1. Przedstaw główne założenia filozofii przyrody w Grecji Antycznej. Wskaż na głównych przedstawicieli tego
nurtu. Wyjaśnij znaczenie terminu monizm. Podaj przykłady. (+ dualizm i pluralizm z innych pytań, żeby się nie
powtarzało).

FILOZOFIA PRZYRODY
Starożytni myśliciele, będący pionierami greckiej filozofii, interesowali się przede wszystkim przyrodą i
zjawiskami, jakie w niej zachodzą. Jednocześnie przyjmowali za pewnik, że jakaś substancja musiała istnieć od
zawsze; początek świata i zasadę wszystkich zmian stanowi pierwotna materia. Ich rozważania stanowiły pierwszy
krok w kierunku naukowego myślenia, będąc podstawą późniejszych nauk biologicznych. Wśród filozofów tego
okresu można wyróżnić kilka grup:

1. najstarsi jońscy filozofowie przyrody z Talesem na czele – ich poglądy były punktem wyjścia dla grup

następnych, których drogi rozeszły się

2. Heraklit
3. eleaci
4. Empedokles, Anaksagoras i atomiści, czyli kolejna generacja filozofów przyrody, korzystająca z dorobku

poprzedników

5. pitagorejczycy, o zdecydowanie odmiennych poglądach niż pozostali filozofowie przyrody.

Filozofowie ci, zajmując się tym samym tematem istoty bytu jako pierwszego zagadnienia filozofii, formułowali
odmienne odpowiedzi na pytanie o początek przyrody, pierwotną materię.

TALES z MILETU – żył na przełomie VII i VI w. p.n.e., za czasów Solona i Krezusa. Zajmował się prócz
filozofii również polityką, był też inżynierem, technikiem, kupcem, podróżnikiem. Nie spisał swoich poglądów.
Teoria Talesa mówi, że wszystko jest z wody, z wody powstało i z niej się składa. Już wcześniej ludzie
wypowiadali zbliżony pogląd, wierząc, że wszystko pochodzi od Okeanosa i Tetydy. Wówczas jednak chodziło o
bóstwa wody; Tales jako pierwszy stwierdził, ze świat powstał z realnej materii. Powoływał się przy tym na
obserwacje zjawisk przyrodniczych: to, co żyje, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a
pokarm soczysty. Dążył do pokazania w ten sposób, że woda jest życiodajna, zawiera siłę produktywną, posiada
więc cechy niezbędne, by rozwinęła się z niej cała przyroda.

Filozofię zapoczątkowaną przez Talesa rozszerzyli jego rodacy w koloniach jońskich:
ANAKSYMANDER – pochodził z Miletu, był uczniem Malesa, żył w II poł. VI w. p.n.e.. Autor pierwszego w
Grecji dzieła filozof. O przyrodzie.
Anaksymander jako pierwszy zaczął używać terminu początek (arche), który oznaczał dla niego nie tylko pierwszy
moment w rozwoju rzeczy – uważał, że to, co było na początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty.
Zdaniem Anaksymandra pierwotna zasadą, czyli początkiem jest bezkres, co uzasadniał mówiąc, że musi ona być
bezgraniczna, gdyż inaczej wyczerpałaby się. Nieograniczony rozrost przyrody wskazywał mu, że i zasada musi
być nieograniczona, bezkresna. Przyroda powstaje z bezkresu nie przez przemianę żywiołów, lecz przez
wyłanianie się przeciwieństw. Proces ten powoduje wieczny ruch.

ANAKSYMENES – trzeci w szeregu filozofów z Miletu, żył prawdopodobnie między 585 a 525r. p.n.e., napisał
dzieło (podobnie jak Anaksymander) O przyrodzie.
Anaksymenes nawiązywał do poglądów Anaksymandra, mówiąc, że świat jest bezkresny, a ruch wieczny. Bezkres
utożsamiał z powietrzem, bo tylko ono wśród wszystkich rodzajów materii zdaje się być ilościowo nieskończone,
wypełniające bezkres. Na jego wybór wpłynęło też greckie przekonanie, że dusz objawiająca się jako tchnienie nie
jest w swej naturze różna od powietrza; jeśli więc dusza utrzymuje ciała przy życiu, to znaczy, że utrzymuje je przy
życiu powietrze. Poza tym powietrze łatwo zmienia się, co pozwalało Anaksymenesowi myśleć, że powstały z
niego wszystkie przedmioty. Anaksymenes głosił tez przekonanie o jedności przyrody: wszystkie przedmioty
stanowią jedność, skoro są zbudowane z tej samej materii, jaką jest powietrze i mogą przechodzić w inny stan
skupienia, w dowolną inną postać materii. Woda to zagęszczone powietrze, ziemia to jeszcze bardziej zgęstniałe
powietrze, a ogień jest powietrzem rozrzedzonym.

