utopijny występuje początkowo jako dalsze rozwinięcie zasad wysuniętych przez wielkich francuskich
myślicieli Oświecenia.
Myśl socjalistyczna XIX wieku nie tylko powielała wzory oświeceniowe, ale i próbowała wyjść poza nie, sięgając do
nowszych inspiracji filozoficznych. Taką tendencję w pewnej mierze reprezentował już Saint-Simon, a także francuski
anarchista Pierre Joseph Proudhon (1809-1865). W grę wchodziło przede wszystkim stopniowe zastępowanie pojęcia
Natury pojęciem Historii, co było zgodne z ogólnym kierunkiem myśli społecznej XIX wieku.

Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego
Socjaliści poddali porewolucyjne społeczeństwo surowej i wszechstronnej krytyce, ujawniając w ten sposób wiele
istotnych problemów wczesnego kapitalizmu. Krytyka ta miała często odcień moralizatorski i koncentrowała się na
zjawisku deprawacji ludzi przez nieludzkie warunki, przede wszystkim jednak była krytyką społeczną usiłującą
wyjaśnić charakter i genezę tych warunków. Towarzyszyły jej niezliczone projekty społecznej reformy, która
poprawiłaby położenie grup najbardziej upośledzonych lub nawet doprowadziła do powszechnej szczęśliwości, o jakiej
od wieków śnili autorzy utopii.
Istniejące zło to, z jednej strony, przemoc rządzących i posiadających stosunku do rządzonych i nieposiadających, z
drugiej zaś – stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim, konkurencja zamiast współpracy. Społeczeństwo
burżuazyjne jest przeżarte przez egoizm, anarchię i zepsucie, jest rozdarte na wrogie sobie klasy i skazuje większość na
życie w poniżeniu i nędzy. Niektórzy autorzy twierdzili nawet, że to społeczeństwo ogóle nie jest społeczeństwem,
gdyż nie ma w nim żadnej realnej jedności: solidarność istnieje tylko w obrębie poszczególnych klas i nikt nie troszczy
się o dobro wspólne. Niezbędna jest w związku z tym radykalna reforma połączona z mądrą reedukacją.

Ideał społeczny
Opisując i krytykując istniejący stan rzeczy, socjaliści i komuniści nieustannie przeciwstawiali mu swoje utopie
zawierające bardziej lub mniej szczegółowe opisy pożądanego ładu społecznego. Owe utopie były niekiedy bardzo
różne od siebie, wszechobecna była bodaj tylko idea zrzeszenia jako takiej organizacji społeczeństwa, która
wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję, zastępując je przez harmonijną współpracę wolnych i równych obywateli
opartą na zasadach dobrowolności i sprawiedliwości.
Wskazywano rozmaite drogi realizacji ideału. Jedni próbowali gdzieś na uboczu (np. na amerykańskiej „ziemi
dziewiczej”) zakładać wzorcowe zrzeszenia lub komuny, których przykład z czasem pociągnąłby resztę świata, inni
stawiali raczej na „utopijną inżynierię społeczną” w szerszej skali. Jedni abstrahowali całkowicie od istniejącego
ustroju politycznego, podczas gdy inni uważali za możliwe jego poprawienie lub zniesienie. Jedni orientowali się na
stworzenie w przyszłości socjalistycznego niby-państwa jako doskonale zarządzanego warsztatu pracy („zarządzanie
rzeczami” zamiast obecnego rządzenia ludźmi), inni natomiast wyobrażali sobie przyszłe społeczeństwo jako federację
zrzeszeń obchodzącą się bez władzy politycznej (likwidacja lub „obumieranie” państwa). Jedni sądzili, że nowy ład
będzie możliwy dzięki pełnemu wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, inni zaś pielęgnowali
retrospektywną utopię niedużych wspólnot sielskich bez przemysłu i wielkich miast.
We wszystkich wypadkach chodziło w gruncie rzeczy o to samo: o taką organizację społeczną, która
wyeliminowałaby, z jednej strony, stosunki hierarchicznej zależności, wszelką społeczną wyższość opartą na czymś
innym niż zasługa, z drugiej strony – wszelką walkę konkurencyjną, która przeciwstawia sobie ludzi, uzależniając
każdy sukces od czyjejś przegranej zamiast od tego, czy pomnaża on dobro wspólne.

Myśl socjalistyczna a nauka społeczna
Wkład przedmarksowskiego socjalizmu i komunizmu do wiedzy społecznej był dwojaki. Po pierwsze, kierunki te
samym swoim istnieniem narzucały myślicielom nową problematykę i wyzwalały socjologiczną wyobraźnię. Po
drugie, wśród socjalistów i komunistów znaleźli się myśliciele, którzy wnieśli istotny wkład do wiedzy społecznej
swoich czasów.
Socjaliści i komuniści pierwszej połowy XIX wieku wnieśli poważny wkład do wiedzy społecznej, który polegał
zwłaszcza na tym, że:

– zgromadzili obszerną dokumentację na temat wczesnego społeczeństwa burżuazyjnego, zwłaszcza zaś na temat

sytuacji klasy robotniczej w warunkach rewolucji przemysłowej;

– dokonali pierwszej systematyzacji swoistych problemów tego społeczeństwa, ujawniając jego zróżnicowanie

klasowe i konflikty wewnętrzne;

– przeprowadzili pogłębioną analizę takich pojęć, jak „stowarzyszenie” i „wspólnota”, które miały stać się

wiodącymi pojęciami wczesnej socjologii;

– przyczynili się do przesunięcia ośrodka zainteresowania z problematyki polityczno-prawnej na problematykę

społeczno-ekonomiczną, co było warunkiem koniecznym powstania socjologii;

– stworzyli wizję bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego.

15. MATERIALIZM HISTORYCZNY JAKO TEORIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO; PROCES DZIEJOWY,
POJĘCIE FORMACJI SPOLECZNO-EKONOMICZNYCH, LOGIKA PRZEJŚCIA Z JEDNAJ FORMACJI DO
NASTĘPNEJ. KAPITALIZM – JEGO ANALIZA I KRYTYKA. KONCEPCJA ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ.
STRUKTURA SPOŁECZNA I JEJ ANALIZA W WYMIARZE SYNCHRONICZNYM I DIACHRONICZNYM.

1. „Ideologia niemiecka”- antyfilozoficzna krytyka; grunt pod budowę własnych teorii społeczeństwa; ‘całe

dotychczasowe pojmowanie dziejów’ to tzw. ‘ideologia’ [w znaczeniu pejoratywnym, szczególna deformacja
myślenia o rzeczywistości, zwana też ‘świadomością fałszywą’]; deformacja ta polegała na:

a) przekonaniu o ‘samodzielności’ myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkie;
b) przypisywaniu świadomości mocy sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej z ze zmianą

sposobu myślenia o nim;

c) absolutyzowaniu własnych poglądów, które zawsze wyrażają jedynie określoną epokę i klasę;
 istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości

całokształtem stosunków społecznych; abstrakcyjna jednostka należy w swojej rzeczywistości do określonej formy
społeczeństwa; miejsce dychotomii ‘ludzi-nieludzki’ zajmuje historyczna zmienność stosunków między ludźmi;
materializm historyczny-człowiek jest tworem i częścią przyrody, ale sama przyroda to wytwór przemysłu i stanu
społeczeństwa; rzeczywista wiedza o człowieku obejmuje relacje ludzie-przyroda oraz ludzie-ludzie, rozpatrując je
w historycznej zmienności; materializm historyczny czerpie inspiracje z heglizmu, utopijnego socjalizmu,
komunizmu oraz ekonomii politycznej w wersji A. Smitha;

2. TEORIA FORMACJI SPOŁECZNO -EKONOMICZNYCH:
 Ośrodkowe pojęcie materializmu historycznego, choć niejasno zdefiniowane; stanowi najbardziej ogólne ramy do

analizy struktury społecznej i rozwoju społecznego;

 Społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością, w której wszystkie stosunki istnieją równocześnie i

wzajemnie się wspierają. Składnikami/ poziomami tej rzeczywistości [różne strony historycznej praxis] są różne
rodzaje działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana i konsumpcja, ustrój społeczny, polityka, świadomość
społeczna, nauka itd.) rozpatrywane dotąd bądź niezależnie od siebie, bądź połączone niewidzialnym duchem, ideą,
świadomością;

 Badacz ma do czynienia nie ze społeczeństwem w ogóle, lecz z wieloma społeczeństwami różniącymi się

elementami składowymi i wzajemnymi stosunkami tych składników; społeczeństwa te reprezentują typy-swoiste
całości, następujące po sobie;

 Podstawą każdego społeczeństwa jest określony sposób produkcji [głównie dyrektywa metodologiczna]; trzeba

odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się ściśle stwierdzić, od form
ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt [sił wytwórczych i stosunków produkcji]; nie
można sądzić o epoce przewrotu na podstawie jej świadomości; trzeba badać głównie fakty społeczne poddające się
max. ścisłej obserwacji [są ‘zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego, podstawą typologii
społeczeństw. Ponieważ jednak omawiana koncepcja nie była jednoznacznie sformułowana, stała się punktem
wyjścia dwóch różnych teorii socjologicznych: teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk
społecznych przez bazę ekonomiczną oraz teorii strukturalnej zależności zjawisk ekonomicznych i wszelkich
innych zjawisk społecznych [materializm historyczny oznaczał albo prymat czynnika ekonomicznego albo
wprowadzenie do analizy zjawisk społecznych pojęcia całości]; Marks wyróżnił formację azjatycką, antyczną,
feudalną, burżuazyjną, pierwotna i komunistyczną [przyszłą]; kapitalistyczna punktem wyjścia dla wyjaśnienia
innych formacji, z których ono wyrosło;

 „Kapitał” – ukazuje stosunki produkcji + odpowiadającą im nadbudowę w społeczeństwie kapitalistycznym; inne

formacje społ-polit. słabiej opracowane [zwłaszcza pierwotna i komunistyczna];

 teoria formacji [o charakterze modelowym] miała aspekt typologiczny i historiozoficzny- formacje to następujące

po sobie ‘epoki’, z koniecznymi, naturalnymi fazami rozwoju; dwojaka interpretacja: uniwersalny schemat rozwoju
historycznego lub ogólna hipoteza oparta na faktach z europejskiego kręgu kulturowego;

3. KLASY SPOŁECZNE I STRUKTURA KLASOWA:
 Stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, gdzie jedni posiadają środki produkcji, kierują

dostają większą część produktu społecznego, a inni nie; historia wszystkich społeczeństw jest historia walk
klasowych; istnienie klas jest związane tylko z określonymi formacjami społeczno-ekonomicznymi;

 Termin ‘klasa’ nie ma stałego zakresu u Marksa, ale odnosi się do zbiorów ludzi wyróżnionych odrębnością

sytuacji ekonomicznej i interesów grupowych; grupy ludzi różniące się miejscem w historycznie określonym
systemie produkcji społecznej, stosunkiem [zwykle ustalonym przez prawo] do środków produkcji, rola w
społecznej organizacji pracy oraz sposobem otrzymywania i rozmiarami bogactwa społecznego; jedna klasa może
przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy zajmowanych miejsc;

a) świadomość klasowa- przysługuje klasom potencjalnie; gdy ludzi ekonomicznie odpowiadających definicji klasy
łączy świadomość klasowa, świadomość wspólnych interesów, więź psychiczna wynikająca ze wspólnych
antagonizmów klasowych; rola klas w życiu społecznym zależy od tego, czy wytworzy się ta wspólnota postaw [w
"Nędzy filozofii”- klasa w sobie i klasa dla siebie];
b) struktura klasowa- klas społecznych nie można charakteryzować w izolacji;

 schemat dychotomiczny- struktura klasowa to opozycja dwóch klas podstawowych i decydujących;

przeciwstawnych: posiadającej i nieposiadającej ; małe zainteresowanie ‘średnią’ i uwarstwieniem innym niż
ekonomiczne [antagonizm zamiast uwarstwienia]-uzasadnienie polityczne; w każdym społeczeństwie są dwie
antagonistyczne klasy podstawowe, których wzajemny stosunek określa zachowanie się członków innych klas oraz
nasilenie konfliktów wewnątrz klas podstawowych; konflikt klasowy najbardziej zasadniczy; schemat ten to
abstrakcja, mająca prowadzić poprzez kolejne konkretyzacje do ujęcia rzeczywistości społecznej w całym jej
bogactwie; prognoza postępującego upraszczania się przeciwieństw klasowych; ten ‘idealny typ’ nie odwzorowuje
wyczerpująco podziałów społecznych-ukonkretniony, historyczny opis wymaga ‘schematów rozwiniętej struktury
klasowej’ [wewn. rozwarstwienia, pozostałości, zalążki itp.]

c) ogólne i szczególne pojęcie klasy społecznej:
 teoria społeczna Marksa była teorią społeczeństwa burżuazyjnego, miała wyjaśnić fakty swoiste współczesnej mu

formacji społeczno-ekonomicznej; koncepcja klas odnosiła się głównie do kapitalizmu; z drugiej strony pojęcie
klasy miało charakter bardziej ogólny-odnosiło się do wszelkich społeczeństw, w których istniała prywatna
własność środków produkcji; ogólna hipoteza dotyczyła ekonomicznego podłoża wszelkich doniosłych podziałów
społecznych [też stanowych czy kastowych]; podkreślając swoistość poszczególnych formacji i ‘rewolucyjny
charakter kapitalizmu’, Marks wskazywał na podobieństwa między formacjami, w których istniała własność
prywatna jako formacjami klasowymi [np. społeczeństwo burżuazyjne]; to nie kapitalizm stworzył klasy

 klasa w sensie szczególnym- odnosi się do społeczeństwa kapitalistycznego, gdzie podział społeczeństwa na

podstawie ekonomicznej występuje w ‘najczystszej’ formie;

d) geneza klas społecznych- skojarzenie z podziałem pracy; odrzucenie odwołania do faktu podboju; zróżnicowanie

na rządzących i rządzonych pochodzi od posiadających/ nieposiadających, a nie odwrotnie [zerwanie z francuska
historiografią burżuazyjną];

4. PAŃSTWO:
 Komunizm Marksa miał polityczny charakter, a materializm historyczny był teorią całości społecznej; walka klas

walką polityczną; 2 tory refleksji: państwo jako ‘osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku
podziału pracy’ oraz jako ‘zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej’; teoria polityczna to teoria
biurokracji jak i teoria panowania klasowego;

 W państwach nowoczesnych ustrój państwowy ‘usamodzielnia się’ w stosunku do społeczeństwa, centralizuje się;

pozorna niezależność władzy państwowej [teoria biurokracji]

 Klasowy charakter władzy państwowej’ państwo klasy najsilniejszej, panującej ekonomicznie, która dzięki niemu

staje się również klasą panująca politycznie, zdobywając nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas
uciskanych [ważna teza materializmu historycznego]; jednak nie w każdym społeczeństwie klasowym rządzi
bezpośrednio klasa panująca ekonomicznie;

 Teoria państwa to koncepcja organu panowania klasowego, który w pewnych sytuacjach ma względna niezależność

od poszczególnych odłamów klasy ekonomicznie panującej, wzrasta samodzielnie kosztem społeczeństwa jako
całości;

 Marksizm w podwójnej opozycji: przeciw koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu

od przejęcia przez niego władzy państwowej, z drugiej-przeciw anarchizmowi, zniszczeniu państwa;

 rewolucja proletariacka to akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji, w wyniku czego powstanie

dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas, a tym samym przygotowanie
warunków obumierania państwa;

 państwo to zjawisko w dwojakim znaczeniu historycznym: występuje jedynie w tych formacjach, gdzie ma miejsce

podział społeczeństwa na klasy oraz musiało przybierać nieskończenie wiele różnych form;

5. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA:
 Brak pełnej i uporządkowanej teorii
 Wszystkie rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości nie są do końca samodzielne; nie mają

historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie rozwijają swoją produkcje materialną i wzajemne stosunki materialne
zmieniają wraz z tą rzeczywistością swoje myślenie i jego wytwory; to życie określa świadomość; zależność
świadomości od materialnego podłoża [‘bytu społecznego’], ale tylko w ostatniej instancji’ –baza i nadbudowa;

 Powstały 2 konkurencyjne orientacje: świadomość odbiciem bytu społecznego lub posiadająca doniosłą rolę

historyczną

 Społeczny byt i społeczna świadomość- świadomość jako zmienna zależna [naukowe nowatorstwo na tle heglizmu

i tradycji oświeceniowej]; „świadomość wytworem społecznym i pozostaje nim, dopóki istnieją ludzie”; idee
ludzkie to ekspresje określonych sytuacji historycznych, choć świadomość ma niewielką samodzielność, może być
aktywna;

 Istnieje fałszywe założenie, że świadomość to proste odbicie bytu społecznego lub aktywny czynnik procesu

historycznego; w rzeczywistości jest tak częściowo, nie ba bezwzględnego rozdziału tych sfer, są to dwie strony
jednej ludzkiej praxis; nie ma czystej świadomości ani czystego bytu;

 Fałszywa świadomość- notoryczna niezdolność rozpoznawania przez ludzi swojego miejsca w procesie dziejowym;

świadomość fałszywa epoki- typowa dla społeczeństwa feudalnego, niewolniczego; każda następna epoka
demaskuje ‘fałszywą świadomość epoki poprzedniej, ujawniając faktyczne skutki ówczesnych działań i pokazując
samym swoim istnieniem przejściowość tego wszystkiego, co uchodziło za naturalne i wieczne; świadomość
fałszywa klas społecznych- na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu, wznosi się cała
nadbudowa swoiście ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów na życie; cała klasa tworzy
je i kształtuje; nabywana drogą tradycji i wychowania, ujawnia się w konfrontacji ze świadomością innych klas;
fałszywa świadomość ideologów- szczególny przypadek świadomości grupowych powstających w miarę postępów
podziału pracy; początkiem pojawienie się wyspecjalizowanych grup myślicieli, oddzielenie się pracy umysłowej
od fizycznej, teorii od praktyki-wyemancypowanie od świata w stronę tworzenia ‘czystej’ teorii; zerwanie z
praktyką społeczną, historia myśli oddziela się od historii ludzi, a także sama się rozszczepia;

 Świadomość klasowa- nie do końca jasne pojęcie, z reguły miało charakter idealizacyjny; nie była tożsama z

empiryczną świadomością członków klasy społecznej; tożsamość ta to czysta możliwość teoretyczna, gdyż
przekształcanie klasy w sobie w klasę dla siebie nigdy się nie kończy; poglądy wielu mogą się tylko zbliżać do typu
idealnego; świadomość klasowa proletariatu- czym on jest w rzeczywistości i co będzie zmuszony zdziałać w
przyszłości [świadomość potencjalna, graniczna]; fałszywa świadomość- poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia
społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą; bierze się ona z rozziewu między tym co sądzi się o sobie, a tym, czym
się faktycznie jest w społeczeństwie;

 Niebezpieczeństwo teoretyczne-mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatami [świadomości potencjalnej z

empiryczną], niedostrzeganie tej drugiej itp.

6. ROZWÓJ SPOŁECZNY:
 Materializm historyczny zmierzał do wyjaśnienia rozwoju społeczeństwa, do odkrycia
prawidłowości rozwoju historycznego;
 Konieczność historyczna – socjalizm koniecznym rezultatem procesu dziejowego; obserwacje rozziewu między

zamiarami ludzi a faktycznymi skutkami ich działalności; Marks podjął pytanie o obiektywne uwarunkowania
czynów ludzkich oraz ich następstw, o warunki sukcesu rewolucji komunistycznej; nie był fatalistą i nie uważał
historii jako zewnętrznej względem ludzi siły; rewolucja konieczna, gdyż nie widział innego rozwiązania
konfliktów społeczeństwa kapitalizmu, które wynikały z pewnych mechanizmów gospodarczych; zmiana pewnych
powiązanych części, pociąga zmianę pozostałych; dlatego działalność ludzka zamknięta w pewnych granicach,
ogranicza ją układ sił społecznych i układ gospodarczy; są to bardzo silne zależności-strukturalne i przyczynowe
związki między faktami poddającymi się naukowemu badaniu; teza o konieczności historycznej dotyczyła tylko

ogólnych tendencji [ostrożność i plastyczność poglądów Marksa]; teza ta nie przewiduje konkretnych zachowań
jednostek, jedynie prawdopodobieństwo;

 Historia jako proces przyrodniczy – formuła Engelsa; dwojakie rozumienie-1. Sens metaforyczny-proces

historyczny nie jest dowolną kreacją uczestników, ma swe własne obiektywne prawa, które mogą zostać poznane,
ale nie zniesione; 2.społeczeństwo to część przyrody, to jej prawa wyjaśniają niektóre procesy społeczne
[przystosowanie się marksizmu do panującego klimatu opinii- Darwin itp.], należy zachować ostrożność w
interpretacji;

 Siły na pędowe ‘procesu historycznego’- materializm historyczny powstał w polemice z idealistycznymi

koncepcjami historii; naczelna zasada-pierwotność bytu społecznego względem świadomości, ‘bazy’ względem
‘nadbudowy’; unikanie odwołania do intencji, zamierzeń oraz sił pozaludzkich; głównym czynnikiem rozwoju
społecznego działalność ludzka rozpatrywana na kilku poziomach:

 Rola postępu technicznego, wpływu zmian sił wytwórczych na całokształt życia społecznego; wzajemne stosunki

między ludźmi zależą w wielkim stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym wyrazem
jest osiągnięty poziom techniki;

 Sposób produkcji-określony poziom sił wytwórczych jak i stosunki społeczne [stosunki produkcji], w jakie ludzie

wchodzą, rozwijając produkcję materialną; założenie o odpowiedniości poziomu sił wytwórczych i układu
stosunków społecznych, której naruszanie prowadzi do rewolucyjnego przewrotu; jednak nieuzasadnione jest
przedstawianie materializmu historycznego jako determinizmu ekonomicznego, ścisłej i jednokierunkowej
zależności;

 Walka klas- podstawa ekonomiczna, a ich stosunki to stosunki produkcji; ale żadne walki klasowe nie doprowadzą

zmiany ustroju społecznego, jeśli niedojrzałe będą przesłanki ekonomiczne [konieczny, ale niewystarczający
warunek]; potrzebne również: odpowiedni układ sił politycznych, stan świadomości społecznej; trwałość sposobu
produkcji gwarantowana również przez zdolność klasy panującej ekonomicznie do panowania politycznego i
ideologicznego; rewolucja oznacza przewrót we wszystkich tych trzech sferach, zależy także od czynników
pozaekonomicznych [tradycja, podłoże historyczne]; postęp jest szansą, a nie koniecznością; w tym sensie to
rewolucje są ‘lokomotywami historii’

KAROL MARKS (1818-1883)

1) DIALEKTYKA (sposób myślenia Marksa)- przejął od Hegla (dialektyka ideii), ale osadził ją w świecie

materialnym; założenia:

 Stosunki wzajemne-wzajemne oddziaływanie wpływów/ czynników społecznych; nie ma jednokierunkowej,

przyczynowo-skutkowej zależności;

 Fakt i wartość-nie oddziela się wartości społecznych od faktów społecznych, są nieuchronnie splecione; idea

beznamiętnego badacza to mit, gdyż zaangażowanie emocjonalne w proces badawczy jest naturalne i zdarza się
często;

 Rozgraniczenie- zjawisk zachodzących w świecie społecznym nie sposób wyraźnie odgraniczyć; stopniowo i

niezauważalnie jedne elementy przechodzą jedne w drugie;

 Relacje- relacyjny pogląd na świat społeczny i stosunki go tworzące;
 Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość- ważne jest badanie historycznych korzeni współczesności; przyszłość-

socjologia dialektyczna ma polityczny charakter-dotyczy wizji przyszłości i praktyk prowadzących do tego alby ta
wizja się ziściła (teraźniejszość zawiera w sobie zalążki przyszłości);

 Nic nie jest nieuchronne- Marks rzecznikiem możliwości politycznej, a nie nieuchronności historycznej; zjawiska

społeczne nieustannie działają i reagują; proletariat musi działać, ale nie ma gwarancji, że osiągnie zamierzony cel,
rewolucja nie jest nieuchronnym procesem;

 Konflikt i sprzeczność- istnieje pomiędzy wielkimi strukturami społecznymi, różnymi poziomami rzeczywistości

społecznej; najważniejsza sprzeczność kapitalizmu to stosunek burżuazja-proletariat, a rozwój kapitalizmu tylko
pogłębia konflikt prowadząc do walki;

 Aktorzy i struktury(i ich dialektyczny stosunek)- główne poziomy analizy społ. wciąż wzajemnie na siebie

oddziałują (okoliczności w takim samym stopniu tworzą ludzi w jakim ludzie okoliczności); sednem myśli Marksa
jest stosunek ludzie a wielkie struktury społeczne przez nich tworzone( pomagają ludziom się realizować lub
stanowią zagrożenie);

 Choć Marks pozostał wierny dialektyce, skupił się na analizie i krytyce kapitalizmu, która miała przyczynić się do

rewolucyjnej zmiany. Swą krytyczna analizę oparł na przesłankach dotyczących aktorów, działania i interakcji.