Inną teorię pierwotnej zasady reprezentuje Heraklit.
HERAKLIT – Z Efezu, żył w koloniach Azji Mniejszej, na przełomie VI i V w. p.n.e. Napisał dzieło złożone z
trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Podłoże jego teorii stanowi obserwacja świata
zewnętrznego połączona z introspekcją.
Heraklit głosił, że pierwotną arche stanowi ogień, który staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów ogniem.
Heraklit rozważał jednak nie tylko początek przyrody, ale też jej własność, którą jest zmienność – to on twierdził,
że wszystko płynie, nic nie trwa, niepodobna wstąpić dwa razy do tej samej rzeki, bo napłynęły w nią już inne

wody. Obrazem rzeczywistości jest także śmierć: natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się. Nie możemy
powiedzieć, że jesteśmy, bo „jesteśmy i nie jesteśmy zarazem”, prawdą jest tylko to, że się zmieniamy. Wprawdzie
niektóre rzeczy zdają się trwać, ale to trwanie jest tylko złudzeniem. Świat pełen jest przeciwieństw (choroba –
zdrowie). Dobro i zło konieczne jest dla dopełnienia całości – gdyby nie ciągła walka przeciwieństw, świat
przestałby istnieć. „Bóg to dzień i noc, zima i lato, wojna i pokój, głód i sytość”. Zamiast słowa Bóg używa często
greckiego słowa „logos”, które oznacza rozum; istnieje swoisty rozum świata (prawo natury), który rządzi naturą.
„Opinie większości ludzi można porównać do zabaw małych dzieci”. Nie ma rzeczy o stałych własnościach, nie ma
bytu – jest tylko stawanie się. Ta teoria powszechnej zmienności, czyli wariabilizm, zwany inaczej
heraklityzmem, jest najbardziej znanym poglądem Heraklita.

Mniej więcej jednocześnie z teorią Heraklita wytworzyła się w Grecji doktryna przeciwna, przecząca zmienności
świata i mówiąca, że to stałość jest naczelną cechą bytu. Powstała w zachodnich koloniach Grecji, a ośrodkiem jej
było miasto Elea, stąd zwano ją filozofią eleatów. Stworzył ją Parmenides z Elei na przełomie VI i V w. p.n.e.
PARMENIDES – współczesny Heraklitowi, uczeń Ksenofanesa.
Głosił, że wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze. „Nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to, co jest, nie
może przestać być”. Żadna prawdziwa zmiana nie jest możliwa. Stworzył swą własną teorię bytu – byt nie ma
początku, bo nie miał z czego powstać – chyba że z niebytu, a niebytu przecież nie ma. Nie może też mieć końca,
jest więc wieczny. Jest też ciągły, nieruchomy, niezmienny i niepodzielny – więc byt jest stały i jeden.
Uczniami Parmenidesa byli Melissos i Zenon z Elei.

Rozłam między heraklityzmem a eleatyzmem wywołał próby ich pogodzenia w połowie V w. p.n.e. – dokonał ich
Empedokles.
EMPEDOKLES – z Agrygentu na Sycylii, 490-430r. p.n.e., lekarz, kapłan, cudotwórca, poeta i filozof; autor
dzieła „O naturze”, słuchacz Parmenidesa.
Jego poglądy:

teoria materii – „nic nie może powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i niesłychane, by to, co jest,
zginęło”. Empedokles odrzucił teorię tłumaczenia początku świata powstałego z jednej zasadniczej materii,
zamiast tego wprowadził cztery rodzaje materii pierwotnej – wodę, powietrze, ogień i ziemię. Poszukiwał
również prostych składników materii i może być uważany za twórcę pojęcia pierwiastka.

teoria sił - czyli dlaczego żywioły łączą się i rozłączają? Empedokles uznał, że cztery żywioły poruszane
są przez dwie siły – miłość i niezgodę. Dlatego dzieje świata wg niego dzielą się na 4 okresy – stan
pierwotny (nie działa żadna siła, żywioły znajdują się w porządku i spokoju), okres działania niezgody,
stan całkowitego rozmieszania żywiołów i chaosu, a na koniec okres działania miłości, która z powrotem
doprowadza świat do stanu harmonii.