2) POTENCJAŁ LUDZKI:
 Istota gatunkowa człowieka; do tej pory ludzie nie zbliżyli się do tego, czym mogą się stać ( za ciężkie warunki na

realizacje potencjału w społeczeństwach przedkapitalistycznych, dopiero komunizm stworzy warunki na
uzewnętrznienie tego potencjału);

 Krytyka kapitalizmu oparta jest między innymi na wizji człowieka i tego jakim może się stać po wyzwoleniu z

oków kapitalizmu i osiągnięciu pełni realizacji;

 Moce i potrzeby (ich idee)- moce to zdolności i możliwości, a potrzeby-pragnienia rzeczy niedostępnych od razu;

naturalne to te, które maja też inne zwierzęta, a gatunkowe są swoiste tylko dla człowieka;

 Świadomość- w sensie realnym, nie idealnym; zdolność do powiązania jej z działaniami odróżnia nas od zwierząt;

świadomość to cecha kształtowana poprzez wzajemnie oddziaływanie, to wytwór społeczeństwa, jej poszerzanie
jest konsekwencją ludzkiego działania, stosunków społecznych i wytwarzania życia materialnego; świadomość
kontroluje działania ludzkie;

 Potencjał ludzki i przyroda- celem działań ludzkich jest przyroda oraz inni ludzie, a nich oddziałujemy swoimi

mocami twórczymi;

 3 składniki stosunku człowiek-przyroda:
1. postrzeganie (percepcja)-bezpośredni kontakt poprzez zmysły;
2. orientacja-organizuje i strukturyzuje spostrzeżenia;
3. przyswojenie-działające podmioty stosują swe moce twórcze, aby zaspokoić potrzeby
Świadoma, twórcza umiejętność ma sens tylko, gdy rozpatruje się ją w odniesieniu do tych trzech elementów; natura
ludzkich mocy i potrzeb kształtuje formę tych trzech procesów (a ich forma wpływa na charakter mocy i potrzeb-
wzajemne oddziaływanie); natura ludzka jest kształtowana warunkami społecznymi;
 3 stadia stosunków ludzkiego potencjału a powyższych trzech procesów:
1. społeczeństwo pierwotne- dość ograniczone korzystanie z zasobów naturalnych dla zaspokojenia potrzeb

(niewielkie potrzeby-walka o przetrwanie, ograniczona świadomość);

2. kapitalizm- system ekonomiczny, w którym środki produkcji należą do burżuazji, a proletariat, aby przeżyć,

sprzedaje jej swój czas pracy; twórcze zdolności ludzi wyrażane w akcie przyswajania przyrody nie mogą się
uzewnętrznić, człowiek zostaje zredukowany do chęci, pożądania towarów; celem posiadanie, a nie realizacja
ludzkich potrzeb;

3. komunizm- przezwyciężenie sił strukturalnych prowadzących do zwyrodnienia natury ludzkiej; wyrażenie

potencjału, dostatek, ujawnienie możliwości gatunkowych;

 działalność- sposób przyswajania przedmiotów przyrody, przejście od świadomości do świata obiektywnego;

praca- świadoma, celowa działalność w procesie wytwórczym, wyraz szczególnych zdolności typowych dla ludzi,
produktywna działalność przy zastosowaniu twórczych zdolności człowieka

[działalność dotyczy celowych przedsięwzięć, praca-procesu produkcji, a twórczość rozumiana jest jako właściwa
ludziom zdolność wytwarzania unikalnych produktów; w kapitalizmie praca oddzielona jest od działalności i
twórczości; komunizm- we wspólnej pracy i działalności w pełni przejawi się twórczy potencjał człowieka]
 uprzedmiotowienie- wytwarzanie przedmiotów, potwierdzenie rzeczywistego materializmu; w tym obszarze ludzie

wyrażają swoje zdolności, realizują potencjał [gdy jest świadomy, wszechstronny, wyraża charakter społeczny i nie
jest tylko środkiem do celu jakim są pieniądze]; w uprzedmiotowienie muszą być zaangażowane twórcze zdolności
jednostek;

 praca- wspólna; proces dotyczący człowieka i przyrody, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje,

reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą; przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody, ale zmienia
też siebie, swą naturę; praca to przyswojenie, uprzedmiotowienie i pełna realizacja ludzkiego potencjału; kapitalizm
wypacza formy pracy [zamiast celem samym w sobie, wyrazem ludzkich możliwości, zostaje zredukowana, nie jest
już synonimem działalności i twórczości];

 charakter społeczny człowieka- integralna część ludzkiej natury, człowiek to ‘zwierzę polityczne’, wszystkie

prawdziwie ludzkie zdolności tracą sens w izolacji, muszą się odnosić do przyrody i świata społecznego;

3) ALIENACJA- deformacje natury ludzkiej będące skutkiem poddania robotnika cudzej woli kapitalisty; to

struktury kapitalizmu prowadzą do alienacji, jej źródło tkwi w strukturze społecznej-systemie dwuklasowym, który
zrywa naturalne wzajemne powiązania będące cechą natury ludzkiej;

 Elementy alienacji:
1. robotnicy wyobcowani ze swej działalności produkcyjnej [nie pracują dla siebie i swoich bliskich, ale dla

kapitalistów, którzy posiadają działalność produkcyjną i oni decydują o jej zastosowaniu; działalność produkcyjna
nie daje satysfakcji, jest zredukowana do środka prowadzącego do pieniędzy]

2. wyobcowani od produktu [nie należy do nich], poza swoją robotnicy nie znają pozostałych części procesu

produkcji, nie mają pojęcia o swojej roli w nim, zostają niejako zredukowani do niewiele znaczących ról

3. wyobcowani od kolegów z pracy-konkurencja, podżeganie do konfliktów, aby zwiększyć wydajność; kanalizacja

nienawiści do kapitalisty

4. wyobcowani od własnego ludzkiego potencjału, tracą ludzkie cechy stając się ‘maszynami’, przytępienie

świadomości, zerwanie stosunków z ludźmi i z przyrodą

Alienacja powoduje liczne deformacje, praca zostaje zredukowana do żmudnego trudu, prowadzi do ruiny duchowej i
staje się zaprzeczeniem człowieczeństwa. Przestaje wyrażać ludzki potencjał, człowiek skupia się tylko na potrzebach
naturalnych. Pieniądz zyskuje ogromną siłę; ‘świat na opak’, gdzie złudzenia stają się faktami;

4) EMANCYPACJA- człowieczeństwa, uwolnienie od zniewolenia przez pieniądz, przekształcenie ludzkiej natury-
gdy człowiek stanie się istotą gatunkową; wiąże się to bezpośrednio z programem politycznym mającym na celu
doprowadzenie do obalenia kapitalizmu- przejście do społeczeństwa socjalistycznego przez podbudowane teorią,
konkretne działanie [praxis]-wymiar polityczny jak i teoretyczny; zbiór jednostek w komunie miałby przywrócić więzi
i położyć kres alienacji; celem emancypacji istota gatunkowa-komunizm, który jest rzeczywisty i konieczny dla
najbliższego etapu rozwoju historycznego;

5) STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO:

 podejście dialektyczne- jest to wielka liczba trwających stosunków społecznych [perspektywa dynamiczna]; ich

układ jest zewnętrzny do ludzi i wywiera przymus; jawią się jako rzeczywistość obiektywna, choć nie nieuchronna
[należy ją znieść]

 towary- produkty pracy przeznaczone do użytku i wymiany; ludzie w interakcji z przyrodą i innymi ludźmi

wytwarzają niezbędne sobie przedmioty; uprzedmiotowienie to konieczny i uniwersalny aspekt życia; wartość
użytkowa wytworów ludzkiej pracy pod kontrolą; w kapitalizmie produkuje się dla obcych ludzi-przedmioty
zyskują wartość wymienną; przedmioty i rynek przestają być kontrolowane przez ludzi, staja się realnymi,
niezależnymi zjawiskami, obiektywna rzeczywistością wywierającą przymus

 fetyszyzm towarowy- ludzka praca przestaje nadawać towarom wartość; wartość wypływa z naturalnych

właściwości samych rzeczy, rynek przejmuje funkcję ludzi [nadawanie wartości]; przypisując towarom i rynkowi
byt rzeczywisty, jednostka traci nad nimi kontrolę

 urzeczowienie- z fetyszyzmu; ludzie wytwarzają nie tylko przedmioty o charakterze ekonomicznym, ale tez

stosunki i struktury społeczne

REIFIKACJA- proces prowadzący do przekonania, że wytworzone przez ludzi formy społeczne to naturalne,
uniwersalne i absolutne rzeczy; ludzie wierzą, że struktury społeczne powstają poza ich kontrolą i są niezmienne
[często staje się to ‘samospełniającym się proroctwem’]; praca jako zjawisko społeczne, w kapitalizmie staje się
towarem; reifikacja może dotyczyć struktur religijnych, politycznych, organizacyjnych itp.

6) KAPITAŁ- społeczny stosunek między sprzedawcami i nabywcami siły roboczej; kapitał jako niezależna struktura
wyzyskuje robotników; ludzie reifikują kapitał, wierząc, ze jest rzeczą naturalną, zewnętrzną;
 własność prywatna- prywatne władanie środkami produkcji przez kapitalistów; też poddana reifikacji; pochodzi ona

z pracy robotników, choć potem ona zaczyna ich kontrolować; jest wytworem wyalienowanej pracy, pogłębia
alienację, trzeba ją znieść, aby w pełni znów realizować swój potencjał;

 podział pracy- kolejny strukturalny składnik kapitalizmu; wynika z wyżej opisanego rozróżnienia, specjalizacja

uniemożliwia realizację ludzkiego potencjału; w sztuczny sposób separuje jednostkę od zbiorowości; rozdrobnienie
i dezintegracja funkcji; jednostka staje się narzędziem w procesie produkcji, a każdy wnosi niewielki wkład do
ostatecznego produktu; trzeba znieść tą wąską specjalizację i bariery uniemożliwiające rozwój;

 klasa społeczna- struktury zewnętrzne, wywierające przymus; zreifikowane stosunki społeczne, czyli takie, które

zaczęły żyć własnym życiem; ich powstanie wiąże się z pojawieniem się towaru;

 ujęcie wielkich struktur społecznych w sposób relacyjny, ale zewnętrzne i wywierające przymus; poglądy na

struktury wyrastają z koncepcji towaru i fetyszyzmu towarowego;

16. POZYTYWIZM JAKO PROGRAM FILOZOFICZNY

W rodowodzie socjologii szczególne miejsce zajmuje pozytywizm pierwszej połowy XIX w. – Auguste

Comte- główny teoretyk kierunku- stworzył nazwę nowej nauki i stosunkowo rozległy program jaj uprawy. O
socjologii XIX wieku można powiedzieć, że była pozytywistyczna i ewolucjonistyczna.

ANTYKRYTYCYZM.

Pojęcie „ pozytywny” zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i

destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, pewne, ścisłe i konstruktywne. Pozytywizm sprzeciwiał się nie po prostu
religii czy złej filozofii, lecz filozofii mogącej prowadzić do zastoju czy skostnienia, czy też do dezorganizacji
społecznej czy też anarchii. Pozytywizm XIX wieku podejmował, więc bezpośrednio aktualną problematykę kryzysu
społecznego, szukając takiej wiedzy, która będzie użyteczna w organizowaniu nowego społeczeństwa. Socjologiczny
pierwszy pozytywizm zwracał się przeciwko wszelkim odmiano, filozofii krytycznej i prowadzącej do konfrontacji
tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad powinno lub mogłoby być.

KRYTYKA „ METAFIZYKI” I FENOMENALIZM.

Pozytywiści krytykowali tradycyjną filozofię za to, że rezygnuje z pewności poznania w imię iluzorycznego

ideału- znalezienia odpowiedzi na tak zwane pytania najważniejsze, na której nie ma naukowej odpowiedzi. Nauka ma
się zajmować tylko i wyłącznie zjawiskami, czyli tym, co da się zbadać, co da się poznać, a nie jakimiś utajnionymi
zjawiskami, bo tym właśnie zajmuje się metafizyka. Pozytywiści mówiąc np. o naturze ludzkiej mają na myśli
empiryczne właściwości jednostek ludzkich. Pozytywistyczny fenomenalizm kierował się także przeciwko religii, a w
każdym razie religii odwołującej do objawienia i pretendującej do roli wiedzy o świecie. Pozytywiści byli na ogół
agnostykami ( dojście do całkowitego poznania, osiągnięcia wiedzy absolutnej jest niemożliwe)

NATURALIZM. PRZYRODOZNAWSTWO JAKO NAUKA WZORCOWA.

Pozytywizm był naturalizmem i to w sensie normatywnym jak i opisowym. Zakładał, iż metody stosowane w

naukach społecznych nie powinny różnić się zasadniczo od metod nauk przyrodniczych. Pozytywiści stali na gruncie
przekonania o bezwzględnej jedności ludzkiej wiedzy oraz metod, za pomocą, których można wiedzę osiągać.
Zarówno Comte, jak i J. S. Mill poświęcili sporo uwagi problemami różnic pomiędzy naukami społecznymi i
przyrodniczymi, nie dochodząc nigdy do ich przeciwstawiania.

Pozytywistyczny naturalizm miał trojaką motywację.

 Kierowała nim chęć zastosowania w naukach społecznych metod, które wcześniej wykazywały już swą

skuteczność i uchodziły za jedyne metody naukowe.

 Argumentację pronaturalistyczną wspierało przekonanie, że tylko nauka zgodna z wzorcami przyrodoznawstwa,

czyli nauka po prostu, może być podstawą efektywnej inżynierii społecznej.

 Ważne było przeświadczenie, że tylko nauka pełni godną poparcia rolę wychowawczą, wytwarzając postawę

najbardziej pożądane w nowoczesnym społeczeństwie: rzeczowość, podatność na racjonalne argumenty,
odporność na pokusy metafizyki, niechęć do angażowania się w spory nierozstrzygalne itd.

FAKTY SPOŁECZNE JAKO RZECZY.

Pozytywiści pierwszego pokolenia zakładali ( w odróżnieniu od tak zwanego drugiego pozytywizmu) ostry

przedział między podmiotem a przedmiotem poznanie. Traktowali świat społeczny jako zespół zjawisk całkowicie
niezależnych od obserwatora i oglądany przez niego od zewnątrz. Badacz występuje w roli obserwatora a nie
uczestnika, sprowadzony został do funkcji poznawczych, wolny od namiętności.

ANTYNORMATYWIZM.

Pozytywiści sądzili, że do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. Działalność

poznawcza jest neutralna w stosunku do sporów o wartości i nie dostarcza zaangażowanym w nie stronom żadnych
argumentów. Jeżeli sama angażuje się w te spory, to sprzeniewierza się swemu powołaniu i tym samym naraża na
szwank swoje właściwe zadanie. Niekonsekwencja pozytywistów polegała na tym, że wprowadzali do swoich
koncepcji społecznych wartościowania utajone, np. wypowiedzi o potrzebach ludzkich, o tendencjach rozwoju
historycznego czy też o tym, co z ich punktu widzenia należy uważać za najbardziej pożądane.

NAUKA JAKO PODSTAWA INŻYNIERII SPOŁECZNEJ.

Ważną cechą myśli pozytywistycznej była jej praktyczna orientacja: nauka miała umożliwiać przewidywanie,

przewidywanie zaś kontrolę procesów społecznych kładącą kres ich żywiołowemu i niszczącemu przebiegowi. We
wszystkich wypadkach mamy do czynienia z taką samą koncepcją zastosowania nauki o społeczeństwie. Jest to
koncepcja przeciwstawiana koncepcji „inżynierii utopijnej”, a więc takiej, która jest nastawiona na osiągnięcie w
praktyce społecznej najwyższego wyobrażonego dobra. „ Inżynieria na raty” nie pyta o cel ostateczny swoich wysiłków
naprawienia społeczeństwa, starając się jedynie rozwiązać za pomocą dostępnych w danej chwili środków najpilniejsze

w danej chwili problemy. Jest to bez wątpienia strategia najbardziej zgodna z antynormatywizmem pozytywizmu i jego
nastawieniem na usprawnianie istniejącego czy też powstającego spontanicznie ładu społecznego.

17. SOCJOLOGIA COMTE’A ( 1798- 1857) . PRZEDMIOT SOCJOLOGII I JEJ FUNKCJE. TRWAŁOŚĆ I
ZMIENNOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNEGO. SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA.

„Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej”
„Rozprawy o całokształcie pozytywizmu”
POZYTYWIZM COMTE’A:
 poszukiwanie niezmiennych praw rządzących światem przyrody i światem społecznym
 istnieje świat realny , a zadaniem naukowca jest jego zbadanie i przedstawienie wyników badań
 świat rzeczywisty poznaje się na dwa sposoby: przez badania i dociekania teoretyczne
 zainteresowanie Comte’a pozytywizmem ma ścisły związek z jego zainteresowaniem socjologią- zdefiniował
socjologię jako naukę pozytywną („Socjologia to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki społecznej”)
 wyróżnia trzy metody badań dostarczających wiedzy empirycznej o realnym świecie społecznym:

a) obserwacja- powinna być ukierunkowana przez teorię, a po jej dokonaniu powiązana z jakimś prawem
b) eksperyment- naturalny polegający na tym, że skutki czegoś, co dzieje się w określonym miejscy byłyby

obserwowane i porównywane z sytuacją w miejscu, gdzie takie zdarzenie nie nastąpiło

c) porównanie:

- społeczeństw ludzkich z niższymi społeczeństwami zwierzęcymi
- społeczeństw w różnych krajach świata
- stadiów rozwoju społeczeństw w różnych okresach (metoda historyczna)

 filozofia pozytywna maiła się przeciwstawić negatywnej filozofii i jej przejawom (wynik Rewolucji Francuskiej i
anarchii intelektualnej)

KRYZYS SPOŁECZNY A NAUKA
 społeczeństwo znalazło się w głębokim kryzysie a podstawowe pytanie dotyczyło tego czy nauka jest już
dostatecznie zdolna do wyprowadzenia go z kryzysu; wg Comte’a źródłem wszelkiej zmiany społecznej jest
świadomość, a zatem Diagnoza Wielkiego Kryzysu była głównie diagnozą stanu ówczesnej świadomości
od początku ery nowożytnej działalności krytycznej i postępów wiedzy pozytywnej rozpadł się teologiczny system
wierzeń i militarny ustrój społeczny; społeczeństwo pozostało bez dyscypliny moralnej , uległo dezintegracji;
stworzone instytucje okazały się prowizoryczne, sytuację pogarsza fakt podziału na dwie partie i walka między nimi
(obrońcy dawnego porządku i jego burzyciele usiłujący w nieskończoność przedłużać rewolucję)- tam gdzie nie ma
wspólnych wartości społeczeństwo nie może istnieć (społeczeństwo jako ognisko życia moralnego)
 wyjściem ze stanu kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń a ich źródłem może być tylko nauka( wspólne
poglądy można zaobserwować tylko w zakresie tematów opracowanych przez teorie pozytywne); aby to było możliwe
konieczne jest uczynienie nauki jednolitym systemem, w którym znajdą się odpowiedzi na wszystkie zasadnicze
pytania; dotychczasowe osiągnięcia należy uzupełnić łączą je w systematyczną całość i dodając do nich „pozytywną
teorię” społeczeństwa czyli socjologię
 wyższość nauki nad teologią i metafizyką:

a) poglądy naukowe są intersubiektywnie sprawdzalne i zdeterminowane przez naturę rzeczywistości, której

dotyczą i tym samym mają właściwość uciszania sporów

b) na jej korzyść przemawia konieczność historyczna- prawem rozwoju świadomości jest przechodzenie przez

kolejne fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną

SOCJOLOGIA W SYSTEMIE COMTE’A (STATYKA I DYNAMIKA SPOŁECZNA):
 miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone logicznie i historycznie , nauki tworzą określoną hierarchię, która
zależy od kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej
powstawania) i tego w jaki sposób dają się one logicznie uporządkować
nauki tworzą następującą hierarchię:
matematyka  astronomia fizyka  chemia  biologia  socjologia
są uporządkowane wg stopnia malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia rosnącej złożoności o coraz większej
doniosłości praktycznej (socjologia to nauka najbardziej konkretna, złożona i związana z praktyką, socjolog musi
wykorzystywać wyniki wszystkich innych nauk, dlatego pojawia się najpóźniej)

 relacje socjologii z pozostałymi naukami:

a) bez dorobku poprzedzających ją nauk (zwłaszcza biologii) powstanie socjologii byłoby niemożliwe
b) posiada swój specyficzny przedmiot, którego osobliwości sprawiają, że jej procedury musza się jakoś różnić od

procedur tamtych nauk- społeczeństwo podobnie jak organizm biologiczny jest złożoną, nieredukowalną do
swoich części składowych całością, dla socjologa poznanie części jest bezużyteczne, albowiem realnie istnieją
one tylko w obrębie całości, a poza nią stają się metafizycznymi abstrakcjami; antyredukcjonizm- zbiorowość
nie jest po prostu sumą jednostek i nie daję się jej rozłożyć ja jednostki

c) metody socjologii muszą się różnić od metod innych nauk pozytywnych; są to różnice dwojakiego rodzaju:

- stosując metody znane innym naukom (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza) socjolog musi

się liczyć z koniecznością ich modyfikacji

- nie można na tych metodach poprzestać, przedmiot socjologii wymaga także stosowania metody

historycznej; socjolog musi porównywać nie tylko stany różnych społeczeństw, ale także stany tego
samego społeczeństwa następujące po sobie w czasie

PRZEDMIOT I ZADANIA SOCJOLOGII:
 socjologia pojawiła się jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i jako dopełnienie systemu filozoficznego,
który dzięki niej miał uzyskać praktyczne znaczenie
 źródła inspiracji Comte’a: Monteskiusz, Rousseau, Condorcet, de Bonald, de Maistre (idea ładu), Arystoteles,
Hobbes, Saint- Simone; zasługą Comte’a nie jest zatem stworzenie nowych idei, a jedynie stworzenie ze znanych już
idei jednej całości
 dziełem Comte’a była synteza i jej rozbudowanie do rozmiarów systemu (maił pomieścić całość ludzkiej wiedzy,
dostarczając tym samym oparcia dla moralnej, społecznej i politycznej odnowy porewolucyjnego społeczeństwa
 Comte zaprzecza dotychczasowej opozycji postępu i porządku; wg niego porządek i postęp to dwa aspekty każdego
społeczeństwa, a jego socjologia składała się ze statyki i dynami społecznej
 zasadniczy problem jego socjologii to pogodzenie dwóch na pozór sprzecznych punktów widzenia:

a) odkrywaniu praw względnie trwałej budowy społecznego organizmu
b) odkrywaniu praw rozwoju, porządku, postępu
Najpierw trzeba badać porządek ludzki i zdać sobie sprawę z praw podstawowych, które są z konieczności takie
same we wszystkich czasach i miejscach. Ta podstawa pozwoli wyjaśniać stopniową ewolucję.

 do przedmiotu socjologii włącza wszystko, cokolwiek nie zmieściło się w przyrodoznawstwie, gdyż pytania na jakie
ma odpowiedzieć dotyczyły organizmu społecznego jako całości znajdującej się w trakcie ewolucji, a nie tylko
wybranych zjawisk i procesów społecznych
OSOBLIWOŚCI PROJEKTU SOCJOLOGII COMTE’A:
 socjologia miała być jedyną nauka społeczną- Comte zakwestionował inne nauki społeczne ze względu na
powszechny konsensus organizmu społecznego, który sprawia, że niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa z
punktu widzenia jego warunków lub zachodzących w nim procesów, jeżeli dzieli się je na części i każdą z tych części
bada osobno (holistyczna zasada)
 traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i
późniejszym; wciąż mamy do czynienia z tym samym porządkiem podlegającym nieustannym zmianom; Comte’a
interesowały zmiany w systemie a nie zmiany systemu
 przedmiotem studiów nie było określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie czyli Ludzkość

STATYKA SPOŁECZNA:
 zajmuje się badaniem porządku społecznego- wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego
organizmu i warunkami kształtowania się konsensusu społecznego; badanie praw akcji i reakcji różnych części systemu
społecznego; części i całość systemu społecznego znajdują się w stanie harmonii; w badaniach należy zaczynać od
całości, która jest nam znana, a nastepnie przechodzić do części
 opisuje społeczeństwo jako typ idealny
 na pierwszym planie jest problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, języka i religii- rozpatrywane
są pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu
 jednostka w systemie Comte’a: (poziom mikro)

- główne źródło energii w systemie społecznym; emocje jednostek nadają impuls i kierunek działaniom

intelektualnym, a rezultaty tych działań prowadzą do zmian w systemie społecznym

- jest niedoskonała, znajduje się we władaniu niższych form egoizmu, nie zaś wyższych form altruizmu;

ludzie pozostawieni sami sobie będą postępować egoistycznie, dlatego należy roztoczyć nad nimi
kontrolę zewnętrzną

- człowiek jest słaby i bezsilny, jego możliwości twórcze są ograniczone; ludzie nie tworzą świata

społecznego, to ten świat ich tworzy

 rodzina- pierwsza forma zrzeszenia; najważniejszy składnik społeczeństwa; jest najtrwalszym elementem
społeczeństwa i niezawodnym oparciem dla jego rekonstrukcji po okresie rewolucyjnego nieładu; integruje jednostkę i
społeczeństwo, gdyż w rodzinie ludzie uczą się zachowań społecznych; odgrywa istotną rolę w hamowaniu
egoistycznych popędów i wyzwalaniu altruistycznych; przyczyny wysunięcia rodziny na plan pierwszy analizy:

a) refutacja indywidualistycznych koncepcji społeczeństwa przez wskazanie najbardziej elementarnej formy

zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od racjonalnego rachunku

b) wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń powstałych w ten sam sposób
c) skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki

 podział pracy

- powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na

grupy zawodowe i klasy

- bez niego między poszczególnymi rodzinami nie istniałoby prawdziwe zrzeszenie, ale tylko prosta

aglomeracja

- odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za

podstawę sympatię

- warunek konieczny istnienia społecznego organizmu, czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień i uczuć

moralnych

 rząd (zbiorowość zorganizowana politycznie) - druga podstawowa forma zrzeszenia

- wprowadza do życia społecznego pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania zgodnej

współpracy różnych odłamów społeczeństwa

- opiera się na sile

 religia- niezbędny czynnik spójności i równowagi społeczeństwa; uniwersalna podstawa całego społeczeństwa

- ważna jest sama wiara, a nie jej przedmiot
- wiara jest ważna, gdyż bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi („(...)każdy rząd przyjmuje religię w

celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”)

wyróżnia dwie podstawowe funkcje religii:

- reguluje życie jednostek tłumiąc egoizm i wywyższając altruizm
- służy podtrzymywaniu stosunków społecznych między ludźmi, stwarzając przesłanki do powstania

wielkich struktur społecznych

 język- umożliwia ludziom wchodzenie w interakcje; łączy ich ze współczesnymi i z przodkami; umożliwia
formułowanie, przekazywanie i wcielanie w życie idei religii

 założenia psychologiczne w statyce społecznej:

- społeczna natura człowieka
- przewaga uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi

DYNAMIKA SPOŁECZNA (TEORIA POSTĘPU):
 podstawowe założenia:

a) ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany
b) najważniejszym jej prawem jest prawo trzech stadiów, przez które przechodzi rozwój świadomości:

teologicznego, metafizycznego i naukowego wyjaśniania świata

c) zgodnie z tw o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu społecznego przemiany świadomości są

skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Każdemu stanowi
świadomości odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji, państwa itp., w związku z czym
każde stadium rozwoju społecznego daje się opisać ze względu na różne aspekty systemu społecznego

- świadomość teologiczna; stadium teologiczne organizacja sztywna, nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w
raz na zawsze ustalonych formach; ludzie zadają sobie pytania o naturę rzeczy, ich pochodzenie i cel; zakłada się,
że wszystkie zjawiska zostały stworzone przez ponadnaturalne siły lub istoty, które kierują nimi i nadają im cel;
wyróżnia trzy fazy tego stadium (fetyszyzm, politeizm, monoteizm)
- świadomość metafizyczna; stadium metafizyczne  społeczna dezorganizacja; stadium przejściowe, gdyż
bezpośredni przeskok ze stadium teologicznego do pozytywnego byłby zbyt gwałtowny; miejsce istot

nadprzyrodzonych zajmują abstrakcyjne siły i uważa się, że to za ich sprawą wszystko na świecie ma swoją
przyczynę i cel
- świadomość naukowa; stadium pozytywne reorganizacja zapewniająca trwały porządek społeczny, który nie
wyklucza możliwości zmian; ewolucja od teologii do nauki to ewolucja od społeczeństwa militarnego do
przemysłowego ( oddane pokojowej wytwórczości, rozporządzające dzięki naukowej organizacji pracy obfitością
dóbr, jego podstawowymi klasami społecznymi stają się przedsiębiorcy i pracownicy najemni); ludzkość
poszukuje niezmiennych praw naturalnych, które rządzą wszystkimi zjawiskami; badania poszczególnych zjawisk
mają służyć wyprowadzeniu z nich uogólnień; w poszukiwaniu praw stosuje się badania empiryczne i prace
teoretyczną
d) historia będzie realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez

rewolucji

e) podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość

 badanie praw rządzących następowaniem po sobie zjawisk; społeczeństwo wziąć się zmienia , zmiana jest
natomiast regulowana przez prawa, którym podlega; mamy do czynienia z ewolucyjnym procesem (społeczeństwo
konsekwentnie zmierza ku swojemu ostatecznemu przeznaczeniu, kiedy osiągnie stan harmonii pod rządami praw
pozytywizmu)
 Teoria Naturalnego Postępu Społeczeństwa Ludzkiego- ludzkość ewoluuje ku najszlachetniejszym
skłonnościom, ku dominacji altruizmu nad egoizmem
 dialektyczne ujęcie historii świata- każda z kolejnych faz rozwoju historycznego jest zakorzeniona w
poprzedniej, każda przygotowuje grunt pod następną

SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA:
 jako nauka pozytywna powinna dać podstawy pod nową władzę duchową, która pomogłaby odrodzić
społeczeństwo i moralność

 wyprowadzenie społeczeństwa ze stanu dezorganizacji, chaosu stadium metafizycznego i wprowadzenie
go w stadium pozytywistyczne
 Comte postuluje połączenie teorii z praktyką; wg niego pozytywizm ma dwa cele:

a) uogólnienie koncepcji naukowych, rozwój nauki
b) usystematyzowanie umiejętności dotyczącej życia społecznego

 trzy grupy powinny wesprzeć wprowadzanie zmian w życie społeczne:

a) filozofowie- wkład intelektualny
b) proletariat- wniesie działanie; ze względu na wykonywaną pracę mogą część swojego czasu poświęcić na

myślenie o różnych sprawach  mają więcej czasu i energii by się zastanowić nad zaletami pozytywizmu, klasa
robotnicza góruje nad klasami wyższymi pod względem intelektualnym i moralnym

c) kobiety- wniosą uczucie; wnoszą do polityki podporządkowanie intelektu uczuciu społecznemu; uczucie to jest

najbardziej istotnym elementem, główną siłą napędową i jedyną rzeczywistą podstawą ludzkiej jedności;
kobiety są najczystszym i najbardziej bezpośrednim wzorem człowieczeństwa; do kobiet w rewolucji
pozytywistycznej będzie należała zmiana procesu wychowania w rodzinie i zakładanie salonów propagujących
idee pozytywizmu

POZYTYWNY WKŁAD COMTE’A:

a) jako pierwszy używa terminu „socjologia”, sprecyzował czym powinna się socjologia zajmować
b) określił socjologię jako naukę pozytywną- przekonanie światem społecznym rządzą niezmienne prawa, a

zadaniem socjologa jest ich odkrycie

c) określił trzy główne metody socjologii- obserwację, eksperyment, porównanie, a oprócz tego także metodę

historyczną

d) wprowadził rozróżnienie między statyką (dziś – struktura społeczna), a dynamiką społeczną (dziś- zmiana

społeczna)

e) zdefiniował socjologię w kategoriach makro
f) sformułował swe przekonania o egoistycznej naturze ludzkiej i konieczności jej kontrolowania przez zrzeszanie

się w większe struktury społeczne

g) prezentował dialektyczny pogląd na struktury makro
h) nie poprzestawał na teorii, chciał ją połączyć z praktyką

18. HERBERT SPENCER

Ogólne założenia: 1). Społeczeństwo jest częścią przyrody, podlegającą takim samym prawidłowościom, jak ona. 2).
Współżycie społeczne jako wynik rozwoju uczuć i czynności umysłowych, a zjawiska społeczne jako przejawy
,,rozwoju nadorganicznego", powstałego na skutek współdziałania różnych organizmów. 3). W społeczeństwie działają
te same prawa, co w przyrodzie. Istnieje w społeczeństwie pewien przynajmniej zakres zjawisk, stale określony co do
swej ilości i ,,jakości". Zjawiska te mogą być przedmiotem socjologii, która powinna umożliwić ,,obliczanie tego, co
ludzie zrobią, a po dokonanym fakcie wyjaśnienie tego, co zrobili". 4). W rozwoju człowieka i społeczeństwa przeja-
wiają się ogólne prawa ewolucji biologicznej — postępuje on w kierunku coraz pełniejszego przystosowania się do
otoczenia. Następuje to przez dziedziczenie cech przydatnych do życia oraz wymieranie osobników słabych i
niezdolnych do adaptacji. 5). Postępująca złożoność życia społecznego i konieczność wiązania ze sobą różnych
odległych nieraz zjawisk społecznych rodzi potrzebę socjologii, jako nauki o przebiegu zjawisk i procesów rozwo-
jowych społeczeństwa.

DETERMINIZM SPOŁECZNY

Krytyka teorii teleologicznych : Spencer traktował społeczeństwo jako część przyrody i interpretował jego

rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Tak rozumianą zasadę
determinizmu przeciwstawiał Spencer zdecydowanie wszelkim indeterministycznym teoriom rozwoju społecznego.
Istnienia nauk przyrodniczych i obowiązującego w nim determinizmu nie sposób kwestionować. Ponieważ człowiek i
społeczeństwo stanowią część przyrodniczej rzeczywistości, przeto nauka o nich jest tak samo możliwa, jak każda
nauka przyrodnicza, i zmierza do odkrycia analogicznych praw i zależności.

Krytyka teorii heroistycznej : Pojawianie się wybitnych ludzi stanowi tylko jedno ogniwo w łańcuchu innych

zjawisk społecznych, które wraz z nimi są wytworem poprzednich stanów danego społeczeństwa. Aby mógł pojawić
się wielki człowiek, musi istnieć odpowiedni poziom cywilizacyjny danego społeczeństwa. W pewnych wypadkach
niezbędny jest odpowiedni poziom ekonomiczno-techniczny, aby nadzwyczajne zdolności owego człowieka mogły
znaleźć zastosowanie w praktyce. Zaprzeczenie jakoby tylko wybitne jednostki pchały świat do przodu ; Spencer trak-
tuje wielkich ludzi jako produkt działania sił społecznych . Jeżeli prawdą jest — powiada — że jednostka wybitna
może zmienić ustrój wewnętrzny i kierunek działalności swego narodu, to prawdą musi być i to, że już przed jej
wystąpieniem na arenę historyczną musiały się dokonać w narodzie pewne zmiany, stanowiące o jego postępie. Zanim
ów wielki mąż przekształci społeczeństwo, społeczeństwo musi wykształcić jego samego. W ten sposób źródło
wszystkich zmian, które wprowadza, tkwi w pokoleniu, z którego się wywodzi. Jeśli więc chcemy wyjaśnić tę zmianę,
musimy zbadać wszystkie warunki, jakie złożyły się na powstanie i owego wielkiego męża, i jego pokolenia.

Krytyka woluntaryzmu (Woluntaryści przeczyli istnieniu przyczynowości i powtarzalności w zjawiskach

społecznych: u podstaw działań ludzkich leżą akty wolnej woli — niepowtarzalne i nieprzewidywalne.) : Spencer
podkreśla, że wola nie może naruszać naturalnych prawidłowości, jeśli nie przypisuje się jej właściwości
nadprzyrodzonych. Wprawdzie niektórych przejawów woli niepodobna przewidzieć, nie wynika z tego jednak, że
żadnego z nich nie można przewidzieć. Naukowe przypuszczenia nie muszą być absolutnie ścisłe; mogą one mieć
różne stopnie pewności i wystarcza, aby były przybliżone do stanu rzeczywistego. Te zjawiska społeczne, które są
dostępne uogólnieniu, można uogólnić w niewyraźnych tylko granicach, tak co do czasu, jak też i znaczenia. W takim
stopniu, w jakim uogólnienie jest możliwe, możliwa jest i nauka o społeczeństwie.

Zjawiska społeczne należy rozpatrywać w sposób przyczynowo-skutkowy. Spencer staje więc na gruncie
determinizmu społecznego.

CELE I ZADANIA NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

1). Zadaniem socjologii jako nauki winno być określenie stosunku między jednostką a społeczeństwem, zasadnicze
bowiem cechy społeczeństwa zależą od cech jednostek. Należy tu rozpocząć od badania typów takich ludzi, którzy
tworzą zbiorowiska małe, nie połączone ścisłymi więzami.
2). Socjologia winna wyjaśnić, jak małe zmiany w naturze jednostek, powstałe wskutek zmiany warunków życia,
umożliwiają proces coraz to większego skupiania się indywiduów.
3). Zadaniem socjologii jest badanie początków i powstawania stosunków społecznych zarówno w dziedzinie
organizacji społecznej, jak produkcji.
4). Socjologia winna wykazać, jak proces coraz większej integracji komplikuje coraz bardziej prosty początkowo
ustrój społeczeństwa.

5). Zadaniem nauki o społeczeństwie jest porównywanie społeczeństw od najbardziej barbarzyńskiego aż do
najbardziej cywilizowanego. Nauka ta winna wykazać, jakie cechy są wspólne wszystkim społeczeństwom, jakie zaś
typowe dla pewnych tylko grup społeczeństw.

Przy wyjaśnianiu tych zjawisk społecznych trzeba brać pod uwagę warunki, w jakich dane społeczeństwo istnieje,

to jest zbadać jego stosunki wewnętrzne, a także sąsiedzkie. Chodzi bowiem o to, że tak jak jednostki ludzkie posiadają
pewne specyficzne dla siebie właściwości, tak i ich skupisko, tzn. społeczeństwo, musi posiadać pewne ściśle
określone cechy, które stanowią przedmiot odrębnej gałęzi wiedzy.

Dwa główne zadania socjologii : badanie struktury społeczeństwa i procesu jego rozwoju oraz badanie instytucji,
poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się. Współczesna socjologia stosuje tu terminy: teoria rozwoju społecznego
oraz teoria organizacji społecznej.

Szczególny związek istnieje między historią (opisuje czyny i koleje narodu) a socjologią (wyjaśnia instytucje tegoż na-
rodu i wykazuje, jak stopniowo dochodził do ostatecznego ustroju i ruchu społecznego).

W sferze zjawisk społecznych socjologia winna rozróżniać trzy rodzaje prawd:

a). Prawdy powszechne, odnoszące się do wszelkich społeczeństw,
b). Prawdy ogólne, dotyczące tylko pewnych grup, oraz

c). Prawdy szczegółowe, stosujące się tylko do poszczególnych społeczeństw.

Podobieństwa jednostek, należących do pewnych narodów, wywołują podobieństwa całych narodów, które z nich się
składają. Niemniej jednak przedmiotem badań socjologii są nie poszczególne jednostki, lecz zjawiska masowe i
typowe, które składają się na procesy rozwoju społeczeństwa. Ów proces rozwojowy przebiega na mocy zależności
przyczynowych zgodnie z powszechnymi prawami przyrodzonymi i jest tym samym niezależny od indywidualnych
cech jednostek. Socjologia jest nauką o rozwoju społeczeństwa, przebiegającym wskutek działania praw
przyrodniczych.

TRUDNOŚCI W BUDOWIE NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

- Zjawiska społeczne trudno obserwować
- Wpływ badacza na obserwacje, sądy, interpretacje itp.
- Złudzenia ludzkie, które wywołują wypaczanie obrazów obserwacji zjawisk

Dwie grupy trudności związane z badaniami społecznymi :

- trudności przedmiotowe, to jest takie, które wynikają z natury samych faktów i zjawisk społecznych ;

pojawiają się już przy zbieraniu danych i faktów społecznych i polegają głównie na niecałkowitej
wiarygodności informacji i materiałów socjologicznych;

- trudności podmiotowe, tj. takie, które wynikają z subiektywnych właściwości umysłu badacza oraz warunków

środowiskowych, w jakich przeprowadza on swoje badania. Powstają one na skutek pewnych subiektywnych
nastawień, których nie jest pozbawiony żaden człowiek, a więc również uczony. Prowadzą one równie często
do wypaczania obrazu badanego problemu. Są to:

a) skłonność do tzw. automorfizmu, tj. tłumaczenia postępków innych ludzi własną miarą,
b) trudności powstające z afektów, takich jak obawa, miłość, nienawiść. Wypaczają one w poważnej mierze obraz

rzeczywistości,

c) uprzedzenia wychowania, patriotyzmu, stanowe, polityczne oraz religijne.

SPOŁECZEŃSTWO JAKO ORGANIZM
Naturalistyczne rozumienie społeczeństwa - traktowanie zjawisk społecznych jako części przyrody i wyjaśnianie
ich przez analogię z procesami i zjawiskami przyrodniczymi.

Organicyzm Spencerowski, czyli organiczna teoria społeczeństwa, określany często jako „darwinizm

społeczny", można by nazwać raczej biologizmem, gdyż dotyczy przede wszystkim sprawy, czy dają się stwierdzić
pewne zależności i funkcje znamienne zarówno dla zjawisk biologicznych, jak i społecznych. Społeczeństwo jest
podobne do skupienia organicznego, gdyż stałe stosunki pomiędzy częściami społeczeństwa podobne są do stałych sto-
sunków pomiędzy częściami ciała żywego. Spencer wyliczył cztery wspólne cechy i podobieństwa między
społeczeństwem a organizmem, a mianowicie:

a) w miarę rozwoju rośnie ich masa, przekraczając wielokrotnie stan początkowy,
b) z prostej początkowo struktury zarówno społeczeństwo, jak i organizm żywy stają się w miarę wzrostu bardziej

skomplikowane strukturalnie,

c) w stadium początkowym ich części są nawzajem niepowiązane i niezależne od siebie, potem następuje coraz to

ściślejsze wzajemne powiązanie i oddziaływanie,

d) życie społeczeństwa jest niezależne i dłuższe od życia poszczególnych jednostek, podobnie ma się rzecz z

życiem organizmu i poszczególnych komórek.

Z natury społeczeństwa jako organizmu wynika harmonia społeczna i wzajemna użyteczność zróżnicowanych

„organów" i grup społecznych. Niemożliwe jest ani centralne, planowe kierownictwo społeczeństwem, ani likwidacja
hierarchii i nierówności — są one nieodłączne od istniejącej natury ludzkiej i od złożonej struktury społeczeństwa.

Społeczeństwo znajduje się w stałym rozwoju. W miarę tego rozwoju jego części różnicują się między sobą, prowadząc
do coraz większej złożoności struktury. Zróżnicowane części podejmują zróżnicowane funkcje. Funkcje te nie tylko
różnią się między sobą, ale także wzajemnie się warunkują. Świadczona w ten sposób wzajemna pomoc pociąga za
sobą wzajemną zależność. W końcu, części wzajem zależne, istniejąc dla siebie i przez siebie, tworzą skupisko, oparte
na tych samych zasadach ogólnych, co organizm osobniczy. Zarówno w organizmie żywym, jak w organizmie spo-
łecznym życie jednostek trwa nadal po nagłym przerwaniu życia skupiska, ale jeśli życie skupiska nie zostanie
przerwane przemocą, to przewyższa swą długotrwałością żywot jednostek. Prawo rządzące organizacją społeczeństw:
współzależność poszczególnych części.

EWOLUCJONIZM SPOŁECZNY

Zarówno instytucje społeczne, jak i cywilizacja są skutkiem procesu ewolucji, któremu ludzkość podlega na równi

z całą przyrodą. Na ewolucję składają się według Spencera dwa przeciwne sobie procesy, t j. integracja (Spencer
wyróżnia integrację astronomiczną, geologiczną, biologiczną i społeczną; Spencer porównuje procesy integracyjne w
społeczeństwie do procesów integracyjnych w świecie organicznym, stwierdzając, że tak jak ' tam, integracja przejawia
się zarówno w zwiększaniu się masy, jak też w zlewaniu się ze sobą mas odrębnych; proces integracji obejmuje
również ekonomikę, kiedy to w pewnych rejonach skupiają się różne rodzaje przemysłu i handlu. Integracja społeczna
nie pomija również takich dziedzin, jak język, nauka, sztuka itd.) oraz dezintegracja materii.
TYPY SPOŁECZEŃSTW

Klasyfikację typów społeczeństw rozpoczyna Spencer od ugrupowania ich według stopnia złożoności. Postępując w

ten sposób rozróżnia on: społeczeństwa proste (takie, które tworzy pojedynczą całość pracującą, niepodlegającą
żadnej innej całości, i którego części, przy lub też bez pomocy ośrodka kierowniczego, współdziałają ze sobą dla
osiągnięcia jakichś celów publicznych), złożone (wodzowie grup prostych podlegają wodzowi najwyższemu),
podwójnie złożone (społeczeństwa o strukturze niejako trójstopniowej, w których grupy proste podporządkowane są
władzy wyższej, ta zaś podlega jeszcze wyższej; społeczeństwa całkowicie osiadłe) i potrójnie złożone (wszystkie
współczesne ludy cywilizowane). Między poszczególnymi typami występują stadia przejściowe. Społeczeństwo
złożone staje się samodzielną jednostką wtedy, kiedy okrzepnie w sobie na skutek współdziałania wszystkich grup
składowych pod wodzą jednej osoby — w przypadku wojny, a jednocześnie zróżnicuje klasy społeczne i przemysł oraz
odpowiednio rozwinie swoje umiejętności. Spencer wprowadza również podział społeczeństw z punktu widzenia ich
działalności i wynikającej z tego różnicy organizacji. Biorąc pod uwagę te kryteria, Spencer wyróżnia dwa typy
społeczeństw: militarny (skoncentrowanie całej władzy w ręku przywódcy – wojennego; jednostki w rozmaitych
swoich czynnościach podlegają przymusowi władzy państwowej; centralizacja władzy w ręku wodza, który decyduje o
losach swych poddanych; wzrost stratyfikacji społecznej i zasadnicze ograniczenie wolności jednostki) i industrialny
(cele wybitnie pokojowe; najważniejsza jest wola obywateli, rząd zaś istnieje tylko po to, by ją wykonywać; wolność
osobista jednostki; współdziałanie jest dobrowolne; sympatia i prawo zajmuje miejsce siły i przymusu). Droga rozwoju
wiedzie od społeczeństwa militarnego do industrialnego.

Ewolucja, w swej postaci pierwotnej polega na przechodzeniu od stanu mniej spójnego do bardziej spójnego na skutek
rozproszenia ruchu i integracji materii; ale nie tylko. Równolegle do przechodzenia od niespójności do spójności
następuje przejście od jednolitości do wielorakości:

Społeczeństwa cywilizowane powstają przez ustanowienie klas regulatywnych: rządu, administracji, wojska,

duchownych, prawa itp. Kontrast między nierozwiniętymi i rozwiniętymi społeczeństwami jest wyraźny — mamy do
czynienia ze stale rosnącą koordynacją części. Przejście od homogeniczności do heterogeniczności znajduje odbicie za-
równo w postępie cywilizacji jako całości, jak i w postępie jednego plemienia czy narodu. Społeczeństwo na szczeblu
najniższym jest homogenicznym zbiorem jednostek, posiadających taką samą władzę i funkcję. Ale już w
początkowych stadiach ewolucji społecznej dostrzegamy zarodki różnic między rządzącymi i rządzonymi. Wraz z
podbojami i wzrostem liczebności plemienia, kontrast między rządzącymi i rządzonymi przybiera na ostrości. Władza
najwyższa staje się władzą dziedziczną; wódz zaś, obok wodzostwa militarnego przejmuje także wodzostwo
polityczne. Jednocześnie rozwija się inny, równoległy system rządów — rządy religijne. Przez długie lata obie te
formy rządów: religijna i świecka, były ze sobą ściśle związane. Obok nich, i ze wspólnego korzenia, wyrasta powoli
trzecia władza — obyczajów, czyli etykiety. Każdy z wymienionych wyżej typów władzy jest z kolei przedmiotem
dalszych różnicowań. Rosnącemu zróżnicowaniu władzy w ramach każdego narodu towarzyszy postępujące różni-

cowanie między rządami poszczególnych narodów. Poszczególne narody różnią się między sobą systemami rządów i
prawa, wierzeń i instytucji religijnych, obyczajów i zwyczajów. Jednocześnie następowało inne znane nam zróżnico-
wanie, to mianowicie, na mocy którego obywatele zaczęli dzielić się na klasy i kategorie. Równolegle do rozwoju klasy
rządzącej, opisanego wyżej, postępował rozwój klasy rządzonej, jeszcze bardziej złożony, w wyniku którego doszło do
podziału pracy, cechującego narody zaawansowane. Z chwilą udoskonalenia i rozszerzenia sieci dróg i środków
transportu poszczególne rejony kraju zaczynają pełnić różne funkcje i stają się wzajemnie od siebie zależne. Stopniowo
każda miejscowość zaczyna wykształcać swój własny rodzaj produkcji i on staje się przemysłem w niej dominującym.
Co więcej, ten wtórny podział funkcji występuje nie tylko między poszczególnymi grupami ludności jednego kraju,
lecz także między poszczególnymi krajami jako całościami. Wymiana dóbr, której wzrostowi wydajnie sprzyja wolny
handel, doprowadza w konsekwencji do mniejszej lub większej specjalizacji przemysłowej poszczególnych narodów.

Każde społeczeństwo jako całość dąży stale do utrzymania równowagi, polegającej na przystosowaniu jego

populacji do istniejących warunków życia. Równowaga funkcjonalna pociąga za sobą równowagę strukturalną. Każdy
wzrost heterogeniczności w jednostce zakłada — jako przyczynę lub skutek — jakiś wzrost heterogeniczności w
skupieniach. Granicę społecznej złożoności osiągnie się zapewne dopiero wtedy, kiedy osiągnie się wyżej opisaną
równowagę między siłami społecznymi i jednostkowymi. Końcem wszystkich zmian jest spoczynek.

CHARAKTER SOCJOLOGII
Właściwości zbioru są zależne od składających się nań elementów (natura części składowych określa pewne cechy
ich agregatu). Cechy poszczególnych elementów wyznaczają granice ich zbiorowi. Oczywiście warunki, w jakich
zbiór powstaje, w poważnym stopniu wpływają na różnicowanie się jego formy; warunki te jednak — w niektórych
wypadkach uniemożliwiając w ogóle powstanie zbioru, w innych go utrudniając, w jeszcze innych ułatwiając — nie
mogą nigdy nadać mu cech niezgodnych z cechami składających się nań elementów. Osobnicy jednego gatunku
posiadają pewne podstawowe cechy wspólne, które pociągają za sobą pewne cechy zbiorowości. Socjologia powinna
opierać się na tych założeniach.

19. PSYCHOLOGIZM JAKO PODEJŚCIE WYJAŚNIANIA ŻYCIA SPOŁECZNEGO, JEGO CIĄGŁOŚCI I
ZMIANY. PSYCHOLOGIA TŁUMÓW I PUBLICZNOŚCI.

Psychologizm wyłonił się z ewolucjonizmu jako jego częściowe lub całkowite zaprzeczenie.
Zalążki jego występowały już we wczesnym pozytywizmie (Comt i Mill).
Psychologizm-orientacja teoretyczna w socjologii , która bierze za punkt wyjścia psychiczne cechy jednostek, czyni z
nich zmienne, po czym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne.

(1) Pojęcie psychologizmu

Nazwa „psychologizm” obejmuje poglądy nader zróżnicowane, powstające często niezależne od siebie i

odwołujące się do różnych koncepcji teoretycznych. Za tymi różnicami kryła się jednak realna wspólnota, której
podstawą było przekonanie, że psychologia może i powinna stać się podstawową nauką o człowieku.

U schyłku socjologii ewolucjonistycznej pojawiła grupa skłonna utrzymywać , iż nothing is social which is not

psychical . Korygowali w tym duchu wyobrażenia ewolucji społecznej, bądź tworzyli psychosocjologię. Ekspansji tego
sposobu myślenia sprzyjało przekonanie, że skoro uczestnikami procesów społecznych są jednostki, aby wyjaśnić te
procesy trzeba poznać trwałą naturę tych jednostek ( skłonności, motywy postępowania, reakcje, instynkty itd.)
Decydujące znaczenia miał jednak przewrót w psychologii!

Przewrót w psychologii polegał na :

a) Powstaniu psychologii eksperymentalnej, wypierającej „metafizyczne’ spekulacje na temat duszy i natury ludzkiej

przez metodyczną obserwacje przebiegu procesów psychicznych (głównie Wilhelm Wundt)

b) Potraktowaniu faktów psychicznych jako jedynej rzeczywistości bezpośrednio danej uczonemu i uczynieniu

doświadczenia jako podstawowym pojęciem psychologii jako punktu wyjścia poznania wszelkich faktów
humanistycznych.

c) Ujęciu człowieka jako podmiotu obdarzonego wolą i myślą, a nie tylko zdolnością odbierania i kojarzenia wrażeń.
d) Wyjściu poza psychologię świadomości- odkrycie psychologii nieświadomości

Psychologizm o którym mówimy, wyróżniało (spośród teoretyków ulęgających modzie na psychosocjologię,

zachowujących jednak tradycyjne ujęcie) :
a) Przekonanie, że psychologia może udzielić odpowiedzi , na najważniejsze pytania zadawane prze socjologów.
b) Fakty psychiczne nie są jakościowo odmienne do przyrodniczych. Socjologia wykrywa przyrodnicze prawa.
c) Zapoczątkował totalna destrukcje ewolucjonizmu, przyjmując założenie : społeczeństwo powinno być badane przede

wszystkim ze względu na to co jest w nim powtarzalne i stałe!

d) Trzymał się zasad nominalizmu, czy tez indywidualizmu metodologicznego ( społeczeństwo to suma jednostek)

e) Zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej. Stosunki społeczne

określają, co najwyżej sposób przejawiania się uniwersalnych cech psychicznych.

interakcja (u psychologistów)- proces przetwarzania gotowej substancji psychicznej , której pochodzenie jest poza

społeczne(dlatego nie nazwiemy psychologisty interakcjonistą)

f) Tendencja na skupieniu uwagi na nieświadomych procesach psychicznych-swego rodzaju antyinteketualizm.

Podstawowymi kategoriami psychicznymi uczynił on: emocje, instynkty, sugestie, hipnozę, nieświadomość, libido,
osady psychiczne (rezydua).

→ załamanie oświeceniowej wiary we względnie harmonijny postęp społeczeństw kontrolowanych w coraz większym

stopniu przez rozum zdolny poznać jego kierunek i prawa nim rządzące.

(2) Psychologia ludów

Pierwszymi rzecznikami byli : Mortiz Lazarus i Heymann Steinthal. Celem ich było ustanowienie obok

psychologii indywidualnej psychologii człowieka uspołecznionego, czyli społeczeństwa ludzkiego.

Jednostka należy do gatunku ludzkiego i jako taka ma cechy wspólne ze wszystkimi innymi ludźmi, ale należy

również do określonego ludu (Volk) i jako taka ma cechy swoiste tylko dla tej jednej części ludzkości →
Wprowadzono rozróżnienie cech psychicznych o pochodzeniu organicznym oraz takich, które są wytworem warunków
kulturowych.

Oznaczało to, iż poznanie człowieka wymagało współdziałania dwóch dyscyplin:

1) Psychologii jako nauki o człowieku indywidualnym
2) Psychologii ludów (korzystającej z danych etnologicznych), jako nauki o ludziach należących do różnych kultur i z
tego powodu różniących się od siebie.
Psychologia ludów nie badała tylko zróżnicowania ludzkich kultur. Poznanie kultury było dla niej drogą do poznania
ludzkiej psychiki, której zawdzięcza ona wewnętrzna spójność wyrażającą się we właściwym jej „duchu całości”
(Allgeist).
Duch całości-ogólna nazwa cech psychicznych przysługujących członkom grupy kulturowej.
Psychologia ludów była jedna z pierwszych zapowiedzi powstania psychologii społecznej (nauki badającej cechy
psychiczne jednostek kształtujące się pod wpływem życia zbiorowego).
Nie spełniła swoich obietnic, zajmując się głównie gromadzeniem materiału opisowego lub wykorzystywaniem go do
budowy jeszcze jednej historii hipotetycznej w stylu ewolucjonizmu. Uzyskała spory rozgłos, ale nie otworzyła przed
naukami społecznymi nowych perspektyw. Przyczyniło się to do spopularyzowania psychologii, ale to nie ona
zapoczątkowała psychologizm jako teorię społeczeństwa.

(3) Psychologia tłumów i publiczności

Drugą próba ześrodkowania badań społecznych na problematyce psychologicznej była psychologia tłumów

(wynaleziona przez włoskiego kryminologa Scipio Sighele i spopularyzowana przez francuskiego lekarza, archeologa,
antropologa, podróżnika i wynalazcę – Gustave’a Le Bona).

Psychologa tłumów zajmowało się wielu autorów. Należy odróżnić dwa jej nurty:

- podejmowanie tej problematyki w ramach szerszych teorii socjologicznych (np.Tarde, Durkheim, Park)
-Swoistą teorię psychosocjologiczną, według której obserwacja zachowań się tłumu dostarcza klucza do zrozumienia
wszelkich zjawisk społecznych lub zjawisk typowych dla nowoczesnego społeczeństwa.

Punktem wyjścia psychologii tłumów było pytanie: „ Czemu się tak dzieje, że wielki tłum popełnia czyny, na które

indywiduum nigdy by się zdecydować nie umiało?”
Zachowanie jednostki ulega zasadniczej zmianie, gdy staje się ona anonimową cząsteczką masy i ulega jej
przemożnemu wpływowi, wymykając się spod kontroli norm moralnych, których kiedy indziej przestrzega.

Zainteresowanie tym zjawiskiem wzrosło pod wpływem studiów nad hipnozą i sugestią oraz ze względu na

okoliczności polityczno-społeczne! Le Bon pisał, że obecnie giną nasze odwieczne poglądy, nadchodzące stulecie
będzie erą tłumów. Krytykował nowoczesność, eksponując jeden jej motyw: niewiarę w możliwość okiełznania przez
rozum społecznego żywiołu. Nie traktował o tłumach w znaczeniu potocznym (które były dla niego tylko prototypem
działań zawsze ogromnie rozpowszechnionych w życiu społecznym, które w nowoczesnym społeczeństwie zaczynają
grać główną rolę). chodziło mu o wszelkie zgromadzenia jednostek, które działają jak jeden mąż i są odporne na
wszelka racjonalną perswazję.
Tłum (według Le Bona)- każda zbiorowość, której jedność zasadza się na irracjonalnej gotowości do działania,
wynikającej z zatracenia się jednostek w masie i rezygnacji z wszelkiej samokontroli. Wytwarzanie się takiej jedności
(„duszy tłumu”) jest tożsame z zagłuszeniem świadomości jednostek. Do władzy nad ludzkimi zachowaniami się
dochodzą uśpione /stłumione instynkty rasy.
(tłum to np. zbiegowisko uliczne, klasa, naród, partia )

Psychologia tłumów Le Bona była ogólną teorią życia społecznego, polityki, władzy, zmiany społecznej,

rewolucji itd. Ważne wydarzenia historyczne dokonywały się zawsze pod wpływem niekontrolowanych instynktów i
sentymentów. Dziedziczne cechy „rasy” są w życiu społecznym najpotężniejsze i najtrwalsze. Psychologia Le Bona
polegała nie tyle na tym, aby pokazać zmiany, jakim ludzka psychika ulegała pod wpływem interakcji społecznej, ile
na tym żeby wskazać że w społeczeństwie nieustannie dają znać o sobie jakieś czynniki bardziej pierwotne.