ANAKSAGORAS – V w. p.n.e., mieszkał w Atenach, przyjaciel Peryklesa, oskarżony i skazany na śmierć za
poglądy astronomiczno-religijne. Poglądy:

teoria materii – rzeczywistość składa się z niezliczonych składników, które Anaksagoras zwał „rzeczami”
lub „zarodkami”. Także żywioły są tak samo złożone jak i inne rzeczy – wszystko jest złożone, nawet
najmniejsze części materii i nie ma kresu ich niepodzielności. Pogląd ten zwany jest infinitystycznym,
dopatrującym się nieskończoności w przyrodzie.

teoria ducha – oddzielenie siły od materii. Materia jest ze swej natury nieruchoma, więc mogła osiągnąć
ruch tylko z zewnątrz; pierwszy impuls powodujący ruch materii uczynił duch. Stąd przekonanie, że ruch
świata jest dziełem ducha, stojącego poza i ponad przyrodą.

Ostatnim systemem, jak wykształciła wczesna grecka filozofia przyrody, był atomizm. Jego twórcą był Demokryt.
DEMOKRYT – z Abdery, żył na przełomie V i IV w. p.n.e. Uczeń Leucypa, wiele podróżował, napisał około 60
dzieł, które później zaginęły. Z racji pogodnego usposobienia zwany „śmiejącym się filozofem”. Poglądy:

atomistyczna teoria materii – materia składa się z atomów (stanowiących jakby odpowiednik żywiołów
Empedoklesa i zarodkówAnaksagarosa). To cząstki niepodzielne, niezmienne, lecz poruszające się w
przestrzeni, przez co wpływają na kształt świata. Ruch jest własnością atomów, znajdujących się i
poruszających w próżni.

subiektywistyczna teoria postrzeżeń – atomy posiadają tylko własności matematyczne, natomiast nie
posiadają zmysłowych. Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a słodycz, ciepło, barwy są subiektywne,
faktycznie nieistniejące.

Atomizm był najdoskonalszą teorią stworzona w pierwszej epoce greckiej filozofii. Filozofia Demokryta odrodziła
się później w szkole epikurejskiej, zaś jej krytyczne elementy znalazły rozwinięcie w szkole sceptyckiej Pirrona.

Osobne poglądy na istotę bytu reprezentowali pitagorejczycy.
PITAGORAS – VI w. p.n.e., osiadł w Wielkiej Grecji, gdzie w mieście Krotonie założył związek etyczno-
religijny, będący ośrodkiem badań naukowych (zwany związkiem pitagorejskim). Zajmował się prócz filozofii
matematyką i akustyką.
Wg Pitagorasa zasadą bytu jest liczba, której świat zawdzięcza swój kształt i ład, ona jest „życia zasadą i
kierownikiem”. Pitagorejczycy, zajmując się w znacznym stopniu matematyką, wierzyli w pierwotność i ważność
liczby jako istoty bytu. Bez liczby wszystko byłoby bezgraniczne, niejasne i niepojęte, byłoby bezkresem.

b) MONIZM

Monizm (gr. mónos jedyny) - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za
jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (idealizm, monizm idealistyczny) lub
materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest przeciwstawnym poglądem do dualizmu i
pluralizmu.

W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak zakłada,
że ich natura jest taka sama. Przykładowo atomizm albo monadyzm Leibniza to pluralizm nie mieszczący się w
wąskim rozumieniu monizmu, ale mieszczący się w szerokiej definicji.

Ontologiczne stanowisko monistyczne było reprezentowane przez takich filozofów i kierunki jak:

•

monizm materialistyczny:

jońska szkoła przyrody, Leucyp i Demokryt, Epikur i Lukrecjusz, Vanini, franc. oświecenie (Julien
Offray de La Mettrie, Denis Diderot, Paul d'Holbach) , Ludwig Feuerbach, Marks, neomarksizm,
pozytywizm ,neopozytywizm (rzeczywistością jest materia; wszystko co duchowe jest wytworem
materii)

•

monizm idealistyczny:

Platon, George Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee; świat materialny jest pozorny)

•

monizm mieszany, panteistyczny:

Stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Baruch Spinoza (wszystko jest
naturą, która posiada cechy zarówno materii jak i ducha oraz teoria paralelizmu), Gottfried
Wilhelm Leibniz (teoria monad, które są bytami podstawowymi posiadającymi na raz cechy
materialne i duchowe), buddyjski mędrzec Nagardżuna (siunjata, z której wyłania się zarówno
pustka jak i forma, rozpoznawane jako rzeczywistość)