Le Bon wprowadził drobiazgową klasyfikację tłumów:

-homogeniczne: sekty(związane jednością wierzeń), kasty (związane podobieństwem zajęć zawodowych) i klasy
(związane jednością interesów)
-heterogeniczne: anonimowe ( zbiegowiska uliczne) i nieanonimowe (sad, parlament)
Rozróżnienia te nie rozproszyły jednak niejasności pojęcia tłumu.

(4) Teoria naśladownictwa Tarde’a

Zaproponował używanie słowa „tłum” wyłącznie wtedy, gdy w grę wchodzi fizyczna bliskość pewnej liczby

jednostek. Obok psychologii tłumów postawił psychologię publiczności (która uważał za bardziej charakterystyczną
dla czasów najnowszych). Publiczność miałoby cechować rozproszenie przestrzenne połączone z bliskością duchowa
powstająca dzięki udoskonalonym środkom wymiany opinii i informacji. Zajął stanowisko interakcjonistyczne.

Aby „sugestia na odległość” była możliwa wśród jednostek składających się na dana publiczność, powinny być

one przyzwyczajone do intensywnego życia zbiorowego, życia miejskiego, sugestii bezpośredniej. Już w dzieciństwie i
młodości odczuwamy działanie wzroku ludzkiego, który wpływa na nasz sposób bycia, sądy, czyny itd. dopiero gdy
przez lata całe ulegliśmy takiemu oddziaływaniu wzrokowemu lub na innych taki wpływ wywierali, stajemy się
podatni na sugestie myślowe, ulegamy działaniu myśli o wzroku innych.

Tarde różniło od Le Bona; zawężenie pojęcia tłumu, wprowadzenie pojęcia publiczności, przywiązywanie

znacznie większej wagi do interakcji społecznej poprzedzającej pojawienie się zjawiska „sugestii zbiorowej”.

Trzonem teorii socjologicznej Tarde’a była teoria naśladownictwa (widział w nim manifestacje ogólniejszego

zjawiska powtarzalności). socjologia musi badać zdarzenia psychologiczne odtwarzane na skutek naśladownictwa i
kiedy znajdzie ona swój własny obszar powtarzalności, numeracji i pomiaru, jej niezależność zostanie zapewniona bez
konieczności wymyślania arbitralnych i fantastycznych formuł ewolucji. Odróżniał jednak zjawiska naśladownictwa od
zjawisk powtarzalności w przyrodzie- u podłoża pierwszych znajdują się wierzenia i pragnienia, które są wprawdzie
mierzalne jak siły fizyczne, ale maja od nich inną naturę-stanowią podstawową datum świata ludzkiego i są w
odróżnieniu od wrażeń przekazywane.

Wykluczył ze swojej teorii wszystko, co nie daje się zredukować do indywidualnych zjawisk psychicznych („ Nie

wszystko, co jest indywidualnością, staje się ogólne, wszystko co ogólne ma źródło w bycie indywidualnym” ).
Psychologia kolektywna, intermentalna (socjologia) jest możliwa tylko, dlatego, że zawiera elementy, które mogą być
[przekazywane i komunikowane z jednej świadomości do innych-elementy, które mimo nieprzekraczalnych hiatus
między jednostkami są w stanie jednoczyć się i łączyć ze sobą, aż do stworzenia prawdziwych sił społecznych, prądów
opinii i impulsów ludu, tradycji i obyczajów narodu.

Dylemat Tarde’a: z jednej strony dane są stany świadomości i nieświadomości jednostek, z drugiej fakty (zwane

potocznie społecznymi) i przedstawione dotychczas przez nauki społeczne w formie urzeczowionej bytów
ponadindywidualnych.
rozwiązanie przyniosła, jego zdaniem, koncepcja naśladownictwa jako podstawowego mechanizmu przekształcania
tego, co tylko jednostkowe, w to, co społeczne. Społeczeństwo istnieje dzięki powtarzalności aktów indywidualnych,
które nie zmieniając swej natury prowadzą jednak do nadania zachowaniom się ludzkim jednolitości i regularności.
Czyny ludzkie są w większości kopiami, „interpsychicznymi fotografiami”, których powtarzanie zmienia to, co
jednostkowe w to, co społeczne. Poznanie tzw. praw społecznych jest poznaniem praw rządzących procesami
naśladownictwa.
Dwa typy naśladownictwa(pozwalały przedstawić różnice między społeczeństwem tradycyjnym i nowoczesnym):
-obyczaj
-moda (tłum i publiczność powstawały w jej następstwie)

W społeczeństwie może wystąpić zmiana- wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu

zostaje przyjęty przez wiele jednostek. Odrzucił pojęcie ewolucji i bezosobowych praw historycznych. Ruch następuje
dzięki jednostkom, które obdarzone są zmysłem inicjatywy i wynalazczości- jest ona przewodnikiem , a nie organem
zbiorowości.

Prawa opozycji powszechnej zmierzające w różnych kierunkach fale naśladownictwa zderzają się ze sobą w

walce. Zderzenia te doprowadzają do serii wzajemnych adaptacji, dzięki którym ustala się równowaga społeczna(tzw.
prawo adaptacji)

20. INSTYNKTYWIZM

Instynktywizm – przypisanie faktów społecznych instynktom ludzkim.

Instynktywizm Williama McDougalla (1871-1938)

Instynkt – odziedziczona czyli wrodzona dyspozycja psychofizjologiczna

która sprawia, że obdarzony nią osobnik spostrzega specjalne przedmioty określonego rodzaju i zwraca na
nie uwagę. Doznaje on przy tym pewnych swoistych wzruszeń i wykonuję względem nich pewne
czynności, albo jest do tego wewnętrznie popychany.

.

Instynktywizm McDougalla zakłada możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, a

dokładnie do tych „molekuł” którymi są instynkty. Np. McDougall tłumaczył religię instynktem religijności, a
kapitalizm – instynktem kolekcjonerskim
(por. Max Weber „Duch kapitalizmu a etyka protestancka”).

Teoria ta ma liczne wady, m.in. brak empirycznej stwierdzalności takich hipotez.

Wg F. Znanieckiego, zastąpienie człowieka społecznego przez człowieka jako przedstawiciela gatunku biologicznego
jest bezprawne z racji odmienności tych pojęć.
Działalność homo-sapiens nie wyjaśnia istnienia kultury.
Doktryna McDougalla oscyluję między socjologizmem a psychologizmem.
Koncepcje instynktywistyczne postrzegają człowieka jako gotowy wytwór przyrody.

21. FREUD

koncepcja psychologistyczna- psychoanaliza

SOCJOLOGICZNE IMPLIKACJE FREUDYZMU
Psychoanaliza powstała jako próba rozwiązania problemów psychologii indywidualnej. Freud nie widział konieczności
systematycznego badania problemu struktury społecznej. Uwydatnił on treść ludzkich pragnień, która jest zasadniczo
niezmienna.
Treści socjologiczne:
a) rola czynników zew. w kształtowaniu ludzkiej psychiki , inni ludzie jako wzory, obiekty, pomocnicy i wrogowie

czyli psychologia jednostki= psychologia społeczna.

b) - posługując się analogią między rozwojem jednostki i rozwojem ‘masy’ F. podejmował próby
wyjaśnienia zachowania się zborowego za pomoc a pewnych cech psychiki indywidualnej

- w procesach dotyczących genezy i rozwoju społeczeństwa bezpośrednio wypowiadał się o sprawach

stanowiących przedmiot zainteresowania nauk społecznych

TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA
Fundamentem tej teorii było to, że:
Procesy duchowe są w swej istocie nieświadome zaś procesy świadome stanowią jedynie poszczególne akty i części
całego życia psychicznego. F. ostatecznie zniszczył racjonalistyczną wizje człowieka jako istoty nade wszystko
myślącej, świadomość ni posiada siły sprawczej; motorem ludzkiego zachowania są irracjonalne żywioły ( LIBIDO)
zawarte w gatunkowej naturze człowieka ZWROT KU NIEŚWIADOMOŚCI
LIBIDO * popęd seksualny 
 * całość energii witalnej 
ID * jeden z czynników
kształtujących ludzką psychikę
Początkowo u F.: człowiek jako maszyna (kierowany od wew.), kieruje się instynktami i popędem . F. nigdy nie
zarzuca tej koncepcji człowieka.
W dojrzałej teorii w coraz większym stopniu uwzględnia czynniki społeczne wpływające na kształtowanie się
charakteru i zachowania się jednostki ludzkiej działo się tak od czasu skupienia się jego uwagi na zasadzie
rzeczywistości oraz rozpoczęciu głębszych studiów nad ego i strukturą charakteru
Zasada przyjemności  właściwa pierwotnemu sposobowi działania aparatu psychicznego
Zasada

rzeczywistościsamopotwierdzenie

organizmu

wsród

trudości

świata

zew;

pod

wpływem

samozachowawczego instynktu jednostki zasada przyjemności zostaje zastąpiona przez zasadę rzeczywistości, która
nie rezygnuje z zamiaru osiągnięcia w ostatecznym rozrachunku przyjemności, wymaga jednak i doprowadza do

odsunięcia jej zaspokojenia oraz do czasowego tolerowania przykrości na długiej drodze do przyjemności. Zasada
rzeczywistości uruchamia mechanizmy psychologiczne  środki zastępcze
 przeniesienie intoksykacja -prymitywny środek zaradczy,

wczesna faza twórczości Freuda:
świat zew. jako * zbiór przedmiotów, niektóre z nich staja się przedmiotem pożądań jednostki
* zespół przeszkód, które utrudniają realizacje tych pożądań
do lat 20. Freud nie rozporządzał teoria kształtowania się osobowości w procesie zderzenia się popędów i stających na
ich drodze rzeczywistych warunków życia 
stworzenie tej teorii wymagało wyróżnienia w ludzkiej psychice prócz wszechmocnych instynktów (teraz id)
wyróżnienia ego jako rozjemcy miedzy id a rzeczywistością oraz superego będącego częścią ego, na którą składają
się zinternalizowane przez jednostkę wymogi środowiska społecznego, przede wszystkim rodzinnego

OSOBOWOŚĆ:
 EGO
 SUPEREGO
 ID
Ego władza wykonująca, świadomość jednostki, zderzenie się id i superego
 godzenie
id, superego i świata zewnętrznego
ego pozwala id na takie działanie by jego siły nie stanowiły niebezpiecznego zagrożenia a jednocześnie nie urażały
superego i nie weszły w kolizję ze światem zew.
ego zapewnia równowagę jest ona chwiejna ponieważ 3 składniki osobowości pozostają ze sobą w ciągłym
konflikcie
id vs superego prowadzi do  destrukcji kultury przez instynkty
 destrukcji jednostki przez środowisko
antagonizm jednostki i społeczeństwa przeniesiony do wew. i uznany za nieusuwalny
 Pogląd o dychotomii człowieka i społeczeństwa
 Doktryna zła ludzkiej natury
 Człowiek z zasady antyspołeczny
 Społeczeństwo musi go oswoić, pozwolić na zaspakajanie w pewnym stopniu popędów biologicznych i w dużej

mierze ogładzić i umiejętnie pohamować podstawowe ludzkie impulsy

Stosunek jednostki do społeczeństwa jest statyczny 
Jednostka w swej istocie pozostaje zawsze taka sama i zmienia się tylko na tyle, na ile społeczeństwo wywiera
większy nacisk na jej naturalne popędy, ... albo też zezwala na więcej swobody

TEORIA KULTURY FREUDA
Społeczeństwo wytwarza pewnego rodzaju superego pod którego wpływem dokonuje się rozwój kultury.
Przesłanki teorii kultury;
a) Natura ludzka jest z gruntu zła
b) Instynkty ludzkie są nieusuwalne i niezmienne, zaś zawarta w nich energia jest wielkością stałą.
Zgodnie z tymi założeniami Freud zauważa dwa aspekty kultury
 Represyjny- np. religia odwraca uwagę od libido, ma charakter zabraniający
 Sublimacyjny- zastępczy; człowiek ma pewien poziom energii libidalnej
Kultura deprawuje ale tez umożliwia samorealizację.
Kultura  suma osiągnięć i struktur organizacyjnych, dzięki którym nasze życie stało się tak różne od życia naszych
zwierzęcych przodków i służy dwóm celom:
1. obronie człowieka przed naturą KULTURA
2. regulowaniu stosunków międzyludzkich 
OGRANICZENIE POPĘDÓW

NIESZCZĘŚCIE ALE BEZPIECZEŃSTWO
 osiągnięcia ludzkości w opanowaniu sił przyrody nie są trwałe i nieodwracalne
 jeżeli trwałe w dziedzinie techniki to nietrwałe w zakresie organizacji społecznej i umiejętności
zapewniania sobie szczęścia
 funkcja represyjna kultury; konstytuujące się dzięki niej superego czuwa nad instynktami jednostek

 człowiek dąży do rozkoszy ale jest ograniczany m.in. przez działania innych ludzi, libido ma charakter siły

egoistycznej

 człowiek gdy nie może osiągnąć rozkoszy stara się przynajmniej unikać cierpień
 sztuka i nauka jako zastępcze formy realizacji libido, znajdują się na tym samym poziomie

ZDERZENIE SIĘ WPŁYWÓW BIOLOGICZNYCH I SPOŁECZNYCH

KONFLIKT ID I SUPEREGO

przeobrażenie się zwierzęcia w człowieka  narodziny superego


ZNACZENIE FREUDA
Poglądy Freuda :
1. w studiach nad człowiekiem nie należy przykładać nadmiernej uwagi do deklaracji jednostek . Freud rozbudził w

humanistyce XX wieku dążenie do wykraczania poza powierzchowny opis obserwowanych zjawisk, przyczyniając
się w ten sposób do destrukcji pozytywistycznego ideału nauki

2. osobowość ludzka ma swoją społeczna historię- wymiar biografii

22. VILFREDO FEDERICO DAMOSO PARETO (1848-1923).

Z wykształcenia inżynier. W latach 1893-1907 profesor ekonomii politycznej w Lozzanie.

Obok Durkheima i Webera należał do pierwszych Socjologów. Dokładniej, był twórcą tzw. socjologii
psychologistycznej. Pareto postrzegał społeczeństwo również w dość mechaniczny sposób. Społeczeństwo rozwijające
się według pewnych określonych praw fizycznych.
Mimo to, V.Pareto uważał socjologię za naukę o działaniach pozalogicznych, jako że ludzie kierują się w życiu wiarą a
nie rozumem.

Zgodnie z powyższym Pareto sklasyfikował działania jako logiczne oraz pozalogiczne.

Pierwsze odpowiadają wzorom poznania naukowego. Drugie – ogromna reszta, to wszystkie działania ludzkie którymi
rządzą nie wiedza o faktach i związkach pomiędzy nimi a wiara płynącą ostatecznie z uczuć czy instynktów (homo
irrationalis). W odróżnieniu od Freuda, Pareto nie powiedział zbyt wiele o samych instynktach, ciekawiły go natomiast
ich manifestacje.

„Zmieniają się derywacje, trwają rezydua”.

a) Działania pozalogiczne:

Są to działania, które mają swój początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości
itp. O pozalogicznym charakterze działania decyduje więc jego geneza (w odróżnieniu od działań
nielogicznych, czyli sprzecznych z logiką bez względu na swoją genezę).
Działania logiczne cechuje natomiast odpowiedniość użytych środków do celu; przy czym odpowiedniość ta
zachodzi nie tylko z punktu widzenia podmiotu działającego ale także z punktu widzenia obiektywnych
obserwatorów.

Rozwijając ten wątek – w działaniach pozalogicznych relacja dobrane środki  cel
nie istnieje, bądź podmiot nie jest jej świadomy.

b) Rezydua, czyli irracjonalna reszta w działaniach ludzkich.

W interpretacji W. Tatarkiewicza rezydua to synonim instynktów.
W interpretacji Parsonsa rezultat pewnych stałych procedur dochodzenia do celu.

c) Derywacje, elementy zmienne działań pozalogicznych. „Coś pochodnego”.

Historia instytucji to wg Parsona historia derywacji czyli prób nadawania im logicznego sensu. Swoiste,
pokrywające się zazwyczaj z rezyduami dogmaty.
Derywacje mogą odwoływać się do prostych twierdzeń o prawdziwości faktu (tak
jest i .) lub powinności (tak trzeba!), autorytetu (tak chce Bóg) lub zgodności z uczuciami i zasadami
(derywacje odnoszące się do sił i sił nadprzyrodzonych).
W swojej teorii derywacji Pareto interesuje się nie tyle łatwowiernością ludzi ale zgodnością derywacji z
potrzebami określonymi przez panujące, stałe rezydua.

d) Rezydua i derywacje: oddziaływanie wzajemne.

W świetle tego, co zostało powyżej powiedziane, można sądzić o podrzędności rezyduów w stosunku do
derywacji. W dziele V. Pareto „Trattato” znajdujemy też sformułowania wskazujące na to, że brał on pod
uwagę wpływ derywacji na rezydua. Mianowicie, kiedy derywacja zostaje zaakceptowana, wzmacnia siłę i
żywotność uczuć które znajdują możliwość wyrazu.

„System społeczny i historia”.

Wg niektórych komentatorów jest to najważniejsza część socjologii Pareto:
System społeczny tworzą powiązane „molekuły” – jednostki.

a) Równowaga systemu społecznego:

System społeczny wypełniony jest przez trwałą „substancję”.
Poza stosunkowo niewielką sferą działań logicznych nie istnieje żaden postęp czy rozwój. Zmiana ma
charakter falowy i polega w istocie na oscylacjach wokół pewnego stałego punktu równowagi – X.

b) Heterogeniczność systemu społecznego.

System społeczny to dla Pareto – „jedność przeciwieństw”.
Z życia społecznego nie da się wyeliminować konfliktu i walki. „Walka o byt lub dobrobyt jest w świecie
istot żywych zjawiskiem powszechnym i wszystko, cokolwiek o niej wiemy składnia nas do poglądu, że
stanowi ona jedną z najpotężniejszych sił zachowania i poprawienia gatunku.”
U podłoża konfliktów i podziałów (gł. Podział na elity i masę) znajduje się naturalna nierówność ludzi oraz
ich niezmienna psychika.
Nie jest możliwa realokacja zasobów powiększająca dobrobyt którejkolwiek jednostki bez jednoczesnego
zmniejszenia dobrobytu innej jednostki.
Vilfredo Pareto był również twórcą tzw. „teorii krążenia elit” czyli bezustannej wymiany opozycji i koalicji
za sprawą chwilowego „wypalenia się” jednej ze stron po walce o pokonanie drugiej.

23. SOCJOLOGIZM JAKO PERSPEKTYWA TEORETYCZNA: PRZEDMIOT SOCJOLOGII. JEDNOSTKA A
SPOŁECZEŃSTWO.

Zwolennicy socjologizmu domagali się czegoś więcej niż przyznania socjologii prawa do samodzielnego bytu, według
nich powinna ona stać się nową królowa nauk o człowieku, mistrzynią filozofii, nauki o moralności, historiografii,
prawoznawstwa, nauki o polityce, teorii sztuki itd. Nowe idee kierowane głównie przeciwko psychologizmowi.
Słownikowe określenie socjologizmu:
„...teoria, według której socjologia(1) wystarcza, aby wyjaśnić fakty społeczne. W szczególności nie musi ona uciekać
się do pomocy psychologii...(2)lub nawet tylko ona jest w stanie rozwiązać problemy filozoficzne i moralne”
POJĘCIE SOCJOLOGIZMU
Dwojaki sens socjologizmu:
1. Określona teoria socjologiczna, związana z zespołem „zasad metody socjologicznej” i zawierająca pouczenia

dotyczące tego, jak zjawiska społeczne winny być badane i wyjaśniane.

2. Także doktryna filozoficzna roszcząca sobie prawo do wypowiadania się o sprawach, których nie zaliczmy do

socjologii.

Terminu socjologizm najczęściej używa się w odniesieniu do Durkheima ( najpełniejsze rozwinięcie teorii) i do jego
szkoły , Sorokin zalicza zaś do szkoły socjologistycznej również Cooleya, Marksa, niemieckich formalistów, uważa
bowiem , że łączy ich uznanie zjawisk społecznych za rzeczywistość sui generis , połączone to było z niechęcią do
psychologistycznego redukcjonizmu.
Socjologizm był jednym z wytworów coraz bardziej powszechnego pod koniec XIX w. dążenia do zaznaczania
swoistości przedmiotu badań socjologii, a także uwolnienia jej od skrajności pozytywistycznego naturalizmu.
Zadatki socjologizmu występowały już u klasyków pozytywistycznego naturalizmu
*U Comte’a były konsekwencją skrajnego antyindywidualizmu tego filozofa
*U Spencera tkwiły implicite w pojęciu społeczeństwa jako organizmu i ewolucji ponadorganicznej.
Do prehistorii socjologizmu należą także wszystkie koncepcje antyatomistyczne  społeczeństwo stanowi
rzeczywistość nieredukowalną do swych części składowych i w stosunku do nich pierwotną , nadrzędną.
Socjologizm to cały zespół twierdzeń i założeń , które we wcześniejszych koncepcjach realistycznych bądź w ogóle nie
występowały , bądź też były w nich zawarte jedynie implicite . Wyrasta on na gruncie pozytywistycznego naturalizmu.

SOCJOLOGISTYCZNY NATURALIZM
Socjologizm stanowi odgałęzienie socjologii pozytywistycznej. Deklarując brak zainteresowania dla filozofii i
„metafizycznych sporów , socjologiści uważali główne założenia pozytywizmu za dobrze ugruntowane w działalności
poznawczej. W sporze z naturalistycznym dogmatyzmem chodziło o znalezienie w granicach naturalizmu miejsca dla

naturalizmu socjologicznego, który w faktach społecznych widzi fakty swoiste i stara się zdać z tej swoistości sprawę,
respektując ją w całej pełni. Problem polegał na tym aby wykluczyć z nauk społecznych praktykę wyjaśniania zjawisk
społecznych przez aprioryczne podciąganie pod jakieś inne kategorie zjawisk. Fakty społeczne podlegają ogólnym
prawą, ale posiadają także swoiste cechy, które może ujawnić tylko ich metodyczne badanie.

SWOISTOŚĆ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ
Socjologizm zakładał, że zjawiska społeczne stanowią odrębną klasę zjawisk przyrodniczych, która jedynie w bardzo
ograniczonej mierze może być wyjaśniana przez powołanie się na wiedze o innych ich klasach . Jeżeli synteza sui
generis , jaką jest wszelkie społeczeństwo, wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych , które zachodzą w
świadomościach samotnych, trzeba tez przyjąć , ze te swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie (nie w
jego częściach, członkach). W tym sensie zjawiska społeczne są zew. wobec świadomości indywidualnych
rozpatrywanych jako takie. Bez popadnięcia w sprzeczność nie można tych cech sprowadzić do elementów
składowych, ponieważ ex definitione zakładają one cos innego, niż to, co zawierają te elementy. Fakty społeczne różnią
się od psychicznych
- ilościowo
- mają inne podłoże
- zachodzą w innym środowisku
- zależą od innych warunków

Socjologiści
- dążą do wytyczenia granicy miedzy zjawiskami życia jednostkowego a zbiorowego
- dążą do wykazania że z wiedzy o tych pierwszych nie da się wydedukować żadnej spolegliwej wiedzy o tych

drugich

- zakładają podział rzeczywistości ludzkiej na 2 kategorie faktów, z której każda musi być badana na swój sposób.
Socjologizm jest skrajnym redukcjonizmem.
AUTONOMIA I SAMOWYSTARCZALNOŚĆ
Dominujący pogląd o tym ze socjologia powinna być nauka samodzielna w szczególności musi być niezależna od tych
nauk, których zainteresowania ograniczają się jednostek ludzkich ‘w izolacji’. Socjologizm zwracał się przeciwko
wykorzystywaniu twierdzeń psychologicznych do wyjaśniania procesów życia zbiorowego. Był również przeciwny
wszelki odmianom biologizmu, w tej mierze w jakiej pojmowano biologie jako naukę o organizmach indywidualnych.
Krytykował on również ekonomię polityczną, liberalizm.
Skoro rzeczywistość społeczna jest czymś swoistym i jakościowo różnym od rzeczywistości indywidualnej,
socjologia ma swój własny przedmiot badań, jej sukces zależy od tego w jakim stopniu potrafi się uniezależnić od
innych nauk i traktować ten przedmiot bez przyjętych od nich ‘dogmatów’
Socjologia może korzystać z przykładów stosowanych w innych naukach lecz nie może rozwiązywać swych
problemów przy pomocy sformułowanych przez nie twierdzeń.
SOCJOLOGIA JAKO PODSTAWOWA NAUKA SPOŁECZNA
Socjologizm starał się przyporządkować sobie te dyscypliny, które zajmują się takimi lub innymi fragmentami
rzeczywistości społecznej-„socjologiczny imperializm”
Jedną z cnót socjologii widziano w upowszechnianiu świadomości, ze te fakty społeczne badane przez różne nauki są
ze sobą ściśle powiązane. Wszystkie nauki, których przedmiotem są zjawiska tego samego rodzaju, musza stosować te
sama metodę. U jej podstawy leży to ze wszystkie zjawiska -religijne, prawne, moralne, ekonomiczne należy traktować
zgodnie z ich charakterem faktów społecznych. Opisując je lub wyjaśniając musimy odnosić się do określonego
środowiska społecznego, do określonego typu społeczeństwa, szukając podstawowych przyczyn rozważanego zjawiska
a zasadniczych cechach takiego typu.
PRZEZWYCIĘŻENIE EWOLUCJONIZMU
Socjologizm oznaczał się w większym lub mniejszym stopniu odejście od ewolucjonizmu. Problematyka rozwoju
społecznego przestaje być ośrodkiem zainteresowania socjologii, która skupia swa uwagę na trwałych i powtarzanych
związkach między faktami społecznymi, na typach społecznych itd. Miejsce ewolucjonistycznych schematów zajmują
badania porównawcze. Źródła socjologistycznego ewolucjonizmu były wielorakie ale najważniejsze to to o odrzuceniu
założenia o jedności natury ludzkiej, grającego taką role w klasycznym ewolucjonizmie.

24. LUDWIK GUMPLOWICZ (*1838 - †1909)

-pochodzenie polsko-żydowskie
-wykładał prawo na uniwersytecie w Graz (Austro-Węgry)
-publikował w języku niemieckim

Socjologia dla Gumplowicza:

- Jako jeden z pierwszych osiągnął pełną emancypację socjologii od nauk niespołecznych przez położenie nacisku

na to że zjawiska społeczne są swoiste i mogą być zrozumiane tylko przez odwołanie się do społecznych
przyczyn.

- Zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego, problemem zgoła kluczowym była

dla niego odmienność zjawisk społecznych od przyrodniczych.

- Zadaniem socjologii okazuje się w związku z tym poznanie praw czysto społecznych czy też wyłącznie

społecznych, które wynikają z zastosowania praw ogólnych do szczególnej natury zjawisk społecznych.

Proces społeczny jest procesem naturalnym

sui generis , toteż jego prawa nie mogą być dedukowane z praw odkrytych

przez badaczy innych dziedzin, lecz muszą być odkrywane drogą nieuprzedzonego badania swoistej rzeczywistości
społecznej.

- Socjologia nie jest bowiem i nie może być nauką o człowieku indywidualnym, socjologia ma badać grupy

społeczne, a nie jednostki, te bowiem w życiu społecznym się nie liczą.

- Socjologia jest nauką o grupach.

Hipoteza Wieloplemienności – ludzkość nie wywodzi się z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedną całość,
lecz konglomerat heterogenicznych grup mających odrębna genezę i charakter. Hipotezę tą uważał za jedno z
największych swoich osiągnięć, według niego była to droga do uczynienia grup i walki między nimi podstawowym
datum socjologii.

- Pisał – „Trzeba przyjąć ludzkość za ogół niezliczonych różnorodnych grup społecznych, narodów,

szczepów, hord itp.”