Dualizm jest poglądem filozoficznym, wyrastającym z metafizycznych rozważań nad przyrodą. Jest jednym z
nurtów udzielających odpowiedzi o rodzaj substancji istniejących w przyrodzie. Dualizm zakłada, że w przyrodzie
istnieją zarówno substancje duchowe (dusze) jak i substancje cielesne (ciała). W sensie ontologicznym dualizm
przeciwstawia się więc kierunkom monistycznym: (materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i
immanentnemu). Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są podłożem zjawisk znanych
nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie, radość, itp.)

•

Rodzaje dualizmu

Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza; zakłada, że dusze i ciała to
byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakiś cech, ale same żadnego
podłoża do istnienia nie potrzebujące
Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według
Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2
czynniki - materię (będącą tworzywem, z którego zbudowane jest ciało; pierwiastkami chemicznymi w
dzisiejszym ujęciu) i formę (coś, co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym;
coś, co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arsystoteles stwierdza, że forma nie
może istnieć bez materii. Człowiek, jak każdy byt, składa się z materii i formy. Formę człowieka nazywa
Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia, że nieożywione pierwiastki chemiczne
stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko dzięki ciału. Z kolei wg Tomasza z Akwinu,
który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem)
samoistnym i może ona istnieć bez ciała.

Wyjaśnij różnice między monizmem a dualizmem. Wskaż na konkretne przykłady.

Monizm to filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną. Natomiast charakter

dualistyczny ma każde zapatrywanie postulujące istnienie dwu rodzajów rzeczy tam, gdzie inni dopatrują się tylko
jednego (monizm).
Najszerzej znanym przykładem takiej opozycji jest dualizm kartezjański (czyli pogląd głoszący substancjalną
odrębność ciała i umysłu; jaźń w sposób przygodny związana z jakimś ciałem, jest samoistna i zdolna do
samodzielnego istnienia) jako przeciwstawny monizmowi – bądź w jego odmianie idealistycznej (uznaje on wtedy
jedynie umysł) bądź w bardziej powszechnej wersji fizykalistycznej, wcześniej zwaną materialistyczną (uznaje
jedynie ciało czy materię).
Inne przykłady:
- Filon z Aleksandrii, przedstawiciel filozofii żydowsko-greckiej: miał jeden tylko przedmiot prawdziwego
zainteresowania – Boga (w tym pojęciu łączył własności greckiego absolutu z własnościami żydowskiego jedynego
Boga); punkt wyjścia jego filozofii był skrajnie dualistyczny, tzn. Bóg i świat były to przeciwieństwa podstawowe
(podejście charakterystyczne dla ówczesnej myśli), duch i materia stanowiły przeciwieństwo drugie, a dobro i zło –
trzecie. Cel zaś filozofii był na wskroś monistyczny – odnalezienie jedności każdego z trzech przeciwieństw. Z
racji zainteresowań filozofa był to monizm spirytualistyczny, czyli z Boga pochodziło wszelkie stworzenie (w tym
świat), z ducha materia, z dobra zło, ogółem z bytu doskonalszego byt mniej doskonały
- spór o naturę Jezusa Chrystusa: Kościół rzymskokatolicki uznaje dualizm natury Chrystusa (boską i ludzką), a
Kościoły koptyjski i abisyński jej monofizytyzm (tylko boska natura).

Pluralizm jest to w filozofii:

Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich,
niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak:
Empedokles, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjonaliści.

Stanowisko metodologiczne, (częściej nazywane pluralizmem teoretycznym) w myśl którego dopuścić należy
wielość metod lub teorii przy wyjaśnianiu zjawisk, reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Imre Lakatos,
Paul Feyerabend, Ludwik Fleck, Ludwig Wittgenstein.

Przedstaw podstawowe założenia filozofii Hume'a.

Wyjaśnij znaczenie pojęcia scientyzm. Podaj przykłady kierunków filozoficznych lub filozofów, związanych ze
scientyzmem.

Dawid HUME (1711-1776), szkocki filozof, historyk, ekonomista.

1) Był agnostykiem co zamknęło mu drogę do kariery uniwersyteckiej, za życia znany głownie jako historyk.
2) Utrzymywał, że jedynym źródłem poznania są wrażenia (impresje), na których podstawie powstają

w umyśle ludzkim idee, występujące w określonym porządku i we wzajemnych związkach asocjacyjnych.

Skrytykował związek przyczynowy, tzn. stwierdził że poszukiwanie przyczyn i skutków wykracza po za
fakty, a stwierdzenie ich (przyczyn i skutków) jest wynikiem nawyku przenoszenia dawnego
doświadczenia w przyszłość. Wg. Huma związki przyczynowe nie są konieczne. Czyli nie ma żadnych
podstaw, ani a priori (z góry, bez doświadczenia, w tym przypadku twierdził iż nie jest wcale logiczne i
bezdyskusyjne iżby ze znajomości skutków poznać przyczynę „Żaden przedmiot własnościami swymi
dostępnymi zmysłom nie ujawni nic o przyczynach, które go stworzyły, i przyczynach które zeń
powstały.”) ani doświadczalnie (np. jeżeli naciskamy na spust pistoletu i następuje wystrzał, to tak
naprawdę nie wiemy czy strzał nastąpił przez naciśnięcie spustu, my tylko to zakładamy, bo doświadczenie
nie podaje jak po jednym fakcie następuje drugie, my tylko stwierdzamy istnienie stałych następstw).

4) Właśnie ta analiza była zupełnym novum w filozofii, i u Huma jest najważniejsza.
5) Ponad to Hume twierdził, iż podmiot to tylko gra wrażeń, nie możemy stwierdzić przyczyn i polegać na

empirii. Hume prawie zanegował możliwości rozumu ludzkiego, prawie gdyż powstrzymało go od tego
matematyka (sic!). Matematyka dla Huma to czyste myslenie, czysta filozofia.

6) Metafizyczne badania Huma (zwł. agnostycyzm i twierdzenie, iż Boga poznać się nie da a religia to tylko

wytwór ludzkiej psychiki) zainspirowały Kanta.

7) Czyli, HUME= AGNOSTYCYZM + NEGACJA PRZYCZYNOWOŚCI + INSPIRACJA KANTA.



Przedstaw podstawowe założenia teorii poznania D. Hume’a.

1. Granice ludzkiego pojmowania zakreślone są przez granice ludzkiego życia;
2. Świat realny znajduje się w granicach doświadczenia i zdrowego rozsądku;
3. Jako empirysta, badał nie rzeczy, lecz nasze o nich przedstawienia, wyobrażenia;
4. Wyobrażenia dzielą się na: pierwotne i pochodne;
5. Pierwotne zwane są wrażeniami (impressions), drugie zaś ideami (ideas);
6. Fundamentalne twierdzenie: idee pochodzą z wrażeń. Wrażenia są pierwowzorami, idee zaś tylko ich kopiami,

wytwarzanymi przez umysł;

7. Wrażenia są właściwym środkiem poznania rzeczywistości;
8. Idee mają wartość dla poznania rzeczy tylko, o ile wiernie kopiują wrażenia;
9. Idee powstają w ściśle określonym porządku, nawet w snach panuje związek między ideami, tzw. związek

asocjacyjny;

10. Sformułował prawa kojarzenia i wyróżnił 3 rodzaje kojarzeń: k. na zasadzie podobieństwa, k. na zasadzie

czasowej i przestrzennej styczności oraz k. na zasadzie związku przyczynowego.

I jeszcze krótka definicja: AGNOSTYCYZM [gr.], stanowisko filozoficzne negujące częściowo lub całkowicie
możliwość poznania rzeczywistości pozazjawiskowej.

SCJENTYZM

Scjentyzm, pogląd filozoficzny rozwinięty w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu, wg którego
prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarcza tylko nauka, przy trzeźwym i wąskim jej
rozumieniu.

Według tego poglądu nauki szczegółowe, wolne od niefalsyfikowalnych eksperymentalnie teorii, które nie mają
ambicji wyjaśniania wszystkiego na podstawie jednej, apriorycznie przyjętej zasady filozoficznej, są jedyną drogą
do uzyskania rzetelnej wiedzy o rzeczywistości. Tylko te zagadnienia mogą być sensownie rozwiązane, bądź dadzą
się wyjaśnić językiem tak zdefiniowanych nauk szczegółowych. Wszystkie inne problemy są nierozstrzygalne lub
całkowicie nonsensowne i wynikają z niejasności językowych.

Motywacja scjentyzmu: całkowite zaufanie do nauki przy trzeźwym i wąskim jej rozumieniu.