- Podziały i antagonizmy wewnątrz ludzkości istnieją od początku świata. Zależało mu na tym aby dzięki założeniu

pierwotnej wieloplemienności ostatecznie przezwyciężyć z jednej strony fikcje jednostki, której istnienie
poprzedza istnienie społeczeństwa, z drugiej strony fikcje społeczeństwa jako organizmu.

- Wszystkie społeczeństwa historyczne były i są niejednorodne i wewnętrznie rozbite, powstawały zawsze jako

rezultat łączenia się wrogich grup, z których każda usiłowała podporządkować sobie pozostałe. Dlatego
przedmiotem socjologii są grupy społeczne w procesie wzajemnego oddziaływania.

- Proces Społeczny odbywa się wszędzie tam gdzie dwie lub więcej grup wchodzi z sobą w styczność, wstępuje w

zakres wzajemnego oddziaływania, główną siłą tego procesu jest grupowy egoizm. W toku tego procesu
kształtuje się dopiero jednostka ludzka i przez ten proces jest determinowana.

Koncepcja Rasy
Gumplowicz posługiwał się niefortunnym terminem „rasa”, który mógł być rozumiany na dwa sposoby – (1)bądź jako
dość luźne określenie każdej wielkiej grupy ludzkiej, która pod jakimiś istotnymi względami różni się od innych takich
grup, (2)bądź też jako zbiór ludzi połączonych „więzami krwi”- tak rozumiana rasa stała się głównym hasłem ideologii
rasistowskiej, z którą Gumplowicz nie miał nic wspólnego. Pisał „zarzuciłem czysto antropologiczne pojęcie rasy i
stosuje ten termin do grup społecznych, które tworzą jedność nie antropologiczną lecz społeczną.”

- Rasa nie jest produktem samego procesu fizjologicznego lecz jest produktem procesu historycznego, który w

istocie rzeczy jest również procesem naturalnym.

- Rasa stałą się poprzez rozwój społeczny na przestrzeni dziejów wyłaniającą się jednością, która swój punkt

wyjściowy znajduje w elementach duchowych (język, religia, obyczaje prawo, kultura etc.) i dopiero z tym
dochodzi do najpotężniejszego elementu fizycznego, do istotnego spoiwa, które łączy do – „jedności krwi”.

- Kultura jest zatem zasadniczym czynnikiem formowania się rasy, musimy zatem pamiętać że właściwie chodzi o

grupę etniczną lub narodową, albo nawet o grupę religijną, kastę a nawet klasę ekonomiczną, i tylko na
najniższym szczeblu rozwoju społecznego – hordę.

- Jednym z podstawowych procesów społecznych jest amalgamacja, czyli łączenie się ras, wytwarzające „więzy

historyczne”, których wynikiem staje się dopiero z czasem „wspólny obieg krwi”. Gumplowicz zakładał nie tylko
trwały podział ludzkości na „rasy” lecz również nieusuwalny antagonizm między nimi. Solidarności w obrębie
jednej grupy towarzyszy zawsze wrogość do innych grup.

- Z walki między grupami (rasami) wyprowadzał Gumplowicz wszystkie najważniejsze instytucje społeczne w

szczególności zaś państwo.

- Historia nie daje żadnego innego przykładu powstania państwa inaczej jak przez akt gwałtu jednego plemienia

przeciwko drugiemu. Państwo nie powstaje ze świadomego dążenia do pomyślności ogólnej czy sprawiedliwości,
jest narzędziem panowania silnych nad słabymi. Z przemocy rodzi się wszakże nie tylko wymuszone
posłuszeństwo pokonanych, lecz również kultura, która wpływa ujednostajniająco na różnorodne żywioły

społeczne państwa i przetwarza z czasem różnorodne części składowe ludu na naród jednolity. Ale mimo
postępów tej amalgamacji ludność państwa pozostaje bardziej lub mniej zróżnicowana, gdyż pierwotne podziały
„rasowe” trwają w postaci różnic stanowych, kastowych i klasowych.

Gumplowicz to najbardziej wpływowy przedstawiciel darwinizmu społecznego, jednak należy zaznaczyć że od
Darwina przejął tylko ogólną tezę o powszechności walki w przyrodzie.

- Rdzeniem jego systemu było przekonanie, że społeczna i kulturowa ewolucja jest w całości rezultatem walki

grup społecznych, wojny między grupami, będącej społecznym odpowiednikiem walki o byt i utrzymywania się
przy życiu najlepiej przystosowanych.

- dwa założenia:

1.

istniała i istnieje przyrodzona, śmiertelna nienawiść między grupami, ludami,

2.

wieloplemienne pochodzenie ludzkości.

Proces Historyczny:

- Na początku procesu historycznego rozwoju społeczeństwa i państwa istniała pokaźna ilość małych grup

społecznych, czyli hord, których członkowie złączeni węzłami krwi i wspólnotą interesów ekonomicznych żyli w
bezładzie płciowym i byli równi pod względem społecznym.

- Ta pierwiastkowa epoka ewolucji społecznej została przerwana przez nastanie wojen i konfliktów

międzygrupowych, które zapoczątkowały wieczny, nigdy nie kończący się proces konfliktów społecznych.

- Podstawowym motywem podbojów w historii była chęć poprawienia swego ekonomicznego stanu posiadania.
- Z biegiem czasu kiedy to rzeż przekształciła się w niewolnictwo i wyzysk ekonomiczny, w ewolucji społecznej

nastąpiła zasadnicza zmiana - w tym procesie opanowywania jednej grupy przez drugą, tkwi zaczątek władzy i
państwa.

- Państwo jest wytworem natury, podlega prawom natury i jest przez nie kierowane.
- Nie istniało państwo, które by nie powstało w wyniku podboju jednego plemienia przez drugie.
- Z chwilą gdy grupa zdobywców ustanowiła pierwsze stosunki polityczne, polegające na wyzysku ujarzmionej

większości przez panującą mniejszość, konflikt społeczny przekształcił się z zewnętrznego starcia między
grupami - w walkę klas wewnątrz państwa.

- Klasa panująca szybko doszła do przekonania, że o wiele łatwiej jest utrzymywać i rozszerzać władzę za pomącą

opartych na przymusie instytucji politycznych i prawnych; zyskawszy nad nimi kontrolę można kształtować
politykę państwa i sprzyjać swym interesom.

25. DURKHEIM I JEGO SZKOŁA;

DURKHEIMOWSKA

TEORIA POZNANIA:

PRZEDSTAWIENIA

ZBIOROWE I ICH ŹRÓDŁA. POJĘCIE FAKTU SPOŁECZNEGO, CZŁOWIEKA ROZDWOJONEGO, NOMII I
ANOMII, SOLIDARNOŚCI MECHANICZNEJ I ORGANICZNEJ.

Emile Durkheim (1858-1917)- profesor socjologii w Bordeaux, a później na paryskiej Sorbonie. Autor klasycznych:
„Zasada metody socjologicznej” (1895r.), „O podziale pracy społecznej” (1893r.), „Elementarne formy życia
religijnego. System totemiczny w Australii” (1912r.). Obok Webera jeden z klasyków całej dyscypliny, stworzył teorię
socjologiczną, która potrafił zastosować w badaniach empirycznych, twórca jednej z nielicznych szkół naukowych w
socjologii. Twórczość Durkheima, mimo że bardzo nowatorska, była jednak silna osadzona we wcześniejszej myśli
społecznej, np. Monteskiusza, czy Rousseau. Była także dialogiem z najsilniejszymi, współczesnymi mu doktrynami
politycznymi, jak konserwatyzm, socjalizm i liberalizm. Podobna niezależność zachowywał względem popularnych w
jego czasach teorii naukowych, choć tez do nich nawiązywał. Wynikało to z „konieczności zaczynania od początku”, z
pominięciem przyjętych bezkrytycznie mniemań.

Szkoła durkheimowska- samo zjawisko szkoły naukowej w socjologii jest niezwykle rzadkie, obok szkoły
durkheimowskiej historia socjologii wyróżnia jedynie szkołę Parka.
Nazywana jest tez francuską szkołą socjologiczną i skupiła badaczy stosujących założenia Durkheima w wielu
dziedzinach życia społecznego, rozwijając ją i modyfikując. Szkoła ta zdobyła we Francji dominacją trwającą aż do II
Wojny Światowej.
Okoliczności sprzyjające powstaniu szkoły durkheimowskiej:

- socjologia Durkheima nie stworzyła zamkniętego systemu, była raczej zespołem problemów, propozycji, które

nadawały się nawet do zastosowania w odległych dziedzinach, niż czynił to Durkheim.

- sprzyjała także sytuacja, która dla wielu była kryzysową i wymagała znalezienia nowych środków działania, a

program Durkheima był pod tym względem bardzo atrakcyjny.

- Wg Cosera znaczenia miało także to, że D. starał się uprawomocnić socjologię także za pomocą taktyki

organizacyjnej, dzięki czemu jego uczniowie zyskali możliwość robienia kariery akademickiej, ale przede
wszystkim dzięki pismu „L’annee sociologue” (wydawane w latach 1896-1913 i 1923-1924)
 czasopismo to z czasem stało się czymś na kształt instytutu badawczego, wytworzyła się wokół niego grupa

pod patronatem Durkheima,

 Członków zespołu redakcyjnego łączyła jedność w sprawach zasadniczych, różnice dotyczyły zainteresowań i

kompetencji,

 Do współpracowników pisma nie tylko profesjonalni należeli socjologowie, lecz tez przedstawiciele innych

dyscyplin, jak ekonomista Francois Simiand,

 Dla twórców L’annee sociologue celem było zachowanie socjologii jako nauki teoretycznej, wyjaśnianie

funkcjonowania społeczeństwa jako całości, której żadnej części nie da się zrozumieć w oderwaniu od reszty,

 Strategia L’annee sociologue polegała na kumulowaniu wyników badań szczegółowych, prowadzonych wg

jednolitego planu. Zakładała ona obowiązek rzeczowej oceny całego dorobku nauk społecznych.

Najbardziej znani uczeni związani ze szkołą durkheimowską to: Antoine Meillet, Celestin Bougle, Henri Hubert,
Marcel Mauss, Maurice Halbwachs i inni. Z polskich klasyków socjologii do tej szkoły zaliczany jest Stefan
Czarnowski.

Durkheimowska teoria poznania: naukowe poznanie wg Durkheima powinno być wolne od wszelkich praenotiones,
bez żadnych przesadów, czy wiedzy potocznej dotyczących obiektu poznania. Stąd postulat by traktować fakty
społeczne jak rzeczy, o których nic się nie wie. Twórczość Durkheima polegała na ciągłym dialogu z wszystkimi
ówczesnymi doktrynami, któremu towarzyszyła praca nad tworzeniem „naukowego racjonalizmu”, który pozwoliłby
rozwiązać problemy praktyczne lepiej niż wcześniejsze doktryny socjologiczne.
Durkheim przykładał też dużą wagę do stosowania „metody socjologicznej”.

Fakty społeczne: Durkheim zapewniał, że nie przesadza jaka jest istota faktów społecznych, a jedynie proponuje
zajęcie wobec nich „odpowiedniej postawy myślowej”, polegającej na traktowaniu ich jak rzeczy, o których nie
wiadomo niczego pewnego. Socjolog badający fakty społeczne powinien podchodzić do nich, wyzbywając się
wyobrażeń przyjętych bezkrytycznie z potocznego myślenia. Był to postulat również metodologiczny (metodologiczna
niewiedza). Chodziło o znalezienie punktu, od którego można budować pewną wiedzę na dany temat, miała być to
empiria. Takie założenie przyjmowało, ze badacz znajduje się w obliczu faktów o których nic nie wie (np. nie wie co to
przestępstwo, ale stwierdza, ze w każdym społeczeństwie pewne czyny są potępiane a inne nagradzane itp.). Takie
założenie próbowało wyeliminować z nauki wszelkie pozaempiryczne założenia.

Poza tym takie traktowanie faktów społecznych, narzucało podejście do nich jak do czegoś „zewnętrznego”, czyli

niemożliwe jest poznanie introspekcyjne. Durkheim traktował je jako cos przeciwnego idei.
Definicja faktu społecznego Durkheima: „Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny
do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu;” oraz „taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny,
mając jednak własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji.”

Człowiek rozdwojony: „homo duplex”- człowiek cechuje się dwoistością, która znalazła wyraz w systemach
religijnych, moralnych etc., przedstawiających go jako istotę rozdarta między zmysły i rozum. Z jednej strony znajdują
się doświadczenia zmysłowe, instynkty związane z fizycznymi potrzebami, a z drugiej strony myślenie pojęciowe,
moralność, religia, czyli to co jest dzielone z innymi ludźmi. Te dwa aspekty nazywane są m.in.: egoistycznym i
altruistycznym, osobowym i bezosobowym. Wg Durkheima występuje miedzy nimi antagonizm. Postępowanie
moralne kłóci się z jednostkowym interesem itd. Próbując zrozumieć jak możliwe jest połączenie tych dwóch, różnych
części natury, zainteresował się religią, gdyż dzięki niej pojawia się w ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co
przekracza zmysłowe doświadczenie. Pojawia się sfera sacrum. W przeciwieństwie do społeczeństw zwierzęcych, społ.
ludzkie to takie, gdzie „pewne sposoby działania są narzucane jednostce z zewnątrz, dołączają do jej własnej natury.

Pojęcie nomii i anomii: Pojęcia te również wywodzą się z badań Durkheima nad religią oraz samobójstwami. D. na
ich podstawie doszedł do wniosku, że jednostka bez moralnego oparcia w grupie traci zdolność do normalnego życia, a
społeczeństwo traci zdolność do kontroli i opieki ad jednostką stoi u progu rozkładu, ten stan nazwał anomią (jej
przeciwieństwem jest nomia). We współczesnych mu czasach widział niebezpieczeństwo w braku reglamentacji
działalności gospodarczej i podziale klasowym społeczeństwa, co uniemożliwiać miało zharmonizowanie funkcji
społeczeństwa, a to prowadziło do prawnej i moralnej anomii. Durkheim uważał, że rolę która pełniła niegdyś religia
miało przejąć państwo, jednak „stało się sługa gospodarki.” Anomia jest jedna z przyczyn samobójstw, gdyż
działalności jednostek brakuje regulacji, co jest źródłem cierpienia.

Solidarność mechaniczna i organiczna: Społeczeństwo wg Durkheima jest siłą czyniącą jednostkę w pełni
człowiekiem. Wiązało się to z teorią solidarności (więzi społecznej). Jej mierzenie jest możliwe jedynie przy pomocy
zewnętrznego, obiektywnego wskaźnika, Durkheim uznał za taki wskaźnik prawo i wyróżnił dwa rodzaje przepisów
prawnych. W różnych społeczeństwach występuje albo przewaga prawa „kooperacyjnego” (zobowiązujące winnego do
naprawienia szkody), albo prawo karne, „represyjne” (kara dla każdego, kto przekroczy przepisy). Różnica między
nimi dotyczy tego, że jedno odnosi się do pogwałcenia ogólnie przyjętych norm, wartości, a drugie odnosi się do
czynów względem jednostek. Ta różnica zdaniem D. odpowiada dwóm rodzajom społeczeństw, solidarności
społecznej:

- Społeczeństwo o przewadze prawa karnego, czyli pod kontrola zbiorowości znajduje się całe życie jednostki,

istnieje względnie jednolity system norm. Zakres świadomości jednostkowej = zakres świadomości zbiorowej.
Takie społeczeństwo cechuje się solidarnością mechaniczną, wynika ona z podobieństwa jednostek, wspólnota
dóbr, dominacja religii, podstawową cecha jednak jest brak podziału pracy.

- Społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego cechuje się zróżnicowanie w efekcie podziału pracy. Ludzie

wierzą, że są zróżnicowani i na skutek tego są sobie nawzajem potrzebni. Dzięki specjalizacji kształtuje się
świadomość i solidarność organiczna.. Jest ona wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania społeczeństwa.
Takim społeczeństwem jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe.

E. DURKHEIM („O podziale pracy społecznej”)

Zespół wierzeń i uczuć wspólny kategoriom przeciętnych członków danego społeczeństwa tworzy określony system,
który żyje własnym życiem; można go nazwać świadomością zbiorową lub świadomością wspólną. Jest ona z
definicji rozproszona na całym obszarze społeczeństwa, ale posiada jednak specyficzne właściwości, które czynią z niej
odrębną rzeczywistość. Jest niezależna od szczególnych warunków, w których znajdują się jednostki; jednostki
przemijają, ona pozostaje. Jest taka sama na północy i południu, w dużych i małych miastach, u ludzi wykonujących
różne zawody. Nie ulega zmianie w każdym pokoleniu, ale łączy z sobą kolejne pokolenia. Jest czymś zupełnie innym
niż poszczególne świadomości, mimo że realizuje się tylko przez jednostki. Stanowi psychiczny typ społeczeństwa,
typ, który ma swoje właściwości, swoje warunki istnienia, swój sposób rozwoju, podobnie jak typy indywidualne,
chociaż inaczej. Świadomość wspólna stanowi wytwór najbardziej podstawowych podobieństw społecznych, a rezul-
tatem jej jest podtrzymywanie spójności społecznej, będącej wynikiem tych podobieństw.

Przestępstwo powstaje z opozycji między jakimś czynem a świadomością zbiorową (kiedy jakiś czyn jest z ową
świadomością sprzeczny, kiedy uraża silne i określone stany świadomości zbiorowej). Nie należy twierdzić, że jakiś
czyn uraża świadomość wspólną, gdyż jest przestępczy, ale że jest przestępczy, ponieważ uraża świadomość wspólną.
Nie, że go potępiamy, ponieważ jest przestępstwem, ale jest przestępstwem dlatego, że go potępiamy. Dlatego, że
jakieś uczucie, bez względu na jego pochodzenie i cel, występuje we wszystkich świadomościach z pewną siłą i
określonością, każdy czyn, który je uraża, stanowi przestępstwo. Charakter społeczny reakcji karnej wynika ze społecz-
nego charakteru urażonych uczuć. Ponieważ te uczucia występują u każdego człowieka, popełnione przestępstwo
wywołuje u wszystkich, którzy są jego świadkami lub o nim wiedzą, tę samą odrazę. Wszyscy są urażeni, a więc
wszyscy stawiają czoło atakowi. Ponieważ to świadomość wspólna jest urażona, trzeba, aby to ona stawiała opór, a w
konsekwencji, by opór był zbiorowy(jeśliby nie było tego oporu, znaczyłoby to, że ta wspólna świadomość nie jest tak
naprawdę wspólna i stworzyło zagrożenie dla jej istnienia w przyszłości) Opór jest zorganizowany(coraz bardziej
rozszerzające się wzburzenie popycha gwałtownie ku sobie wszystkich gromadzących się i łączy ich w tym samym
miejscu - reakcje emocjonalne, których teatrem jest każda świadomość, bardziej sprzyjają jednoczeniu się; wzbudzone
uczucia są bardzo określone, a przez to jednorodne; reakcje uczestniczą zatem w tej jednorodności, z całkowitą
naturalnością zatracają się w uczuciach, zbiegają się z nimi w jedną wypadkową, która je zastępuje i którą
urzeczywistnia nie każdy odrębnie, lecz tak właśnie utworzone ciało społeczne). Władza reagowania, którą dysponują
instytucje rządowe, gdy tylko się ukonstytuują, stanowi jedynie emanację władzy, która rozproszona jest w
społeczeństwie, gdyż z niej się rodzi. Jedna jest odbiciem drugiej; zakres pierwszej ulega zmianie tak, jak zakres
drugiej. Ustanowienie tej władzy służy podtrzymywaniu świadomości wspólnej.

Mamy w sobie dwie świadomości: pierwsza zawiera charakteryzujące nas stany osobiste, podczas gdy stany drugiej
świadomości są wspólne całemu społeczeństwu. Pierwsza reprezentuje wyłącznie naszą osobowość indywidualną i tę
tworzy; druga reprezentuje typ zbiorowy i w konsekwencji — społeczeństwo, które bez niej nie istniałoby. Kiedy jeden
ze składników tej drugiej świadomości kieruje naszym postępowaniem, działamy nie dla naszego interesu
indywidualnego, ale dla celów zbiorowych. Chociaż różne, obie te świadomości są ze sobą powiązane, w sumie
bowiem mając jedno i to samo podłoże organiczne tworzą jedność. Są więc solidarne. Stąd wypływa solidarność sui

generis, która zrodzona z podobieństw wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem – solidarność mechaniczna.
Solidarność ta polega nie tylko na ogólnym i nieokreślonym powiązaniu jednostki z grupą, ale także na uzgadnianiu
poszczególnych dążeń. Gdzie zaś naprawdę dążenia zbiorowe są takie same, przynoszą wszędzie takie same efekty. W
konsekwencji za każdym razem, kiedy wchodzą w grę, ludzkie pragnienia spontanicznie i zbiorowo zmierzają w tym
samym kierunku. Tę solidarność wyraża prawo represyjne (prawo karne – chroni przed najmniejszym osłabieniem
solidarności społecznej, zarazem wymuszając na nas minimum podobieństw, bez których jednostka byłaby
zagrożeniem dla jedności ciała społecznego). Solidarność społeczna istnieje dzięki temu, że pewne stany świadomości
są wspólne wszystkim członkom danego społeczeństwa.

Kara - Prawdziwa jej funkcja polega na zachowaniu nienaruszonej spójności społecznej poprzez podtrzymywanie
świadomości wspólnej w całej jej witalności (tylko w stopniu minimalnym służy zmianie postępowania winowajcy i
odstraszeniu jego potencjalnych naśladowców). Cel: Nie doprowadzić do rozluźnienia solidarności społecznej.

Istnieją słabsze czy też bardziej nieokreślone stany świadomości zbiorowej, które przejawiają się za pośrednictwem
obyczajów, opinii publicznej i choć nie wiąże się z nimi żadna sankcja prawna, przyczyniają się do zapewnienia
spójności społeczeństwa.

Solidarność organiczna- jej podstawą jest prawo kooperacyjne; wynika z podziału pracy. Podział pracy powoduje
wzajemne zależności części zbiorowości. Zatem solidarność organiczna łączy ludzi mocniej niż mechaniczna
(mechaniczna opiera się na podobieństwach; tutaj więzi są tym silniejsze, 1).Im bardziej świadomość wspólna pokrywa
się ze świadomością indywidualną, 2).Im większą siłę ma solidarność, 3). Im praktyki i wierzenia są bardziej
określone-tym mniej miejsca zostawiają na indywidualne różnice.).

Prawo historyczne: Solidarność mechaniczna, która początkowo występuje sama lub prawie sama, stopniowo traci na
znaczeniu i zaczyna przeważać solidarność organiczna.

Dwa typy społeczne (typy idealne), odpowiadające dwóm rodzajom solidarności:

1). Odpowiadający solidarności mechanicznej (społeczeństwo jako absolutnie jednorodna masa, której części nie

różniłyby się od siebie i w konsekwencji pozbawione byłyby uporządkowania; społeczeństwo, któremu brakowałoby
zarówno określonej formy, jak i organizacji; byłaby to prawdziwa protoplazma społeczna, zarodek, z którego mogłyby
wyłonić się wszystkie typy społeczne; proponujemy, aby tak opisaną zbiorowość nazwać hordą).
2). Odpowiadający solidarności organicznej

26. PRZEWRÓT ANTYPOZYTYWISTYCZNY: DILTHEY I RICKERT, STATUS NAUK O KULTURZE, POJĘCIE
HISTORYZMU.

Kolebka antypozytywizmu są Niemcy. Antypozytywizm - odwrót od jednostajności, ogólności wyrachowanej prostoty,
wrażliwość na szczegół, konkret, niechęć do standaryzacji. Szukanie kolorytu lokalnego, staranie o odtworzenie w
wyobraźni swoistego życia ludów oddalonych od nas w przestrzeni, czasie i stanu kultury, kult indywidualności
osobliwości i narodowości, pociąg do wszystkiego co tajemnicze, uczuciowe i oryginalne.

POJĘCIE HISTORYZMU
Termin wieloznaczny

1. uwzględnienie w rozmyślaniach o człowieku i życiu społecznym kontekstu historycznego. O historyzmie mowa

wtedy, gdy ktoś kwestionuje możliwość wypowiadania twierdzeń, których prawdziwość byłaby niezależna od
warunków miejsca i czasu.

2. bywa też zorientowany na odkrywanie tzw. prawd historycznych i budowę uniwersalnych schematów rozwoju,

w innych przypadkach dąży do uchwycenia tego co swoiste dla poszczególnych epok i krajów, dlatego
rozróżniamy historycyzm i historyzm. Przedstawicielami tego pierwszego był Comte, Spencer, Marks, którzy
nie mieli nic wspólnego z opisywanym historyzmem

„historyzm absolutny”(Topolski):

- żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak coś

niezmiennego i danego raz na zawsze, wszystko jest w toku stawania się,

- życie historyczne jako całość - przedmiot badań ma swoje miejsce w obrębie określonej przestrzeni, należy go

ukazywać jako element całości (np. zjawiska ekonomiczne nie należy abstrahować z całości życia społecznego
tj. kultury, historii)

- podejście indywidualizujące (w opozycji do podejścia generalizującego, charakterystycznego dla naturalizmu) -

odkrywanie jedynego w swoim rodzaju oblicza indywiduum: jednostki, narodu, epoki, czy państwa,

- humanistyka jako samowiedza – zatarcie między podmiotem a przedmiotem poznania społecznego oraz między

świadomością naukową a wiedzą potoczną, wiedza humanistyczna obciążona jest wartościowaniem (poznanie
człowieka zakorzenione jest w kulturze), wiedza społeczna jest samowiedzą człowieka należącego do
określonej epoki, kultury, grupy,

- celem rozumienia w wiedzy humanistycznej jest uchwycenie indywidualności historycznej,
- relatywizm historyczny - należy brać pod uwagę kontekst historyczny,
- odrzucenie antynaturalistycznej formy nauki.

Najwybitniejszym przedstawicielem omówionej wyżej formacji jest: WILHELM DILTHEY (1833-1911) - filozofia
rozumu historycznego

- Rozróżnia dwa rodzaje nauk: nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” (które odnoszą się do ludzkości: historia,

ekonomia, prawo, polityka, badania religii, literatury, poezji, architektury, muzyki, filozofii, psychologia)

- Dilthey uważał iż droga do poznania systemu społecznego nie prowadzi przez budowę odrębnej dyscypliny

(socjologii), która czerpie przykład z przyrodoznawstwa. Proponuje perspektywę psychologii historycznej
(opisowej). Oznacza to dążenie do respektowania swoistości badanych zjawisk

perspektywa psychologii historycznej:

- krytykuje socjologię za to, że sprowadza poznającą jednostkę ludzką do dyskursywnego rozumu
- w naukach humanistycznych podmiot i przedmiot badań należą do tego samego świata, który nie kieruje się

tylko rozumem, a jest on tylko jedną z sił życia

- w koncepcji Diltheya najważniejszą z nauk humanistycznych była psychologia. Jednak miała to być

psychologia zajmująca się historyczną naturą człowieka. Chodziło o zrozumienie czynów ludzkich w
kontekście historycznie zmiennej kultury. Przedmiotem zainteresowań miał być człowiek działający w historii

- jednostka jest podstawowym elementem składowym historycznego społeczeństwa. Jest zamkniętą w sobie

całością

- historyczność życia psychicznego
- Dilthey potraktował psychologię jako naukę pomocną historii
- Uważał, że psychika ludzka ma pewne cechy uniwersalne, których istnienie pozwala rozumieć ludzi innych

kultur i epok, wiedza na temat tych cech nie jest wszakże wystarczająca. Jednostka to punkt, w którym krzyżują
się różne systemy interakcji społecznej. Diltheya interesował człowiek w historii, kształtowany przez zmienne
warunki społeczne

obiektywizacje życia:

- Dilthey wystrzegał się reifikowania struktur społecznych i przypisywania im egzystencji niezależnej od

jednostek ludzkich. Miał tu na myśli systemy kulturowe, (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo, gospodarka,
język) i zewnętrzne organizacje społeczne (rodzina, państwo, Kościół, korporacje). Wszystkie organizacje
społeczne wyrastają „z żywego układu ludzkiej psychiki, tylko więc i wyłącznie na jej podstawie mogą być
zrozumiane”. Jednak wyżej wymienione zjawiska są trwalsze aniżeli jednostki i mają swój własny porządek
wewnętrzny.