Scjentystyczna motywacja indyferentyzmu: tłumaczenie swojej obojętności światopoglądowej względami
naukowymi.

Auguste Comte(urodzony 17 lutego 1798 w Montpellier - zmarł 5 września 1857 w Paryżu) - francuski filozof
i pozytywista, twórca socjologii.

Comte nakreślił podstawy filozofii pozytywistycznej (był twórcą pojęcia pozytywizm). Filozofia jego jest
pozytywna gdyż:

•

zajmuje się ona wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi - bada rzeczy dostępne umysłowi;

•

rozważa tylko tematy pożyteczne - gdyż chce służyć polepszeniu życia;

•

ogranicza się do przedmiotów, o których mozna uzyskać wiedzę pewną;

•

zajmuje się kwestiami ścisłymi;

•

pracuje pozytywnie, nie ogranicza się do krytyki.

W ujęciu Comte'a filozofem pozytywnym jest ten, kto zrozumiał, że nauki przyrodnicze stworzyły doskonały wzór
dochodzenia naukowego, posługuje się tylko badaniami czysto faktycznymi. Filozof pozytywny unika tworów
abstrakcyjnych i zastępuje je przez względne

John Stuart Mill (ur. 20 maja 1806, zm. 8 maja 1873) angielski filozof, politolog i ekonomista.

Poglądy filozoficzne Johna Milla dzielą się na dwa okresy. We wczesnym okresie był on zdecydowanym
zwolennikiem utylitaryzmu i kontynuatorem brytyjskiego empiryzmu. Jego najważniejsze dzieło tego okresu to
"System of Logic, Ratiocinative and Inductive", w którym sprecyzował i przystosował koncepcję empirycznej

teorii poznania do zastosowania w ramach utylitaryzmu. Kilka myśli zawartych w tym dziele stało się podstawą
współczesnej logiki matematycznej. Były to:

•

pierwsza próba uściślenia pojęć tradycyjnej logiki Arystotelesa, w formie diagramów, schematów i
oznaczeń symbolicznych,

•

koncepcja odejścia od "magicznego" traktowania logiki i matematyki na rzecz poglądu, że są to swoiste
"metajęzyki", które można w dowolny, ale nie sprzeczny sposób przystosowywać do potrzeb użytkownika,

•

próba uporządkowania zasad rozumowania indukcyjnego w postaci tzw. kanonów Milla.

W drugim okresie poglądy Johna Milla przeszły (w dużym stopniu na skutek kontaktu z dziełami Comte'a) w teorii
poznania bardziej na pozycje naturalistyczne, a w etyce zbliżył się do pozycji neokantowskich

Główny przedstawiciel kierunku – Karl Pearson (1857-1936), profesor Uniwersytetu Londyńskiego. Najbardziej
znaną, klasyczną i wpływową jego pracą była Gramatyka nauki (1892). Synteza Pearsona była późna, ale za to
kompletniejsza od innych, uwzględniała teorie nie tylko Comte’a i Milla, nie tylko ewolucjonizm, ale także teorię
poznania Macha.

Poglądy scjentystów:
-

Czy mamy wiedzę pewną? Mamy. W nauce i tylko w niej.

W jakiej nauce? W przyrodniczej. Matematyka ma tylko wartość pomocniczą, a humanistyka tylko wtedy, gdy
się do przyrodoznawstwa upodabnia.

Na czym polega funkcja nauki? Na stwierdzaniu faktów. Tylko na ich opisie, nie na wyjaśnianiu. Pyta tylko o
„jak?”, nie o „dlaczego?”.

Jaki jest jej zakres? Wszystko co istnieje należy do jej zakresu. Nie ma dziedziny, która nie byłaby
uprawnionym tematem badań naukowych.

Wszystko w świecie jest w gruncie rzeczy zrozumiałe, jasne, bez tajemnic, dostępne dla umysłu i nauki.
„Wszystko jest wytłumaczalne, nawet istnienie” (Taine).

Wszystko w świecie ma jedną naturę, należy do jedngo wszechświata podlega współnym prawom

Stosunek do religii: zdecydowanie negatywny, bo jeśli istnieje tylko przyroda, to wiara w nadprzyrodzoność
jest przesądem.

Stosunek do zagadnień społecznych: jednoznaczny – liberalizm Milla.

3. Na czym opiera się metoda empiryczna Hobbes’a? Wyjaśnij znaczenie pojęcia immanentyzm.

Tomasz Hobbes- metoda empiryczna:

jego system filozoficzny był systemem naturalistycznym i materialistycznym, wyłączającym czynniki idealne,
duchowe, wolne, był deterministyczny w teorii przyrody, sensualistyczny w teorii poznania. System ten był
wyprowadzony dedukcyjnie.

Ogólna filozofia Hobbesa jest racjonalistyczna, gdyż opiera się na materializmie, przyjmował, że nie istnieje nic
poza ciałami, niematerialne substancje, które od wieków stanowiło osnowę poglądu na świat miał za fikcję.

Materializm Hobbesa połączył się z mechanistyczną koncepcją filozofów XVII w., która opierała się na założeniu,
że istnieją tylko pojedyncze przedmioty, które oddziaływują na siebie poprzez ruchy mechaniczne. Dla Hobbesa,
który nie uznawał żadnych przedmiotów poza ciałami, mechanicyzm stał się powszechną teorią bytu. Dążył on do
stworzenia racjonalnego systemu wiedzy filozoficznej. Przedmioty idealne nie istniały dla Hobbesa, psychiczne
były natury cielesnej, a cielesne były mechanizmami. Proces poznania był dla Hobbesa jak każdy inny proces
natury mechanicznej: przez zetknięcie przyrządu z narządem zmysłowym ruch z przedmiotu przenosi się na
narząd, potem na nerwy, wreszcie do wnętrza mózgu

Konsekwencja kazała połączyć Hobbesowi połączyć racjonalizm metodologiczny z sensualizmem
psychologicznym. Człowiekiem rządzą te same sprawy mechaniczne, które rządzą przyrodą. Usiłował uchwycić
mechanizm psychiczny jednostki i wyprowadzić z niego cały ustrój życia.

Hobbes miał świadomość, że koncepcja mechaniczna była hipotetyczna, jednak według jej autora spełniała swe
zadanie określając zjawiska.

IMMANENTYZM - pogląd interpretujące wszelkie doświadczenie jako wewnętrzne przeżycie i negujący wartość
poznawczą doznań zmysłowych. Immanentyzm uznając za jedyny przedmiot poznania to, co „bezpośrednio dane w
treści świadomości”, leży u podstawy idealizmu subiektywnego (m.in. Hume).

Jaśniej: (łac. immanens - zostający w czymś) pogląd w teorii poznania niektórych empirycznych kierunków
filozofii (idealizm subiektywny, teoria D. Hume'a, G. Berkeleya, empiriokrytycyzm) sprowadzających wszelkie
doświadczenie do doświadczenia wewnętrznego podmiotu poznającego, negujące obiektywne istnienie
rzeczywistości, której jedynym źródłem poznania jest stan świadomości podmiotu poznającego.

IMMANENCJA (łac. immanens – wewnętrzny, tkwiący w czymś) to termin filozoficzny stosowany na określenie
relacji przedmiotu do jego otoczenia, polegającej na pozostawaniu wewnątrz określonych granic albo na
niezależności od czynnika zewnętrznego. Jest przeciwieństwem transcendencji (czyli tego, co wykracza poza
zakres jakiejś rzeczywistości). W tradycji chrześcijańskiej metafizyczne rozumienie immanencji służy przede
wszystkim do określania związków Boga ze światem.
Immanencja to nieodłączność występowania danych dwóch lub więcej elementów, zawieranie się pewnej cechy
czy części jako być może odrębnej co do natury, ale nierozerwalnej i niezaprzeczalnej w całości. Przykładowo Bóg
jest immanentny, ponieważ Jego obecność jest cechą Jego stworzenia, ale też nie jest On poddany żadnym prawom
rządzącym światem. Inny przykład: istnienie pestki w śliwce jest immanentną cechą samej śliwki. Pestka
wprawdzie nie jest śliwką, ale też śliwka bez pestki nie będzie prawdziwą śliwką :-).
Często też immanencję ocenia się jako coś zbędnego. Dzieje się tak dlatego, że przez różność natur coś, co jest
immanentne, w zasadzie mogłoby nie istnieć. Jednak jest to wrażenie pozorne i błędne, ponieważ pomijanie tego,
co immanentne redukowałoby całość do nieprawdziwego, nowego i zubożonego układu – zupełnie różnego od
tego, którym był początkowo.

Można wyróżnić przynajmniej 3 dziedziny problemów, w których pojęcie immanencji odgrywa istotną rolę:
1. teologiczno-metafizyczna dyskusja na temat relacji Boga do świata
2. problem zasięgu poznania ludzkiego (Kant)
3. problem charakteru relacji między świadomością a światem.