- Nauki humanistyczne nie znają jednostki izolowanej, każde uzewnętrznienie życia reprezentuje to , co wspólne

dla wspólnoty w obrębie której porusz się jednostka.

Idea rozumienia:

- Badacz sam należy do badanego przez siebie świata.(Dlatego trudno mu posługiwać się metodą przyrodniczej

obserwacji). Dilthey dopatruje się w tym wyższości humanistyki nad przyrodoznawstwem, które skazane jest na
obserwowanie zjawisk, podczas gdy humanistyka może docierać do tego co za nimi ukryte.

- Rozumieć to odtworzyć w swoim wnętrzu obcą formę życia poprzez nasilenie lub osłabienie w sobie pewnych

procesów psychicznych . postawić się na miejscu kogoś innego (ponieważ jednostka ludzka posiada pewne
cechy uniwersalne, wspólne dla wszystkich). Następnie należy umieścić dane fakty w ramach szerszej całości
tj. wiedzy którą już posiadamy.

HEINRICH RICKERT (1863-1936)

 nauki przyrodnicze generalizują a humanistyczne indywidualizują. Rickert uznawał że różnica między

humanistyką a przyrodoznawstwem polega na dwóch różnych punktach widzenia, przedmiot badań pozostaje
bez zmian - rzeczywistość jest wieloaspektowa.

 Rickerta interesowało tworzenie pojęć w naukach, konceptualizacja rzeczywistości empirycznej. Pojęcia

skupiają bowiem swoją uwagę na tym co indywidualne. W przeciwieństwie do Diltheya Rickert uznaje, że nie
należy powoływać się w nauce na intuicję, wyraża w ten sposób sprzeciw wobec irracjonalności.

 Wprowadził pojęcie „odniesienia do wartości”. Kultura to sfera wartości, obejmuje wszystko co człowiek

wytwarza, działając zgodnie z podlegającymi wartościowaniu celami. Zakłada się istnienie realnie istniejących
norm.

Kultura i wartości

- Nauki o kulturze nie powinny być ograniczone do badania zdarzeń psychicznych. Rickert przekłada akcent z

tego co przeżywają jednostki na to, co ma dla nich znaczenie (czyli zostaje w uchwytnym związku z
wartościami).

- Rickerta obchodzi to, dzięki jakim wartościom świat ma określoną strukturę. Każde społeczeństwo, epoka

odznacza się swoistą konfiguracją wartości.

- Wartości, do których odwołuje się historyk, nie są jego wartościami, ale lecz wartościami rzeczywiście

obecnymi w procesie historycznym.

27. SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA

FERDINAND TOENNIES – PROBLEM ŁADU SPOŁECZNEGO I JEGO ZWIĄZKU Z LUDZKĄ WOLĄ.
WSPÓLNOTA I STOWARZYSZENIE.

Uczony, który odegrał rolę w procesie tworzenia się socjologii w Niemczech. Jego koncepcja znajduje się między
ewolucjonistycznymi doktrynami a nowoczesną socjologią analityczną.

Rzeczywistość społeczna nie istnieje w ten sam sposób co przyroda, ponieważ tworzy ją WOLA jednostek, czyli
postaw ludzi, między którymi zachodzi stosunek społeczny. Niemożliwe jest istnienie społeczeństwa bez jednostek,
które jego chcą, postrzegają i odczuwają. Natura człowieka posiada dwa rodzaje woli:

- ORGANICZNĄ: płynącą z głębi ludzkiej psychiki. Myśl człowieka związana jest z uczuciami, życiem i

doświadczeniem jednostki. Powoduje działania spontaniczne. Tworzy wspólnotę.

- ARBITRALNĄ: poprzedza ją namysł, jest samodzielna, niezwiązana z całościowym życiem jednostki.

Powoduje działania, które podejmuje się ze względu na to, że są najbardziej skuteczne w osiągnięciu celu. Tworzy
stowarzyszenie.

Wola przyczynia się do powstawania stosunków społecznych. W zależności od jej rodzaju, może to być wspólnota lub
stowarzyszenie.

● WSPÓLNOTA/ Gemeinschaft/ - łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości

emocjonalnej /np. więzi rodzinne/. Ogarnia wszystkie dziedziny życia ludzi. Czynnikiem kontroli są zwyczaje i
tradycja. Jej podstawą jest własność zbiorowa. Istnieje dzięki wartościom. W niej mamy kontakt ze słowem i tradycją.
To tradycyjna wieś, społeczeństwo pierwotne. Jest to typ idealny, zespół wartości, które występują i są niezbędne w
każdym społeczeństwie. Wraz z rozwojem społeczeństw ład wspólnotowy rozpada się i zanika, a podmioty tworzą
stowarzyszenia.

● STOWARZYSZENIE /Gesellschaft/ - łączy ludzi, którzy występują w określonych rolach i dotyczy tylko

jakiejś części osobowości. Żeby zaspokajać egoistyczne interesy człowiek wchodzi w interakcje z innymi. W grę
wchodzi wyrachowanie, umowa i wymiana korzyści. Czynnikiem kontroli jest opinia publiczna i prawo. Rządzi
pieniądz i własność prywatna. To nowoczesne miasto. Jest grupą celową, która ma zaspokajać potrzeby.

Nie ma ładu wspólnotowego lub zrzeszeniowego w czystej postaci. One wzajemnie się dopełniają. W społeczeństwie
kapitalistycznym występuje ład zrzeszeniowy. Wspólnotowe związki są cząstkowe. Wspólnota nie jak się ujawnić.

MAX WEBER – PRZEDMIOT SOCJOLOGII, ZAŁOŻENIA ONTYCZNE DOTYCZĄCE RZECZYWISTOŚCI
SPOŁECZNEJ. KATEGORIA VERSTEHEN I JEJ SENS METODOLOGICZNY. TYPY IDEALNE JAKO
SPOSÓB BADANIA RZECZYWISTOŚCI. WYJAŚNIANIE PRZYCZYNOWE A WSPÓŁWYSTĘPOWANIE
ZJAWISK. TYPOLOGIA DZIAŁAŃ, RACJONALNOŚĆ I JEJ ODMIANY. PROCES RACJONALIZACJI,
ODCZAROWANIA ŚWIATA. STRUKTURA SPOŁECZNA, MORALNOŚĆ, RELIGIA A STRUKTURY
GOSPODARXCZE I POLITYCZNE.

- historycyzm, nie ma stałego prawidła rozwoju społeczeństwa, filozofii dziejów ani niczego takiego, nauki społeczne
nie są podobne do nauk przyrodniczych (antynaturalizm, antypozytywizm), poznanie ma charakter partykularny, a nie
uniwersalny. Orzekać można tylko w kontekście kulturowym i historycznym a nie o rzeczach w ogóle.

- założenie historycyzmu nie implikuje jednak relatywizmu poznawczego i chaosu świata społecznego. Może (i musi)
istnieć obiektywna nauka o społeczeństwie, na podstawie poprawnie metodologicznego dowodzenia, które jest
prawidłowe nawet dla Chińczyka (a więc ahistoryczne i akulturowe).

- od Rickerta zapożyczył odróżnienie
Sądów wartościujących, które są niedopuszczalne dla naukowca, od
Odniesienia do wartości, które jest konieczne aby móc z nieuporządkowanego strumienia zdarzeń wyłowić to, co jest
istotne dla danego społeczeństwa, a więc umożliwia dobór problemów badawczych. Tu jednak udział wartości się
kończy i zaczyna metoda naukowa.

- Typy idealne są podstawowym narzędziem nauk o kulturze, które nie mogą formułować uniwersalnych praw. Typ
idealny nie istnieje w rzeczywistości empirycznej, nie może być więc fałszywy, lub prawdziwy. Jest
wyabstrahowaniem pewnych cech wspólnych dla opisywanego fragmentu rzeczywistości i służy porządkowaniu jej
oraz opisowi. Typy idealne ocenia się tylko z punktu widzenia ich użyteczności dla badań. Takimi typami idealnymi są
np. typ działania racjonalnego, typ władzy charyzmatycznej, typ biurokracji. Nie istnieją one empirycznie są
kategoriami służącymi opisowi świata, nie ma władzy mającej wszystkie cechy typu idealnego władzy
charyzmatycznej za to wszyscy władcy, których skłonni jesteśmy uznać za charyzmatycznych posiadali pewne cechy
typu.

Socjologia rozumiejąca
Dwa typy rozumienia
- bezpośrednie (właściwe wszystkim ludziom pozwalające rozumieć treści które kultura definiuje jako oczywiste jak
uścisk dłoni, czy uśmiech).
- wyjaśniające (właściwe myśleniu naukowemu, więc i socjologii rozumiejącej, mające odpowiadać na pytanie
dlaczego? Odkrywanie przyczyn i motywów działań społecznych, nawet tych ukrytych dla samego aktora, rozumiane
nie psychologistycznie, a właśnie społeczne wnikające w kontekst i uwarunkowania działania. Nauki o kulturze
powinny więc formułować hipotezy i wyjaśnienia jak nauki przyrodnicze, pamiętając jednak, że będą one nastręczały
znacznie więcej trudności przy weryfikacji właśnie rozumienie istoty zjawisk pozwala odróżnić zwykłą koincydencję
od zależności przyczynowej).

Aktorem działań jest jednostka, a nie grupa: wyjaśnienia socjologiczne mają mówić dlaczego jednostka działa tak, a nie
inaczej. Niepotrzebne jest pojęcie społeczeństwa. „Państwo”, „spółdzielnia”, czy „feudalizm” to kategorie określonych
rodzajów zachowania jednostek.

Działania społeczne NIE WYNIKAJĄ JEDNAK Z CECH JEDNOSTKI (to róznica miedzy Weberem a dawniejszym
nominalizmem), z jakichś metafizycznych założeń o jej cechach wrodzonych, naturze ludzkiej, czy z wiedzy
psychologicznej. Działania są ukierunkowane na innych, na inne jednostki i w tym sensie są kształtowane przez
kontekst społeczny/historyczny/kulturowy.

Typ idealny działania racjonalnego – stanowi układ odniesienia do analizy wszelkich działań społecznych. Nawet
jeżeli działania ludzkie są nieracjonalne wygodniej je opisywać jako odstępstwo, zaburzenie reguły racjonalności, niż
czynić z nieracjonalności regułę.

Kwestia współzależności religii i ładu społecznego – Weber neguje Marksa, z jego założeniami o prostym
zdeterminowaniu „nadbudowy” przez stosunki wytwórcze, ale nie stawia też tezy przeciwnej. Według niego i religia i
organizacja społeczna to strefy względnie autonomiczne, mogące na siebie wzajemnie oddziaływać. I tak etyka

protestancka sprzyjała rozwojowi ducha kapitalizmu, nie oznacza to, że kapitalizm nie mógłby bez niej powstać, ani że
była ona prostą konsekwencją kapitalizmu. Weber natomiast wyjaśnia fakty kapitalistycznej dominacji protestantów
nad katolikami, właśnie tym, że pewne tezy etyki tych pierwszych są zbliżone do tego co nazywa „duchem
kapitalizmu”.

I po ostatnie – Weber choć krytykował ewolucjonizm i w ogóle teorie uniwersalistyczne, zwolennikiem był zaś analizy
partykularnych procesów i przypadków pokusił się jednak o wysunięcie jednego (przynajmniej) twierdzenia, które
opisywać by miało cały rozwój Cywilizacji Zachodu. Otóż rozwój tej, ale tylko tej cywilizacji miałby przebiegać
według prawidła „odczarowywania świata”. Likwidacji ulegają mityczne i religijne wyjaśnienia , wszystko jest
poddawane procesowi racjonalizacji. Rytm natury w gospodarce zastępuje racjonalna księgowość panowanie
charyzmatyczne władcy biurokracja, itp. itd. Potwierdzenia tej tezy Max Weber szuka nawet w muzyce i sztukach
plastycznych, które według niego zaczynają być ujmowane w coraz bardziej racjonalnych/technicznych kategoriach i
poddają się kontroli rozumu (harmonie, nuty i takie tam.)


Pojęcia Webera: (na marginesie niżej jest napisane, że Simmel to twórca socjologii formalnej, ano może i prawda to,
bo to chronologicznie jest nie bardzo poukładane i poniższe pojęcia są pojęciami SOCJOGII FORMALNEJ MAXA
WEBERA, który oprócz tego uprawiał oczywiście SOCJOLOGIĘ HISTORYCZNĄ)

Wszystkie sprowadzają się do działań jednostek.

Działanie społeczne – czynność zorientowana na przeszłe, obecne lub spodziewane działanie innych jednostek
ludzkich. Dzieli się na:
- tradycjonalne z minimalnym udziałem racjonalności, oparte na tradycyjnie ustalonych celach i środkach działania,
jednak jest świadome ponieważ dopuszcza dobór środków ze względu na ich potencjalną efektywność.
- afektywne bazujące na emocjach jednak j.w. jest świadome ponieważ dopuszcza dobór środków ze względu na ich
potencjalną efektywność.
- wartościoworacjonlane – cele określone kulturowo niemożliwe do zmodyfikowania, dobór środków we własnym
zakresie.
- celoworacjonalne – i cele i środki ustalane we własnym zakresie.
Działanie społeczne jest jednokierunkowe potencjalnie może lecz nie musi wywołać odpowiedzi publiki.

Stosunek społeczny - to szereg wzajemnych oddziaływań.

Instytucja – to utrwalony stosunek społeczny.

Struktura społeczna – ma trzy wymiary ekonomiczny (klasy), kulturowy (stany), polityczny (partie), ma charakter
raczej analityczny i nie odzwierciedla jak marksowska faktycznie istniejących części społecznych tylko sztucznie
utworzone zbiory jednostek.

Klasa – zbiór jednostek mający podobne możliwości pozyskania dóbr za sprzedaż swoich umiejętności (a więc nie
posiadanie jak u Marksa, a zarobkowanie). Nie ma potencjalnej ani faktycznej świadomości społecznej, raczej nie ma
wspólnych interesów bo konkuruje ze sobą na rynku pracy (inaczej niż u Marksa)

Stan – jednostki o podobnym stylu konsumpcji i prestiżu, są bardziej predestynowane do posiadania wspólnych
interesów niż klasa.

Partia – jednostki o wspólnych interesach politycznych, partia raczej wyjątkowo niż zwykle reprezentuje interesy klasy
bądź stanu.

Typy panowania – praktycznie nigdy nie występują w rzeczywistości jak czyste typy, faktycznie istniejąca władza
może zawierać elementy jednego, dwóch, bądź wszystkich typów panowania.
- legalne (biurokracja), oparte na procedurach, stanowionych przepisach, władza oddzielona od jednostki.
- tradycyjne, oparte na sile tradycji, scedowanej na konkretną jednostkę, bądź grupę.
- charyzmatyczne, władza jest nierozerwalnie związana z osobą władcy, obdarzonego przez grupę charyzmą.

GEORGE SIMMEL – PRZEDMIOT SOCJOLOGII, SOCJOLOGIA FORMALNA; TREŚĆ I FORMA,
INTERAKCJE I ICH ZŁOZONOŚĆ W ZALEZNOŚCI OD LICZBY UCZESTNIKÓW I ODLEGŁOŚCI OSOBY
OD

GRUPY.

WIELOPOZIOMOWOŚĆ

RZECZYWISTOŚCI

SPOŁECZNEJ,

PROBLEM

KULTURY

SUBIEKTYWNEJ I KULTURY OBIEKTYWNEJ.

Twórca socjologii formalnej /formalizmu socjologii/, opartej na gruncie socjologii niemieckiej.
Zdaniem Kimmla zadania socjologii są ograniczone, więc przedmiot też powinien być ograniczony. Według niego
socjologia nie powinna być uprawiana jako nauka o społeczeństwie. Wyróżnił dwa znaczenia pojęcia społeczeństwa
.Jedno oznaczało zespół uspołecznionych jednostek, ukształtowanych jako społeczeństwo przez całość rzeczywistości
historycznej. Drugie znaczenie społeczeństwa to suma form stosunków między jednostkami, dzięki którym są one
przekształcane w społeczeństwo w pierwszym znaczeniu słowa.
Przedmiotem socjologii jest wiec społeczeństwo jako proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami.
Pojęcie interakcji w socjologii jest pojęciem centralnym.

Simmel przyjmuje, że istnieje nieuwarunkowana, płynna, zmienna rzeczywistość, która jest jak potok życia. Socjolog
musi wydobyć z niego zdarzenia, zjawiska i je zinterpretować. Musi wyabstrahować z niego formy niezależne od
czasu, przestrzeni, struktur, aby stworzyć pojęcia, które zakotwiczą się w świadomości i będą przedmiotem analiz.
Wprowadza porządek w potok życia, czyli formy stosunków społecznych.
FORMA: w grupach, których cele są różne spotykamy pod względem formalnym identyczne sposoby odnoszenia się
do siebie jednostek np.: stosunki podrzędności, nadrzędności, rywalizację, podział pracy. Formy w jakich realizują się
cele mogą być identyczne. Jest to pojęcie filozoficzne, wskazuje trwałe elementy w zmiennej rzeczywistości. Formę
wypełnia TREŚĆ, która jest zmienna w zależności od sytuacji historycznej lub kulturowej. Różna treść – ten sam
stosunek. Świat składa się ze zdarzeń, działań, a ludzi chcąc sobie uporządkować go, poradzić z nim, ujmują go w
pewne wzory, czyli formy. Pojęcie formy tak do końca nie jest jasne. Simmel czasami twierdził, że to co jest formą pod
jednym względem, stanowi treść pod innym.

INTERAKCJA – wzajemne oddziaływanie, intencjonalne działanie człowieka nakierowane na inną osobę, które ma
wywołać odpowiedź, odpowiednią reakcję. Na nią ma wpływ liczebność i odległość osoby od grupy.
Wyróżnił diadę i triadę, czyli grupę dwu i trzy osobową. Diada nie ma innego znaczenia poza tym, jaki ma dla dwóch
tworzących ją osób. Nie ma struktury grupowej. Każda osoba zachowuje w znacznym stopniu swoją indywidualność.
Jest to prosta relacja między dwiema osobami. Triada to nie tylko suma tworzących ją jednostek, ma swoją strukturę,
która bywa zagrożeniem indywidualności jednostek. Grupa wywiera wpływ na uczestników zwiększa się liczba reakcji
miedzy nimi. Ludzie mogą wpływać na siebie, manipulować sobą. Pojawiają Się nowe role społeczne. Trzecia osoba
może być mediatorem w konfliktach lub spór wykorzystać w swoim interesie.
W większej całości mniej liczy się podmiot. Jednostka znika, ważne są tylko interesy. Im większa całość, tym większa
autonomia i wolność jednostki. Mała grupa może bardziej kontrolować jej uczestników. Jednak duże społeczności
zagrażają wolności jednostki. Masy ulegają dominacji jednej idei, podatne są na sugestie.
Odległość także odgrywa rolę w interakcjach. Tą kwestię Simmel porusza w swoim eseju „Obcy”. Uczestnik interakcji
znajduje się w pewnej odległości od grupy. Nie jest ani bliski ani odległy. Jednak ta odległość jest na tyle duża, że
grupa nie może go wchłonąć, ani na tyle mała, że jednostka znajduje się w polu widzenia grupy. Ponieważ jest obcy
członkom grupy łatwo jest się mu zwierzyć, dzięki czemu, może stać się naturalnym człowiekiem. Obcość to
kombinacją bliskości i odległości.

Według Simmla rzeczywistość społeczna składa się z czterech płaszczyzn:
- mikropoziom: dotyczy psychologicznych składników życia.
- socjologiczne składniki stosunków interpersonalnych
- makropoziom: struktura społecznego i kulturowego ducha współczesnych czasów
- metafizyczne zasady życia
Wyższe poziomy wyłaniają się z niższych
W pierwszym poziomie zajmował się formami interakcji, typami ludzi w nich uczestniczących. Poziomowi drugiemu
odpowiada socjologia ogólna badająca społeczne i kulturowe wytwory dziejów ludzkich. W socjologii filozoficznej
/trzeci poziom/ zajmował się naturą i losem ludzkości.
Sposób w jaki traktował wzajemne stosunki miedzy poziomami nadaje socjologii charakter dialektyczny. Potrafił ująć
zjawisko w całym kontekście, stwierdzić co je wygenerowało i jakie będzie miało skutki. Dialektyczne myślenie widać
w wypowiedziach o mentalności miast lub modzie. /Z jednej strony pozwala dostosować się do większości, z drugiej
podkreślić własną indywidualność, wyróżnić się./

KULTURA SUBIEKTYWNA to zdolność człowieka do wytarzania, przyswajania, kontrolowania elementów kultury
obiektywnej. KULTURA OBIEKTYWNA to wytwór ludzki: sztuka, nauka, filozofia, technika, środki transportu.
Jednostka kształtuje kulturę obiektywną i sama przez nią jest kształtowana. Problem pojawia się w momencie, kiedy
kultura obiektywna zaczyna żyć własnym życiem. Twory kulturowe obiektywizują się, zaczynają panować nad
człowiekiem. Jeżeli tworów kultury jest dużo, indywidualny podmiot, który musi je przyswoić, traci możliwość. Nie
jest w stanie zrozumieć wszystkiego, zapanować nad wszystkim, może ogarnąć tylko jakąś część. Kultura szybko się
rozwija, poszerza swój zasięg dzięki modernizacji. Duże znaczenie ma sieć powiązań między składnikami kultury.
„Tragedia kultury” to Świat zdominowany przez kulturę obiektywną.

FLORIAN ZNANIECKI – JEGO ROLA W ROZWOJU SOCJOLOGII POLSKIEJ. PRZEDMIOT SOCJOLOGII.
STRUKTURA

TEORII

SOCJOLOGICZNEJ,

WSPÓŁCZYNNIK

HUMANISTYCZNY,

JEGO

SENS

METODOLOGICZNY I ONTOLOGICZNY. KULTURALIZM ZNANIECKIEGO.

System socjologiczny Znanieckiego uważany jest za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności ( 1-
działania społ. ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) i z ich świadomości innych ludzi i
sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów) 2- jako podmioty ludzie działają swe intencje, cele 3-używaja oni
odpowiednich środków, technik, metod 4-przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji
warunki 5- korzystając e ze swojej woli lub rozumu dokonują oni wyboru i oceny tego co robili, robią i zrobią 6-
podejmując decyzję odwołują się do zasad, norm).
Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ.,
stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej
złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech
układów niższych – obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i
działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w
niższych nie było)
Rezultatem dążenia Znanieckiego do syntezy wielu koncepcji i oddania sprawiedliwości każdej z nich był system
teoretyczny, który można nazwać kulturalizmem.

Świat doświadczenia jako świat wartości
Zarzuty, jakie kierował wobec tradycyjnej socjologii to ta, że ujmuje ona świat jako coś gotowego, skończonego, nie
stwarzając żadnej możliwości wyjaśnienia stawania się, w których trakcie tworzą się poznający podmiot i poznawany
przedmiot. Miedzy przedmiotowością i podmiotowością jest sfera pośrednia w postaci wartości, która jest odrzucana
lub przyjmowana. Przyroda dana jest człowiekowi pod postacią wartości, nie możemy, bowiem doświadczać świata
bezrefleksyjnie. Dopiero w ten sposób przedmioty doświadczenia zaczynają dla nas istnieć realnie. Wartości są
uwarunkowane historycznie- zmieniają się w czasie, ale też rozpatruje się je w kontekście, w jakim występowała w
przeszłości. Proces ujednoznaczniania świata, urealnia go dla ludzi poprzez wyposażenie w znaczenie, nie jest, zatem
w żadnym razie szeregiem arbitralnych aktów jednostek. Kultura i to, co robią ludzie czerpie bardzo wiele z tradycji.

Pojęcie systemu (układu) ograniczonego
Przedmiot uzyskuje swoją realność poprzez powiązanie z innymi przedmiotami. Poza tym powiązaniem nie może być
przedmiotem badań naukowych (trzeba go zaklasyfikować do systemu ograniczonego – znaczy to, że systemy
kulturowe pozostają w stałych związkach ze środowiskiem i zarazem powiększają się w czasie swego trwania).

Socjologiczne aspiracje Znanieckiego
Twierdził, że z jednej strony filozofujący systematyce chcą zamknąć naukę w ramach swojej jednostronnej teorii,
zwalczając i ignorując wszelkie poczynania z tą nauką niezgodne, a z drugiej strony z badaczy nie znając ustalonego i
wspólnego wszystkim kompleksu zagadnień, bada na własną rękę, co mu się nadarzy, dowolnymi metodami i za
pomocą dowolnych przesłanek. Dlatego też teorii i metodologii przyznawał szczególny status.

Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe: koncepcja współczynnika humanistycznego
Rzeczywistość społeczna może być rozpatrywana tylko wtedy, jeśli badacz zna i bierze pod uwagę doświadczenia i
kontekst historyczny jej uczestników i twórców. Koncepcja współczynnika humanistycznego stanowiła próbę zmiany
tradycyjnego zakresu zmiany zainteresowań socjologicznych. Środowisko rzeczywiste grup społ. to nie to widziane i
poznawane przez obserwatora, który owe grupy w nim lokalizuje, lecz to, które sami członkowie owych grup
postrzegają jako dane w przebiegu ich doświadczenia. W doświadczeniu ludzkim istnieją przedmioty niesprowadzalne
do zmysłów ludzkich (mity, byty religijne, pojęcia naukowe i filozoficzne) z punktu widzenia badacza kultury
przedmiot pomyślany jest w pewnych warunkach tak samo realny, jak ten, którego można dotknąć.

Nauki przyrodnicze obejmują systemy rzeczy, a nauki o kulturze obejmują systemy wartości.

Socjologia wśród nauk o kulturze
Znaniecki twierdził, że nauka, sztuka, systemy dogmatów i obrzędów religijnych nie zawdzięczają swych cech
zasadniczych temu, że zostały wytworzone w pewnych społeczeństwach i że są nadal przez te społ. utrzymywane, lecz
temu, że składające je elementy są powiązane ze sobą w pewien względnie stały sposób. Twierdził, że zjawiska
kulturalne nie są społeczne w swej istocie, nie opierają się na społecznym podłożu i nie mają nawet formy społecznej.
Jednak z biegiem czasu nastąpiła diametralna zmiana w jego poglądów.
Uważał, że pomiędzy poszczególnymi systemami kulturowymi (technika, nauka, religia, sztuka) zachodzą jakościowe
różnice i każdy z nich odznacza się dużą niezależnością od pozostałych. Dlatego też nauki badające poszczególne
systemy powinny mieć duża autonomię. Socjologia jako nauka niezależna i specjalna. Zadanie socjologii to badanie
systemów społ. nie zaś innych rodzajów systemów kulturowych.
Dwa rodzaje argumentów za wyróżnieniem szczególnej kategorii systemów społ: I- życie kulturowe każdej
zbiorowości jest całością zbyt złożoną, zmieniającą się i dlatego synteza naukowa jest niemożliwa. II- rzeczywistość
kulturowa nie daje się ująć jako jednolita całość i w rzeczy same j taką całością nie jest.
To, co może być nazwane jednością kultury wytwarza się wyłącznie na poziomie doświadczenia i działalności
jednostek uczestniczących jednocześnie w wielu systemach kulturowych. Kultura jest podzielona na pewne
niesprowadzalne do siebie systemy. Klasyfikacja tych systemów jest zarazem klasyfikacją nauk o kulturze. Żadna z
tych nauk nie może posuwać się dalej pasożytując na osiągnięciach pozostałych. Żadna socjologiczna teoria nie może
opierać się na wnioskach wyciągniętych na z teorii nie socjologicznych.

Socjologia jako nauka o systemach wartości i czynności społecznych
Socjologia to nauka o kulturze, która zajmuje się wartościami i czynnościami społecznymi (wartością społ. jest
człowiek, zrzeszenie rozpatrywane jako przedmiot działania ludzkiego, natomiast czynnościami społ. są czynności
dążące do wywarcia wpływu na ludzi, zrzeszenia). Działający nie tylko na siebie działają, ale też oddziałują
(przedmiotem doświadczenia są inne podmioty świadome) Ta wzajemność uprzedmiotowienia wyróżnia formalnie
socjologię spośród innych dziedzin wiedzy humanistycznej.
Znaniecki odrzucił koncepcję socjologii jako nauki o społeczeństwie. Socjologię jako naukę o interakcji społ. podzielił
na 4 działy odpowiadające czterem klasom dynamicznych układów społ., które różnią się od siebie sposobem
połączenia wartości i czynności.

Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ.,
stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej
złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech
układów niższych – obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i
działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w
niższych nie było)

Stosunki społ.; systemy funkcjonalnie współzależnych czynności społ. wykonywanych przez dwie jednostki
wzajemnie na siebie oddziałujące. Gdy zajmujemy się stosunkami społ. badamy długotrwałość sekwencji społ. akcji i
reakcji. Aby zaistniał stosunek społ. musimy mieć do czynienia z wzajemnym obowiązkiem uznawanym przez obu
partnerów.

Osoby społ.: inaczej role społ. Socjolog nie może przyjmować jakiejś trwałej substancji psychicznej, która
determinowałaby zachowanie jednostki. Podmiot nie objawia się w całym swoim bogactwie tylko w jakiejś części.
Strona, którą pokazuje nam zależy od pełnionej roli społ. Z każdą rolą społ. wiążą się określone normy, prawa, funkcje.
Osobowość człowieka jest dynamiczną i historyczną syntezą jego wszystkich ról społ. (ta osobowość społ. nie jest
tożsama z osobowością kulturową jest tylko jej częścią). Znaniecki protestował przeciw ukazywaniu jednostki jako
biernej na rzecz ,,Ja”.

Grupy społ.: nie chciał, aby zjawiska społ. utożsamiać z grupa społ., bo są one zjawiskiem szerszym. Grupa istnieje,
dlatego, że jej członkowie uważają ja za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata. Występuje podział na członków i
nieczłonków grupy. Ważna cecha to również brak wyłączności: jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach.
(gr. pierwotne, genetyczne, terytorialne, religijne, kulturowe). Żadna z grup nie może być uznana za społ. gdyż inne
mogą z równym prawem domagać się tego tytułu. Ewentualnie można mówić o społ. jako kompleksie grup
wytwarzającym się w warunkach dominacji jednej grupy podstawowej. I wtedy można wyróżnić 4 zasadnicze typy

społeczeństw: plemienne, polityczne, kościelne, o kulturze narodowej. Społeczeństwa można traktować jako systemy
integracji ról społ. i grup społ.

Socjologia jako nauka nomotetyczna (wykrywanie i formułowanie praw nauki)
Socjologię można uczynić nauką nomotetyczną, gdyż jest w niej pierwiastek trwałości i powtarzalności. Oznacza to
zwrócenie uwagi nie na wielkie całości historyczne a na części, z jakich się te całości składają. Powtarzalne są normy
kulturowe, to istnienie norm pozwala na przewidywanie procesów społ. Był przeciwny indukcji enumeracyjnej
(najpierw definicja, a potem zbieranie licznych przypadków potwierdzających ją).Zalecał procedurę badawczą –
indukcje analityczną (obserwacja, a dopiero potem teoria). Spodziewał się, że doprowadzi to do dwojakiego wykrycia
zależności między zjawiskami społ.: strukturalnych przyczynowych, do poznania praw statycznych i dynamicznych.

Źródła materiału socjologicznego
Dokumenty osobiste, szczególnie autobiografia. Wartościowy materiał nie może być zgromadzony bez teorii. 5 źródeł
materiału socjologicznego: 1-osobiste doświadczenie socjologa, oryginalne bądź zastępcze 2- obserwacja prowadzona
przez socjologa 3-osobiste doświadczenia innych ludzi 4-obserwacja prowadzona przez innych ludzi 5-uogólnienia
zrobione przez innych ludzi. Socjologa nie interesują przeżycia psychiczne innych lub własne, a obiektywne wartości,
które mogą być obserwowane przez każdego (intersubiektywność).

28. AMERYKAŃSKA SOCJOLOGIA OPISOWA – WIELKIE MIASTO JAKO LABORATORIUM I SKUTEK
PROCESU URBANIZACJI. ODKRYCIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ – RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA
MAŁYCH MIASTECZEK AMERYKAŃSKICH. ŁAD WSPÓLNOTOWY I WARUNKI JEGO TRWANIA.

Horyzonty socjologii opisowej.
Ta rzecz by można gałąź socjologii charakteryzuje, w założeniach, otwartość, korzystanie z wszelkich dostępnych
źródeł. Dyscyplina ta miała pozostać a teoretyczna, jakiekolwiek teorie miały być wtórne wobec opisu faktów.
Tradycyjne soc. pytania i stawiane na nie odpowiedzi aktualne tak długo jak długo pozostają w związku z warsztatem
badacza terenowego.
Styl:

 Oglądanie świata społecznego na własne oczy ;
 Unikanie aprioryzmu;
 Socjologia ma być eksperymentalna.

Teorie: faktycznie nie udało się uniknąć budowania teorii – one to determinowały wybór i formułowanie pytań.

 Ściśle powiązane z empirią
 Koncentracja na społ. lokalnej ( jako kontekście badań wszelkich procesów społecznych, sposób organizowania

się ludzi).

Społ. lokalna (community) rozumiana zarówno jako zbiorowość terytorialna a także wspólnota. Mikrokosmos,
laboratorium badania wszelkich problemów społ. ponieważ jest kompletnym sposobem życia i systemem instytucji
życie to umożliwiającym.
3 cechy społ. lokalnej (Hillery):

 Terytorium
 Interakcje
 Istnienie trwałych więzi.

Większość autorów tak wg Hillerego postrzega społ. lokalną, z wyjątkami, które koncentrują się na 1 jej aspekcie.
Dwuznaczność społ. lokalnej: znajduje się na granicy między populacją ekologiczną( rośliny, zwierzęta) a ładem
społecznym („Gemeinschaft” Tonniesa).
Zainteresowanie społecznością lokalną pojawia się dopiero w momencie rozkładu więzi wynikłym z postępującej
urbanizacji i industrializacji.
Badania społ. lokalnej skupiają się na:

 Osobliwości wielkich skupisk
 Kontraście: miasto – wieś; dawne miasto – dzisiejsza metropolia; community = wspólnota moralna – community

= symbioza organizmów na danym terenie.

Zainteresowanie małymi społecznościami nie jest rezygnacją z badania wielkich. Ogólnych problemów, a
przeniesieniem ich do „laboratorium” i źródeł:
„ Miasteczko(...) odegrało i gra największarolę w kształtowaniu ducha publicznego , ducha kultury USA” Veblem

Metoda badań (Arsenberg i Kimball):

 Zbudowanie modelu całości
 Porównanie (implicite) z innymi podobnymi społecznościami
 Przypisanie każdego problemu badawczego do odpowiednich nisz modelu
 Zbliżenie do metody antropologicznej (Lyndowie)

Źródła atrakcyjności modelu antropologicznego wynikła z nadziei ukazania współzależności wszystkich sfer życia
społeczności, zachowania jednostek. Jednak proste życie metod antropologicznych byłoby zbytnim uproszczeniem.

Rodzaje studiów społ. lokalnej wg Stewarda:

 Studia monograficzne („Middeltown: Lyndów)
 Studia stosunków społecznych

Perspektywa naukowa określa techniki, stąd też badanie naturalnej społeczności wyklucza wszelkie sztuczne techniki
(eksperymenty), a wymaga od badacza długiej pracy w terenie.
Stąd przydane wg Stewarda techniki to:

 Obserwacja uczestnicząca
 Wywiady
 Archiwa, zapisy, dokumenty
 Wszelkie inne dostępne „w terenie” źródła

Są to techniki stosowane już wcześniej w antropologii. Jednocześnie Steward podkreśla nieprzydatność technik
statystycznych gdyż: wzorów kulturowych nie można przedstawić matematycznie.

GŁÓWNE ORIENTACJE TEORETYCZNE:

 Typologiczna – widzi społ. lokalną jako reprezentację szerszych kategorii grup ludzkich na skalach np.: miasto –

wieś; lokalizm – kosmopolityzm; wspólnota – stowarzyszenie. Są to wariaje (świadome lub nie ) na temat
Tonniesa Gemainschaft & Gesellschaft, dosotosowane do warunków USA, należało stworzyć nowy aparat
pojęciowy. Elementy tej orientacji są obecne w dziełach większości badaczy społ. lokalnych, lecz nie zawsze
dominują.

 Ekologiczna – twórcą tej perspektywy jest Charles J. Galpin, lecz jej rozkwit zawdzięczamy tzw. „szkole

chicagowskiej”. Cechą charakterystyczną tego ujęcia są badania prowadzone z punktu widzenia wpływu przyrody
na strukturę i rozwój społ. Ludźmi rządzą określone prawidłowości: wzory osadnictwa, określone przez
środowisko. Quinn: interakcje ekologiczne – interakcje społeczne; Park: zbiorowość terytorialna –
społeczeństwo. W obu przypadkach 1. część zestawienia jest nieświadoma, żywiołowa, niekontrolowana, badana
tj. zjawiska przyrodnicze. Badacze tej orientacji posługują się analogiami do świata zwierząt i roślin, stosując je
w odniesieniu do wielkich miast. Koncepcja ta obiecywała max. obiektywizację ujęcie społ. lokalnej jako
powstającej z przyrodniczej podstawy.

 Funkcjonalnostrukturalna – kładzie nacisk na społ. lokalną jako wewnętrznie powiązany system współzależności.

Jej upowszechnienie zmieniło charakter pytań , procesy dezintegracji nie są już najważniejszym problemem.
Poza tymi 3 można wyróżnić jeszcze inne np.: skupiające się na strukturze władzy czy strukturę społeczną ,
stanowią one jednak margines i nie zawsze istnieje zgoda co do wydzielenia ich z zaprezentowanych 3 głównych.

Szkoła Chicagowska. (sz.ch.)

Niejako „ojcami” tej koncepcji można nazwać Parka i Burgessa autorów „introduction to the science of sociology”,
która to książka stała się podręcznikiem wsystkich socjologów na następne 20 lat. W 1892 powstaje Wydział
Socjologii i Antropologii Uiwerytetu w Chicago, skupiający grupę badaczy o różnych poglądach. Od roku 1915 do
połowy lat 30. działa tam grupa badaczy skupiona wokół Parka, tzw. Szkoła Chicagowska.
Korzeni sz. ch. możemy szukać w :

 Refleksji O. Sperglena i G. Simmela
 Studiach demograficzno – historycznych
 Publicystyce C. Steffensa
 Lustracji społecznej.

Lecz przede wszystkim dominuje błyskawiczna urbanizacja USA.

Podstawy sz. ch.:

 Nobilitacja pracy terenowej – po raz pierwszy staje się pełnoprawnym narzędziem, fundamentem socjologii.
 „Zobaczyć świat społeczny na własne oczy” obserwacja i rejsetracja
 Tematem pracy sz. ch. jest urbanizacja i jej społeczne konsekwencje.

Elementy pozwalające na właczenie sz. ch. w badania społeczności lokalnej:

 Ustaliła tradycję pracy w terenie
 Opracowała założenia ekologii społecznej
 Dała wiele monografii społeczności wewnątrz miasta
 Zorientowana na tym samym problemie co reszta badaczy społ. lokalnych

Jako, że na terenie miasta zachodzą wszystkie procesy życia społecznego, przyjęło się rozważać miasto jako
„laboratorium” umożliwiające badanie tego co dziś określili byśmy jako:

 Socjologię miasta
 Zawodów
 Uwarstwienia społecznego
 Rodziny
 Religii
 Stosunków narodowościowych/rasowych
 Polityki i prasy
 Itd.

Stąd też wniosek, że wybranie miasta jako terenu badań determinowało sposób formułowania problemów a nie ich
dobór który był niczym nie ograniczony.
W oczach członków sz. ch. urbanizm był najważniejszym zjawiskiem świata ówczesnego.
Celem stawianym sobie przez sz. ch. było poznanie życia miejskiego nie jak wcześniej: by znaleźć patologie i sposób
na jej zaradzenie, a po to by zdobyć wiedzę ściśle empirycznej, jednocześnie odpowiadającą standardom pracy
naukowej. Jako pierwszi stworzyli program studiów nad miastem.

Teoria empiryczna sz. ch. opierała się na 2 drogach

 Systemie teoretycznym Parka ( rozbudowanym przez Borgessa, McKenziego, Wirtha)
 Monografii wynikających z seminarium Parka, a będących w mniejszym lub większym stopniu zastosowaniem

jego teorii.

Hipotezy ekologiczne( Park, Burgess, McKenzie „ The City”)

 Stała tendencja do rozmieszczania się ludności wg danego, powtarzalnego wzoru
 Strefy miasta równoważne „naturalnym obszarom” charakteryzowanych przez miejsce położenia i cechami

społecznymi jego ludności.

 Cechy te zależą od miejsca strefy w mieście i tradycji ludności napływowej
 Naturalnym stanem miasta jest zmiana, zarówno przestrzenna jak i społeczna
 Koncentracja, centralizacja, segregacja, inwazja, sukcesja – główne procesy miasta
 Procesy społeczne można przyporządkować danym punktom w mieście, po czym przedstawić na mapach i

diagramach.

Zasady gromadzenia danych:

 Systematyczne
 Obiektywne
 Krytyczne wobec źródeł

Metoda monograficzna – intensywne badanie stosunków i procesów występujących w pojedyńczym wypadku. Dobór 1
problemu i studiowanie z wielu punktów widzenia, uznanie różnych stron zagadnienia jako organicznie powiązanej
wewnętrznie całości, znaczenia jednej części należy szukać w powiązaniu z pozostałymi.

Koncepcje teoretyczne Parka
Park pełnił trudną do przecenienia rolę inspiratora, sam jednak zwykle badań nie prowadził. Punktem wyjścia dla wielu
jego teorii był nie potwierdzone informacje z prasy, obserwacji, czy wcześniejszych badań. Najważniejszym zadaniem
jakiego się podjął była kodyfikacja i systematyzacja problematyki socjologii.

Zarys koncepcji.
Charakterystyczny jest jej dualizm: otóż człowiek należy do zbiorowości terytorialnej (biotycznej) i społeczeństwa
(efekt wytworzenia kultury). Stąd stosunki między ludźmi mają dwa poziomy:

 Ekologiczną bazę
 Moralną nadbudowę.

Park podejmuje próbę przerwania odrębnych koncepcji człowiek i społeczeństwa.

2 aspekty społeczności:

 Złożona z walczących , wykorzystujących się nawzajem jednostek tzw. community
 Jednocześnie wiążąca ludzi przez uczucia, cele, pielęgnowane tradycje, ideały tzw. society

W tym ujęciu ewolucja jest tworzeniem ładu moralnego, przechodzeniem do society. Park czerpie pełnym garściami z
nauk przyrodniczych i klasyków socjologii ( Hobbs).

Proces interakcji
Wg Parka wyjaśnienie zjawiska nie wymaga powoływana modelu społ. jako osoby, powtarza za Simmlem. Wystarczyć
powinna analiza zjawisk, procesów elementarnych i postaw uczestników.

4 kluczowe procesy

 Konkurencji – najbardziej fundamentalny i powszechny, interakcje bez kontaktów społecznych. Jest to właściwa

zbiorowość terytorialna (która w rzeczywistości nie istnieje), opierająca się na walce o byt i ekonomi. Pojawienie
się kontaktu społecznego ( komunikacji i świadomości) przeradza konkurencję w konflikt. Proces ten
symbiotycznie równoważy gospodarkę.

 Konfliktu – najbardziej powszechny proces ecyduje o akomodacji. Proces ten wprowadza porządek polityczny
 Akomodacji – przystosowania się antagonistycznych elementów w celu uzyskania chwiejnej równowagi,

trwającej do zmiany stosunku sił. Zawieszenie konfliktu. Społeczny konformizm i organizacja

 Asymilacji – całkowite zniesienie konfliktu . Przenikanie i łącznie się grup, dzielenie tradycji, uczuć i postaw

innych. Dopiero na tym poziomie powstaje społeczeństwo. Proces tworzeni kultury i odpowiadających jej cech
osobowości.

Park a psychologia
Jednostka przechodzi w osobę poprzez udział w kulturze, cywilizacji, z członka community staje się członkiem society.
Grupa pierwotna dla park jest niezbyt znacząca przez swą bliskość natury. Ważniejszą rolę spełnia dla niego gr.
Wtórna (pojęcie wprowadzone przez Parka). Park powiązuje też rolę społeczną z osobowością człowieka – człowiek
widzi siebie przez to jaką rolę pełni.

Zachowania zbiorowe – zachowania jednostek pod wpływem działającego na całą grupę, zachowania będące
rezultatem interakcji.

Dysproporcje między teoriami Parka a badaniami sz. ch.
Przyczyny:

 System pojęć i klasyfikacji Parka nie mógł sprawdzić siew badaniach ( bo był czysto teoretyczny)
 Potraktowanie miasta jednocześnie jako organizacji moralnej i fizycznej.

Porzuca w części koncepcję ekologiczną przez złagodzeni terminu community, waha się między różnymi metodami:
jako „ekolog” – met. statystyczne; jako badacz psycholog – met. jakościowe

Małe miasto
Podstawą jest tu praca R.S. Lynda „ Middletown”. Pisana jest ona z perspektywy antropologicznej, „z zewnątrz” (
autor wcześniej nie miał kontaktu z żadną z socjologii) . Powodem podjętych badań było zainteresowanie zasięgiem i
determinantami praktyk religijnych. Religijność jest tu rozpatrywana w kontekście całokształtu życia społeczności
lokalnej.

6. częściowy schemat klasyfikacji czynności ludzkich Riversa ( zastosowany przez Lynda):

 Zdobycie środków do życia
 Wychowanie dzieci
 Życie rodzinne
 Czas wolny
 Praktyki religijne
 Aktywność społeczna

Dlaczego akurat Munice (ta wiocha):

 Spełniała Lyndowe wymogi reprezentatywności
 Była dość mała i homogeniczna by opisać ją jako całość

Praca jest konfrontacją obrazu miasta przed gwałtowną industrializacją ( odkrycie złóż gazu) i po. Porównanie tych
dwóch „zdjęć” mimo braku obserwacji całego procesu daje wyobrażenie o industrializacji.

Różnice w pracy Lynda a sz. ch.

 Nie próbuje uchwycić wszelkich możliwych procesów
 Narzuca sobie surową dyscyplinę – większa naukowość
 1. scharakteryzował dokładnie zastosowane metody: analizę dok. ; zestawienia danych stat.; wywiad; ankieta
 wprowadza pojęcie klasy społecznej: 2 klasy pracująca i przedsiębiorców, jako pierwszy stosuje podział

klasowy przy badaniu społeczności lokalnej, jednocześnie podział ten nie jest hierachiczny.

Swoje badania Lynd powtórzył 10 lat później, już po wielkim kryzysie. Badania terenowe miały ukazać wpływ, jaki
wielki kryzys wywarł na życie przeciętnego amerykańskiego miasta. Przy badaniu tym zrezygnował z wcześniejsze
perspektywy obserwatora „z zewnątrz”, podjął polemikę ze społeczeństwem, wytknął między innymi anachroniczość
poglądów mieszkańców, zwrócił uwagę na to iż klasy społeczne zhierarchizowały się.
W swoim następnym dziele „ Knowledg for wath...”, będącym przedrukiem jego wykładów z 1938r, już otwarcie
ocenia, krytykuje i poucza kolegów. Przyczyn kryzysu nauk społecnych upatruje w :

 niezdolności do walki z problemami społecznymi
 nieumiejętności przeciwstawienia się panującym poglądom
 zapatrzeniu w nauki przyrodnicze co prowadzi do uznania wszystkiego za wynikłe z natury
 zbytnia specjalizacja, rozdzielenie gospodarki, polityki, społeczeństwa miast uznania tego wszystkiego za

elementy kultury.

 Zatracenie zdolności dostrzegania „osób”, pozostawienie ich psychologom

Drugim ważnym dziełem badający małe miasta „ Yanke city” Warnera. Autor akcentuje znaczenie prestiżu
społecznego, a same badania przeprowadza z wyraźnym zamiarem uogólnienia uzyskanych informacji. Społeczność
widzi jako skomplikowaną całość stosunków, z których każdy jest częścią całości zależną od pozostałych części w
sumie działających w danym celu, tzw. „działająca całość”. Warner trafił do tej mieściny gdyż szukał terenu
spokojnego, tradycyjnego, zintegrowanego, jednolitego, nie był zainteresowany ani w zmianie ani dezintegracji
(przeciwnie do sz. ch. ). Obiektem jego zainteresowania było to co scala społeczność: wyznawane wartości, integrujący
system symboli.
Struktura klasowa Warnera:

 Odrzuca walki klasowe
 Odrzuca ekonomiczne ujęcie klasy
 Skupienie na badaniu wg prestiżu
 Wszystkie inne elementy podporządkowane są opinii jednostek, wyznaczających jednostce taki a nie inny status

(prestiż)

Klasa wg Warnera – gr. Ludzi świadomych swej pozycji i rzeczywiście na tej wyższej lub niższej pozycji
umiejscowionych przez wszystkich członków społeczności lokalnej.

29. PRAGMATYZM SPOŁECZNY

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PRAGMATYZMU:

 skupienie się na empirycznej rzeczywistości i wiara w wyższość danych naukowych nad np. filozoficznymi

dogmatami

 odrzucenie koncepcji praw absolutnych – wszystkie idee są tymczasowe, gdyż przyszłe badania mogą

doprowadzić do ich zmiany

 prawda i rzeczywistość nie istnieją w realnym świecie jako jakieś byty idealne, lecz są aktywnie tworzone w

procesie naszych działań w świecie i wobec świata

 ludzie pamiętają przeszłość i na niej opierają swoją wiedzę. Odrzucają to, co nie zdało egzaminu, ponadto

definiują napotykane obiekty społeczne i fizyczne w kategoriach ich przydatności

 chcąc zrozumieć podmioty działające należy oprzeć nasze rozumienie na tym, co te podmioty faktycznie robią
 środowisko może być przez człowieka manipulowane
 człowiek staje się tym czym jest w procesie interakcji ze środowiskiem złożonym z innych aktywnych

organizmów

 zainteresowania oraz postulaty, będące podstawą działania ludzkiego przekształcającego świat, tworzą prawdę,

którą głoszą.

CHARLES HOLTON COOLEY

1. Idea organiczności życia społecznego

Życie społeczne powinno być postrzegane jako całość, proces, którego każda faza ma wpływ na pozostałe. Nie można
wyodrębnić jednej fazy, jako przyczyny wszystkich innych. Zgodnie z tym założeniem nie przyznawał on
pierwszeństwa ani społeczeństwu, ani jednostce. Interesowało go funkcjonowanie jednostki w grupie i grupy w
jednostce. Dlatego uznawał społeczeństwo i jednostki za aspekt kolektywny i dystrybutywny jednej i tej samej rzeczy,
a nie dwa oddzielne zjawiska.

2. Rozwój osobowości

Człowiek człowiekiem jest o tyle, o ile żyje razem z innymi ludźmi. Cecha dziedziczności jest zdaniem Cooleya
(Charlesa Holtona Cooleya) „wrodzoną zdolnością uczenia się rzeczy, jakich sytuacja może wymagać”. Jedyną drogą
uczenia się jest komunikowanie się z innymi

Komunikowanie: „mechanizm, przez który istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki – ogół symboli ludzkiego
umysłu wraz ze środkami ich przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Obejmuje wyraz twarzy, gest,
tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegrafy…”

Rozwój osobowości dokonuje się poprzez komunikowanie się. Początkowo, dziecka z matką, rodziną, rówieśnikami
itd., a następnie, w miarę dorastania jednostki, z członkami wszystkich grup społecznych, do których ona należy oraz z
całym światem. Podstawowym elementem kształtowania się ludzkiej jaźni jest fenomen jaźni odzwierciedlonej, czyli
budowanie wizerunku własnego ja na podstawie wyobrażenia tego, jak to ja postrzegają inni. Jednostka odnosi własne
wyobrażenia o sobie do wyobrażeń na swój temat, jakie przypisuje innym ludziom. Osobowość ma zatem genezę
społeczną.

3. Grupy pierwotne

Pomimo różnic pomiędzy jednostkami wywodzącymi się z różnych kręgów społecznych, istnieje pewien element
niezmienny zwany „naturą ludzką”. Na naturę ludzką składają się ideały takie, jak: wierność, lojalność, braterstwo,
miłość… Ideały te kształtowane są w procesie uczestnictwa w grupach pierwotnych.

Grupy pierwotne – odznaczają się ścisłym zespoleniem jednostek (stosunki face to face) oraz współpracą. Grupy
pierwotne to rodzina, rówieśnicy, sąsiedzi, społeczność lokalna. Są one głównymi ośrodkami socjalizacji jednostek,
mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki.

Ponadto są to grupy małych organizmów żywych, zwanych pierwotniakami (protozoa). Do najznamienitszych
przedstawicieli należy pantofelek (pramecium)

GEORGE HERBERT MEAD

1. Gesty i symbole znaczące

Gestem jest podstawowa forma oddziaływania społecznego pomiędzy dwoma organizmami. Oddziaływanie takie
nazywamy interakcją. Gestem jest „ruch pierwszego działający jako specyficzny bodziec wywołujący właściwe
reakcje drugiego organizmu”. Gest jest czymś instynktownym, organizm nie ma świadomości jego znaczenia. Dopiero
kiedy taką świadomość zdobywa, tzn kiedy organizm A jest w stanie przewidzieć rekcję organizmu B wywołaną jego
działaniem, zaczynamy mieć do czynienia z symbolem znaczącym, czyli językiem. Powstaje interakcja symboliczna i
stosunki społeczne. Przejście od gestu do symbolu jest wielowymiarowe:

 Kształtowanie się języka, dzięki czemu symbole są nie tylko rozumiane, ale komunikowane
 Powstanie myślenia abstrakcyjnego. Zdolność myślenia to zdolność do prowadzenia dialogu, a jest on możliwy

dopiero po wykształceniu się języka.

 Powstanie jaźni, czyli zdolność postrzegania siebie przez działający podmiot, jako przedmiot, umiejętność

rozmawiania ze samym sobą, występowania wobec siebie samego w roli innych ludzi

 Kształtowanie się instytucji społecznych – komunikowanie się wymaga względnie stałych ram

2. Jaźń

Zdolność do uznania samego siebie za obiekt, bycia jednocześnie podmiotem i przedmiotem. Jaźń tworzy się poprzez
działalność w społeczeństwie i stosunki społeczne. Dzięki niej człowiek może stawiać się na miejscu innych i działać
tak jak oni oraz analizować sam siebie tak, jak inni by go analizowali.
Jaźń wywodzi się z dwóch faz rozwoju dziecka:

 Faza zabawy: przyjmowanie roli konkretnych jednostek (np. zabawa w „mamę” i „tatę”)
 Faza gry: wejście w rolę „wszystkich innych”, postępowanie zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami (

„regułami gry”) W fazie tej postawy innych ulegają generalizacji. Tworzony jest uogólniony inny, czyli
postawa całej zbiorowości. Dopiero kiedy jednostka jest w stanie oceniać siebie samą z perspektywy
uogólnionego innego, można mówić o jaźni w pełni rozwiniętej. Taka umiejętność umożliwia abstrakcyjne
myślenie i obiektywność.
„ jednostka rozwija kompletną osobowość[jaźń] tylko w takiej mierze, w jakiej przyjmuje postawy swojej
zorganizowanej grupy społecznej w stosunku do zbiorowego działania – lub całości takich działań – którym
zajmuje się dana grupa”

3. Ja podmiotowe(I) i przedmiotowe(me): aspekt indywidualistyczny i kolektywistyczny jaźni:
 Ja podmiotowe: nieobliczalny, twórczy aspekt jaźni. Nie jesteśmy w pełni świadomi ja podmiotowego. Jest ono

źródłem zmiany społecznej, w nim umiejscowione są nasze najważniejsze wartości. Członkowie społeczeństw
nowoczesnych są w większym stopniu zdominowani przez ja podmiotowe.

 Ja przedmiotowe: zorganizowany zbiór postaw innych jednostek, który przyjmuje się samemu. Tej części jaźni

jesteśmy świadomi. Ja przedmiotowe to przyjęcie uogólnionego innego.

32. PSYCHOKULTURALIZM I FAZY JEGO ROZWOJU. WCZESNY OKRES, UCZNIOWIE BOASA, PRZEŁOM
KARDINEROWSKI, LINTON.

POCZĄTKI AMERYKAŃSKIEGO PSYCHOKULTURALIZMU

Boas postawił problem jedności kultury na gruncie badań nad osobowością społeczną potraktowaną jako

swoisty mikrokosmos. Stanowił on odpowiednik poglądów, uzyskujących podówczas rosnące wzięcie w psychologii
społecznej i socjologii.

Koncepcja ta została najwyraźniej sformułowana przez Williama I.Thomasa, który proponował całościowe

ujmowanie kultury, głosząc jednocześnie, że w każdym procesie kulturowym doniosłą rolę grają czynniki
psychologiczne: nie ma wartości bez postaw, kultury bez przeżywających ja jednostek.

Szkoła chicagowska- Park i Burgess : „Każda grupa społeczna zmierza do stworzenia z wchodzących w jej

skład jednostek odpowiadających jej typów charakterów, a ukształtowane w ten sposób charaktery staja się
składnikami odpowiedniej struktury społecznej. Wszelkie problemy życia społecznego są problemami jednostki,
wszelkie zaś problemy jednostki są zarazem problemami grupy.

Książka Ruth Benedict „Wzory kultury” obnażała słabość orientacji funkcjonalistycznej w jej durkheimowskiej

wersji- orientacji, według której instytucje są rzeczami, są powiązane ze sobą i mogą być wyjaśniane tylko przez
odwołanie się do innych instytucji. Wyszła ona z błędnego koła, wskazując na analogię między zespołami instytucji i
typami ludzkich charakterów.

Psychologia „Wzorów kultury” polegała, w gruncie rzeczy na zastosowaniu w opisie kultury psychologicznego
słownictwa i dość gołosłownych zapewnień, iż zawsze ma miejsce odpowiedniość pomiędzy typem kultury a
dominującym typem osobowości. Bez rozwiązania pozostał problem kształtowania się osobowości charakterystycznej
dla określonej kultury.

Do rozwiązania tego problemu zbliżyła się Margaret Mead – zaczęła gromadzić niezbędny materiał opisowy.

Nie miała jednak wiele to zaproponowania w zakresie teorii, nie ważyła się na poszukiwanie wzorów kultury jako
całości.

W tej sytuacji zrozumiała jest rosnąca wśród amerykańskich antropologów popularność psychoanalizy, która

obiecywała psychologiczną teorię rozwoju osobowości-bez niej psychokulturalizm nie byłby możliwy.

RECEPCJA PSYCHOANALIZY: KARDINER

Nie ma żadnego koniecznego związku między badaniem osobowości w kulturze, a akceptacją takiej czy innej

odmiany freudyzmu. Poza tym z doktryny Freuda nie wynikał żaden program badań nad kulturą. Dlatego doktryna ta
musiała ulec modyfikacja, aby można była uznać ją za podstawę psychologicznej antropologii kultury.

Abraham Kardiner dokonał rewizji freudyzmu(wyrugowanie z niego instynktywizmu, uniwersalizmu, i

ewolucjonizmu, koncepcji kultury jako czynnika represji). Zapoczątkował rzeczywiste badania kształtowała się
osobowości w kulturze, nie zadowalając się już na poły literackim opisywaniem kultury w terminach psychologicznych
( patrz: Ruth Benedict) jak i „izomorfizmem” osobowości i kultury- podjął próbę ujawnienia mechanizmów
oddziaływania wzajemnego. Zastosował nowe na gruncie antropologii techniki psychologiczne (testy Rorschara i
apercepcji tematycznej), co było konsekwencją przejścia od spekulacji na tematy psychologiczne, do właściwych
studiów psychologicznych. Połączył wyłączny nacisk na „adaptacyjny” aspekt teorii Freuda: podstawowe cechy
psychiki ludzkiej wytwarzają się w procesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska
społecznego. Ale nei poszedł w stronę socjologizmu. Stosunek kultury i osobowości polega na oddziaływaniu
wzajemnym, przedmiotem zaś społecznego zdeterminowania nie jest osobowość jednostki jako całości.

Podstawowe założenie Kordinera dotyczyło istnienia w obrębie każdego społeczeństwa złączonego wspólnotą

kultury tzw. osobowości podstawowe – wspólnej wszystkim lub większości jego członków i zharmonizowanej z jego
instytucjami. Na pozór koncepcja ta była bliska koncepcji wyłożonej przez Ruth Benedict – punktem wyjścia była tu
również analiza instytucji, obyczajów i folkloru. Różnica polegała na tym, że w ujęciu Kardinera owa osobowość
podstawowa jest zaledwie kanwą, na jakiej tworzą się osobowości poszczególnych jednostek: stanowi ona tylko
głębsza i ukrytą warstwę osobowości. Uzyskanie wiedzy na jej temat wymaga wyjścia poza standardowe techniki
antropologiczne, badacz społeczny potrzebuje pomocy psychologa. Obserwatora trzeba nauczyć patrzenia pod
powierzchnię instytucji społecznych i odkrywania związków miedzy naciskami społecznymi a integracją jednostki”.
Do tego właśnie celu może służyć zmodyfikowana psychoanaliza.

Dążąc do psychodynamicznego ujęcia osobowości w kulturze, dokonał on analitycznego rozróżnienia dwóch

poziomów wszelkiej kultury: instytucji „pierwotnych” oraz instytucji „wtórnych”. Zostało ono przeprowadzone ze
względu na rodzaj hipotetycznych relacji pomiędzy każdym z tych poziomów a cechami osobowości podstawowej.
Instytucje „pierwotne” obejmują praktyki socjalizacji młodego pokolenia; są one „pierwotne” w tym sensie, że
determinują zasadnicze cechy psychiczne poddanych ich działaniu jednostek. Ponieważ w obrębie każdej kultury
instytucje te są względnie jednolite, wytwarzają one w rezultacie ową podstawową osobowość, która stanowi o
psychologicznej odrębności każdej kultury. Instytucje „wtórne” natomiast (tj. religia, ideologie, sposoby myślenia,
obrzędy, itd.) są „wtórne” w tym sensie, że są wytwarzane z kolei przez osobowość podstawową na drodze „projekcji”
i „racjonalizacji” (w klasycznym Freudowskim znaczeniu tych terminów). Pojęcie instytucji „pierwotnych” odnosi się
do oddziaływania środowiska społecznego na jednostkę, pojęcie instytucji „wtórnych” – do oddziaływania jednostek na
środowisko społeczne. Tak wygląda w skrócie Kardinerowska „przyczynowość dialektyczna” (określenie Lintona),
która miała umożliwić wyjście poza enigmatyczną formułę „izomorfizmu” osobowości i kultury.

Ta koncepcja była próbą odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania. Po pierwsze, miała wyjaśnić, co sprawia, że

uczestnicy poszczególnych kultur wykazują niejakie podobieństwa psychologiczne; po drugie, miała wytłumaczyć,
dzięki czemu kultury odznaczają się wewnętrzną spójnością. Otóż w świetle koncepcji Kardinera struktura osobowości
jest

decydującym

czynnikiem

homeostazy

społecznej.

Społeczeństwo

nie

jest

organizmem,

toteż

terminu<<homeostaza>> używamy tu jedynie metaforycznie w celu wskazania, że równowagę w społeczeństwie
utrzymują jednostki zdolne do współpracy i podzielenia wspólnych zainteresowań. Homeostaza społeczna zależy od
tworzonych przez społeczeństwo ludzi i dlatego badanie osobowości w kulturze stanowi jedyny dostępny sposób
stwierdzenia, jak skutecznie społeczeństwo funkcjonuje”.

Studia psychokulturalistyczne obejmowały w coraz większym stopniu społeczeństwa współczesne, a nie tylko

społeczeństwa pierwotne stanowiące długo niezwykle ważny przedmiot zainteresowania antropologów.

Psychokulturalizm a problem zróżnicowania społecznego.
Zainteresowania Ralpha Lintona dotyczyły związków kultury z osobowością oraz adaptacją jednostek do szczególnych
pozycji w obrębie systemu społecznego. Przyswoił sobie elementy koncepcji Kardinera: wprowadzenie do antropologii
kulturowej Zmodyfikowanej „psychodynamiki” Freuda, pojęcie osobowości podstawowej, przekonanie o szczególnym
znaczeniu pierwszych faz socjalizacji. Jednak zmodyfikował koncepcje Kardinera, przez porzucenie mitu
homogeniczności kultury i wprowadzenie pojęcia subkultur klasowych i osobowości statusowej.

Jedna jednostka nie może znać całości kultury, w jakiej uczestniczy. Nie wyraża w swym zachowaniu

wszystkich jej wzorów. Każde społeczeństwo dzieli swych członków na różne kategorie, którym odpowiadają inne
kategorie kultury. Z każdą z tych kategorii związane są inne oczekiwania, każda specjalizuje się w innym rodzaju
działalności. Uczestnictwo jednostki w kulturze warunkowane jest przez jej miejsce w strukturze społecznej,(czyli
status).

Wpływ zbiorowości na jednostkę okazywał się związany nie tylko z istnieniem wspólnej kultury, ale i ze

zróżnicowaniem oczekiwań kierowanych pod adresem poszczególnych członków społeczeństwa zależnie od ich
statusu. Funkcjonowanie społeczeństwa zależy od osobowości podstawowej kształtowanej przez wczesne praktyki
socjalizacyjne oraz od adaptacji jednostek do wyznaczonych im pozycji w strukturze społecznej.- Ujmowanie procesu
kształtowanie się osobowości w kategoriach strukturalnofunkcjonalnych.

Linton wprowadził pojęcie osobowości modalnej., który pociągały za sobą następujące konsekwencje

metodologiczne? 1. Była to kategoria statystyczna (wymagał zastosowania innych technik badawczych, niż te, z
których korzystali psychokuloturaliści) 2. Badanie osobowości modalnej wymagało skupienia uwagi na częstotliwości
występowania tych cech psychicznych w obrębie danej populacji, nie zaś na jakościowej analizie tych cech, które
wykazują najwyższy stopień zgodności z obowiązującymi wzorami kultury. 2. Pojecie to mogło odnosić się do każdej
zbiorowości, nie tylko takiej, która posiada wspólną kulturę. 3. Nie wyklucza ono występowania w granicach jednej
kultury wielu typów osobowości. 4. Pojecie to nie musiało być koniecznie związane z psychoanalizą.
Zatem można uznawać to pojęcia za przeciwne pojęciu osobowości podstawowej, choć sam Linton sobie tego nie
uświadomił.





33.Funkcjonalizm socjologiczny:Parsons i jego kontynuatorzy.

FUNKCJONALIZM socjologiczny(znany również jako „strukturalny funkcjonalizm”, „funkcjonalny strukturalizm”,
„metoda funkcjonalnostrukturalna”):

- był kierunkiem, który w połowie XX wieku zdobył największą popularność (jego wypływy najsilniejsze były w

Stanach Zjednoczonych).

- potrafił

on

scalić

różnorodne

pomysły

teoretyczne,

występował

jako

„dziedzic”

tradycji

socjologicznej(zwłaszcza funkcjonalizm w wersji nadanej mu przez Parsonsa, okazał się zdolny do asymilacji
różnorodnych prowieniencji,ktróre wcześniej odrzucał),

- był teoretyczną nadbudową solidnej, zinstytucjonalizowanej i pogodzonej z istniejącym porządkiem

społecznym socjologii akademickiej,

- zaproponował nie tylko parę prawd oczywistych,

Najważniejsze założenia FUNKCJONALIZMU:

1) HOLIZM:
- „funkcjonalizm oznacza z pewnością próbę ujęcia życia społecznego jako całości,jako jednośći funkcjonalnej;
- przekonanie o wzajemnym związku wszelkich instytucji ludzkich sprzyjało sympatii funkcjonalistów dla

tradycji organicystycznej i chętnemu sięganiu przez nich po terminologię biologiczną; funkcjonalizm
socjologiczny nie operował jednak prymitywnymi analogiami-miejsce pojęcia „organizm” zajęło pojęcie
„system”, które uległo: generalizacji /wyodrębnieniu podstawowych własności strukturalnych,którymi mogą
cechować się dowolne systemy;przyjęciu zespołu takich własności dla charakteryzowania rzeczywistości
społecznej/ i relatywizacji / rozszerzenie zakresu przedmiotów, do których charakterystyki kategoria systemu
zostaje zastosowana:a)odnosi się także do mniejszych,realistycznie pojmowanych układów w ramach
społeczeństwa-grup,zbiorowości; b)odnosi się do mniejszych, nominalistycznie pojmowanych kompleksów
stosunków społecznych w ramach społeczeństwa-kultury,osobowości,ekonomii,polityki/

- nowoczesny funkcjonalizm dostarczał oparcia badaczom, reprezentujacym rozliczne działy socjologii

szczegółowej,

- mógł w coraz większym stopniu korzystać z dorobku ogólnej teorii systemów,
- istotną innowacją funkcjonalizmu socjologicznego wydaję się uznanie, iż stopień integracji systemu jest

wielkością zmienną,której określenie stanowi jedno z ważniejszych zadań badawczych.

2) SOCJOLOGIZM METODY FUNKCJONALNEJ:
- funkcjonaliści są socjologistami metodologicznymi-zmierzają do wyodrębnienia swoistej kategorii faktów

społecznych i analizę zachowania się jednostek podporządkowują zadaniom wynikającym z badania tych
faktów

- przedmiotem analizy funkcjonalnej jest to, co uwzorowione i powtarzalne,a więc role społeczne, wzory

instytucjonalne,

procesy

społeczne,

wzory

kultury,

uczucia

uwzorowane

kulturowo,

normy

społeczne,organizacja grupowa, struktura społeczna, środki służace kontroli społecznej, itd. (Merton)

- funkcjonalizm posługuje się „przesocjalizowaną” koncepcją człowieka, odcinając siew ten sposób od silnej w

amerykańskiej socjologii tradycji indywidualistycznej.

3) WYJAŚNIANIE FUNKCJONALISTYCZNE:
- by z sensem mówić o funkcjonaliźmie, musi pojawić się pewien szczególny sposób rozpatrywania zjawisk

społecznych zaliczonych do doanego systemu

- sposób ten polega na: 1.założeniu,że każde zjawisko pełni w tym systemie okreśłoną funkcję, tj. ma zauważaly

wpływ na jego „przetrwanie”; 2.na domniemaniu,że wskazanie tej funkcji jest tożsame z wyjaśnieniem danego
zjawiska,

- analiza funkcjonalna zaczyna stawać się funkcjonalistyczną teorią tj. wyjaśnianiem funkcjonalistycznym ,

wtedy,gdy formułujemy twierdzenia typu: jakieś zachowanie się ma miejsce dlatego, że konsekwencje są
takie,a nie inne (zamiast mówić, że jakieś zachowanie się ma określone konsekwencje i socjolog powinien ich
szukać).

- wyjaśnienia funkcjonalistyczne mają charakter mniej lub bardziej teleologiczny
- w nowoczesnym funkcjonaliźmie zapanował pogląd,że wewnątrz każdego systemu występują również

destabilizujące ten system elementy dysfunkcjonalne, których nie sposób wjaśnić przez wskazanie na jego
potrzeby.

4) WYMOGI FUNKCJONALNE:
- imperatywy funkcjonalne, wymogi społeczeństwa – każdy system społeczny posiada pewne stałe potrzeby,

wymagajace bezwzględnego zapokojenia.

- w zmodyfikowanym funkcjonaliźmie socjologicznym teza o niezbędności konkretnych elementów kultury

została zastąpiona przez tezę, że niezbędne jest tylko wypełnianie pewnych funkcji- te same funkcje mogą
pełnić różne konkretne elementy i odwrotnie,te same elementy mogą w różnych warunkach pełnić rozmaite
funkcje;

- wymogi funkcjonalne oznaczają w szerokim znaczeniu to wszystko, co musi być zrobione w każdym

społeczeństwie, jeśli społeczeństwo ma trwać jako działająca całość; są to uogólnione warunki konieczne dla
utrzymania rozważanego systemu;

- „społeczeństwo jako mechanizm funkcjonujący w pewien sposób musi przyczielić swym członkom pozycje

społeczne i skłonić ich do wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiążków”,

5) ŁAD SPOŁECZNY głónym przedmiotem zainteresowania:
- funkcjonalizm przedstawia społeczeństwo w stanie „łądu”, „równowagi”, „homeostazy”,
- systemu społeczne znajdują się w stanie dynamicznej równowagi, tj. przystosowawcze reakcje na zmiany

zewnętrzne zmierzają do minimalizacji zmiany wewnątrz systemu,

- dominującą tendencją jest tendencja do stabilności i bezwładu, utrzymujaca się dzięki wbudowanym w systemie

mehcanizmom przystosowania i kontroli społecznej

- dysfunkcje, „dewiacje” istnieją i mogą być długotrwałe,ostatecznie jednak zmierzają do zaniku lub

insytucjonalizacji

- doskonała równowaga, integracja stanowi granicę, ku której zmierza system społeczny.
- Funkcjonalizm jest socjologią ładu społecznego

6) AHISTORYZM:
- czy też formalizm,

- budowane przez funkcjonalistów schematy teoretyczne miały mieć z założenia zastosowanie uniwersalne,
- miały się odnosić zarówno do społeczeństw pierwotnych,jak i do współczesnych społeczeństw przemysłowych.

Przedstawiciele funkcjonalizmu socjologicznego:Talcott Parsons, Robert K.Merton, kingsley Davis,Homans, Marion
L.Levy, Wilbert e. Moore, Kaspar D Naegele, Edward Shils, Neil Smelser.


Talcott Parsons – teorie socjologiczne
Parsons podjął w połowie XX wieku próbę zbudowania wszechobejmującego systemu teoretycznego.Jego zdaniem
socjologia najbardziej potrzebowała teorii.Socjologia ma nie tylko prowadzić do teorii, ale i w pewnym sensie ma od
teorii zaczynać.Parsons dobitnie wykazywał zamiar stworzenia zintegrowanego podejscia do teorii socjologicznej.We
własnej pracy teoretycznej rozwinął koncepcję poziomów analizy społecznej, czego najlepszym przykładem jest
stworzone przez niego pojęcie czterech systemów działania (organizm behawioralny, osobowość, system społeczny,
system kulturowy).
Za swój cel przyjął skonstruowanie adekwatnej teorii ogólnej, „wielkiej teorii”, która miała być analityczna,
systematyczna,kompletna i elegancka z naukowego punktu widzenia.Jego zdaniem powinna to być teoria
działania.Teoria ta musi opierać się na zasadzie woluntaryzmu (dokonywany przez aktora wybór spośród różnych
wartości i sposobów działania musi być przynajmniej potencjalnie wolny).Takie zjawiska kulturowe,jak idee, ideały,
cele i normy należy uznać za czynniki przyczynowo istotne. Po czwarte, Parsons przyjął koncepcję wyłaniania
się,zgodnie z którą wyższe systemy wyłaniają siez niższych systemów.

Punktem wyjścia całej doktryny Parsonsa była TEORIA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO. Wyklucza ona z jednej strony
wyjaśnienia zjawisk społeczych w kategoriach czysto indywidualnych (krytyka utylitaryzmu), z drugiej strony-
możliwość ich wyjaśniania bez odwoływania się do świadomości i aktów wolnego wyboru jednostek.Sedno
Parsonsowskiej teorii działania stanowią trzy koncepcje : czyn jednostkowy, woluntaryzm, verstehen.
CZYNEM JEDNOSTKOWYM nazywał Parsons najbardziej podstawowe zjawisko, które definiował wymieniając jego 4
składniki:
1.czyn zakłada istnienie aktora;
2. musi być jakiś cel,przyszły stan, ku któremu zmierza działanie;
3.odbywa się ono w sutyacji, na którą skłądają siedwa elementy: rzeczy, których aktor nie jest w stanie wziąć pod
kontrolę (warunki),oraz takie nad którymi ma kontrolę (środki);
4. normy i wartości kształtują wybór przez aktora środków do celu;
Ściśle związana z czynem jednostkowym jest koncepcja woluntaryzmu.
WOLUNTARYZM odnosi się do aktorów, którzy dokonują wyborów w sytuacjach społecznych..Woluntaryzm nie jest
odpowiednikiem „wolnej woli”.Koncepcja ta zakłada istnienie umysłu, świadomośći i jednostek podejmująceych
decyzje.
Pojęcie VERSTEHEN dotyczy z kolei potrzeby analizowania działania z subiektywnej perspektywy.

DZIAŁANIE SPOŁECZNE w ujęciu Parsonsa jest celowe, ma subiektywne znaczenie, i mniej lub bardziej wyraźną
motywację (ten kto podejmuje działanie, musi rozporzązać wiedzą owarunkach, w jakich będzie się starał zrealizować
swój cel, oraz o przedmiotach, z jakimi będzie miał do czynienia: musi odczuwać potrzebę osiągnięcia danego celu i
reagować na niego emocjonalnie,musi mieć kryteria oceny zarówno samego celu, jak i środków służacych do jego
osiągnięcia).Odpowiednio do tego Parsons mówił o trzech rodzajach orientacji motywacyjnej: poznawczej,
katekatycznej i oceniającej.Mówił też o trzech sposobach oreintacji na wartości: poznawczej, szacującej,
moralnej;starał się w ten sposób wskazać, że działanie społeczne jest wyznaczone nie tylko przez nastawienie samego
aktora,ale też przez skierowane ku niemu oczekiwania innych ( chodzi tu o normy społeczne,do jakich musi się przy
zaspokajaniu potrzeb stosować). Posługując się trzema rodzajami oreintacji motywacyjnej i orientacji na wartości,
Parsons wyróżnia CZTERY PODSTAWOWE TYPY DZIAŁAŃ:
1.działanie intelektualne-związane jest z poznawczymi, motywacyjnymi interesami i poznawczymi normami wartości,
2. działanie ekspresyjne- łączy interesy katektyczne i normy szacujące,
3. działanie moralne- dot. interesów wartościujących i norm moralnych,
4. działanie instrumentalne- obejmuje cele określane przez interesy katektyczne i normy szacujące oraz środki wiodące
do realizacji celów;

Wydaje się, że oryginalność Parsonsa, jako teoretyka działania społecznego polegała na przyjeciu podwójnej
perspektywy: połączeniu analizy ładu społecznego na poziomie jednoistki (teoria działania społecznego) z analizą ładu
społecznego na poziomie zbiorowości (teoria systemu działania społecznego).

SYSTEM DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO:

O systemie społecznym możemy mówić wtedy i tylko wtedy, gdy mamy do czynienia ze zróżnicowaniem ról i pozycji
społecznych, akceptacją wynikajacych z tego zróżnicowania praw i obowiązków, oraz istnieniem wspólnych norm i
wartości.Parsons posługując się definicją funkcji, czyli zespołu czynności nakierowanych na zaspokojenie potrzeby lub
potrzeb systemu, stwierdził, że wszystkie systemy mają cztery wymogi funkcjonalne.Są to:adaptacja, osiąganie
celów,integracja i utrzymywanie (kultywowanie) wzorów działania.Jest to tzw. schemat AGIL.Każdy system musi
więc być zdolny do sprostania wyzwaniom środowiska, wyznaczania i osiągania swoich zasadniczych celó,
ustanawiania współzależności pomiędzy swymi częśćiami i regulowania stosunków między nimi, oraz tworzenia
odpowiednich wzorów kulturowych i motywacji jednostek.Ten schemat podstawowych funkcji systemu działania
społecznego wskazywałzarazem na warunki jego równowagi, niezbędneą specjalizację w jego obrębie oraz jego
podział na cztery analityczne wyodrębnione podystemy :

- organizm behawioralny (system działania,który zajmuje się funkcją adaptacji, dostosowując się do świata

zewnętrznego i przekształcając go),

- osobowość (pełni funkcję osiągania celów, definiując cele systemu i mobilizujac zasoby niezbędne do ich

realizacji),

- system społeczny (zajmuje się funkcją integracji, kontrolując części skladowe),
- system kulturowy (pełni funkcję utrzymywania wzorów działania,dostarczając aktorom norm i wartości, które

motywują ich do działania).

Parsonowski system działania

1.środowisko działania:

ostateczna rzeczywistośc

2.system kulturowy

3.system społeczny

4.osobowość

5. organizm behawioralny

6.środowisko działania:

materialno-organiczne

Parsons miał wyraźnie sprecyzowaną koncepcję poziomów analizy społecznej oraz ich wzajmenych relacji. Wyraźne
jest hierarchiczne uporządkowanie, pozimy są na dwa sposoby zintegrowane w system;po pierwsze, każdy z niższych
poziomów dostarcza warunków, energii, niezbędnych poziomo wyższym; po drugie, poziomy wyższe sprawują
kontorlę nad niższymi.
W założeniach Parsonsa dotyczących systemów napotykamy problem łądu społecznego,który tak go absorbował.Chciał
on zapobiec wojnie wszystkich przeci wszystkim.Odpowiedź na ten dylemat znalazł w funkcjonaliźmie
strukturalnym,który jego zdaniem przyjmuje następujące założenia:
1) Właściwością systemów jest porządek i wzajemna zależność części.
2) Systemy wykazują skłonnośc do samoutrzymującego się porządku,czyli równowagi.
3) System może być statyczny albo zaangażowany w uporządkowany proces zmiany.
4) Charakter jednej części systemu ma wpływ na formę, jaką mogą przybierać inne części.
5) Systemy zachowują granice ze swoimi środowiskami.
6)Umiejscowienie i integracja to dwa podstawowe procesy niezbędne dla danego stanu równowagi systemu.
7)Systemy mają skłonność do samozachowania,łączenia z zachowaniem granic oraz relacji częsci do całości, do
kontroli zmian w środowisku oraz kontroli tendencji do zmiany systemu od wewnątrz.



SPOŁECZEŃSTWO
Choć pjęcie systemu społecznego odnosi się do wszystkich typów zbiorowości, szczególnie istotną jest społeczeńswto:
„ względnie samowystarczalna zbirowość złożona z członków, którzy wyłącznie w jej ramach mogą zaspokajać swoje
indywidualne i zbiorowe potrzeby oraz żyć”.
Parsons wyróżnił w społeczeństwie cztery struktury, podsystemy, zależnie od pełnionych przez nie funkcji AGIL:

- podsystem ekonomiczny (gospodarka przystosowuje środowisko do potrzeba społeczeństwa poprzez pracę,

produkcję i przydzielenie;pomaga społeczeńswtu w zaadaptowaniu się do okoliczności zewnętrznych),

- podsystem polityczny (pełni funkcję osiagania celów, mobilizując do tego aktorów i zasoby),
- podsystem kultury (np. szkoły, rodzina,zajmuje sięutrzymaniem wzorów, przekazujać aktorom normy i wartości

i umożliwiając im internalizowanie)

- wspólnota społeczna (pełni funkcję integracji koordynując różne elementy społeczeństwa; do tego systemu

zalicza się np. prawo)

ZMIANA I DYNAMIMZ w teorii Parsonsa:
Rozważania Parsonsa o zmianie społecznej objęły cztery grupy zagadnień: równowagę społeczną, zmianę strukturalną,
strukturalną dyferencjację i ewolucję społeczną. Przechodził on stopniowo od problematyki zmian wewnątrz systemu
do problematyki zmiany systemu.
Ewolucja w ujęciu Parsonsa polega na podnoszeniu się zdolności adaptacyjnej społeczeństwa.Dochodzi do tego
poprzez dwa (opisywane już przez Sepncera) procesy:

- dyferencjacji- polega na wyodrębnieniu się w społeczeństwie coraz to nowych funkcji i odpowiadających im

nowych ról i grup;stwarza to coraz poważniejsze problemy koordynacji, które muszą byćrozwiazane przez
tworzenia nowych systemów norm, wartości, przystosowanych do nowych, bardziej złożonych systemów;

- integracji- polega na wytwarzaniu adekwatnych środków kontroli społecznej.
Parsons wyróżnił trzy fazy ewolucji, zależnie od różnic stopnia zdolności adaptacyjnej i form kontroli
społecznej,mianowicie: społeczeństwa pierwotne, przejściowe i nowoczesne.
Pierwszym wąznym faktem historycznym, znaczącym koniec społeczeństwa pierwotnego,było pojawienie się
pisam,dzięki któremu możliwa stała się obiektywizacja i stabilizacja kultury.Drugim punktem zwrotnym w historii
było ukształtowanie się prawa i powiązanych z nim instytucji, w czym Parsons widział dalszy krok w umocnieniu
kultury.
„Ewolucja społeczna przybiera więc,według Parsonsa, formę postępującego umacniania kultury w ludzkim życiu
społecznym”