Wykorzystując rozróżnienie "actio immanens" i "actio transiens" (pierwsze to działanie, d. 2którego efekty
pozostają w podmiocie, np poznanie; drugie to działanie, którego efekty wykraczają poza obrąb podmiotu
działąjącego), filozofia średniowieczna wyjaśniała identyczność Boga jako istniejącego w Trzech Osobach i Jego
transcendencję w stosunku do świata. Relacje między poszczególnymi osobami są rezultatem poznawczej "actio
immanens" oraz miłości, natomiast stworzenie świata z wolnej woli było pojęte jako "actio transiens".

Kant zapoczątkował nowe zastosowanie terminu "immanecja". "Zasady, których stosowanie trzyma się całkowicie
w szrankach możliwego doświadczenia, chcemy nazywać zasadami immanentymi, te zaś, które mają przekroczyć
jego granice, transcendentnymi."(Krytyka czystego rozumu) Dotyczy to wykorzystania wszystkich podstawowych
pojęć umysłu (form naoczności i kategorii) w kontekście całego systemu wiedzy dostępnej człowiekowi. Użycie
form naoczności i kategorii w ramach możliwego doświadczenia jest immanentne i prawomocne, natomiast
wykorzystanie idei, jako pojęć dotyczących przedmiotów wykraczających poza możliwe doświadczenie, jest
transcendentne i nieprawomocne.
Zagadnieniem immanencji zajmowali się również idealiści niemieccy (Fichte, Schelling, Hegel), spekulując na
temat absolutnego "ja" i wiedzy absolutnej . Świat został to pojęty jako immanentne rozwinięcie "ja"absolutnego.

W XX w. zagadnienie immanencji było najszerzej dyskutowane w fenomenologii. Zajmował się tym E. Husserl.

Pytanie 4.
Porównaj filozoficzne poglądy Platona i Arystotelesa. Wskaż na podobieństwa i różnice. Wyjaśnij znaczenie
terminu dualizm ontologiczny.

Mówiąc o Platonie warto by przytoczyć następującą scenerię: „olbrzymia, mroczna pieczara, w której znajdują się
ludzie skuci łańcuchami. Za ich plecami, w świetle słonecznego dnia, coś się dzieje. Ale ludzie ci porzucić owej
pieczary nie są w stanie; pozostają w mroku i tylko obserwują grę cieni pojawiających się przed ich oczyma. I oto,
po pewnym czasie, przestaja odczuwać ucisk kajdan- zdaje się, że wiodą egzystencję wolną i niezależną. Cienie, z

którymi obcują, poczynają im się jawić jako to, co istnieje realnie, co ma byt samodzielny, co stanowi
rzeczywistość prawdziwą.”
To wprowadzenie ma zdaniem Platona odzwierciedlać sytuację człowieka, który żyje w świecie pozoru,
prowadzi egzystencję pustą, bez wartości i celu, jego wiedza jest tylko urojeniem. Na szczęście człowiek ma
wielką szansę, aby wyzwolić się z tych kajdan niewiedzy i ujrzeć światłość. Jedyną drogą jest oczywiście filozofia.
„Jako istoty cielesne- powiadał Platon- przynależymy do świata materialnych kreacji. To właśnie ciało jest
źródłem naszej ułomności, to ono stanowi łańcuch wiążący nas ze światem pozoru, albowiem rzeczywistość
materialnych przedmiotów nie jest rzeczywistością prawdziwą. Przedmioty zmysłowe mają historię. Powstają,
ulegają ciągłym przemianom, wreszcie giną. Są tedy w najwyższym stopniu niedoskonałe.”
Platon uważał ( i całe szczęście ), że świat ograniczonych i zmiennych przedmiotów cielesnych nie jest jedyną
dostępną człowiekowi rzeczywistością. Otórz oprócz ciała człowiek posiada też duszę, dzięki której przynależy do
innego, wyższego porządku- rzeczywistości idei. „Ponad światem zmysłowych fenomenów istnieje bowiem byt
prawdziwy, którego cechą jest pełnia i doskonałość. Jest to byt niematerialny, rzeczywistość wiecznych i
niezmiennych idei”.
Tak naprawdę istnieją tylko idee, a rzeczy cielesne „są tylko cieniem, niczym obrazy na wodzie”. Ich byt jest
uzależniony od idei, których są refleksem. „To idee, odciskając się w materialnym tworzywie, stanowią źródło
rzeczy. Ale tworzywo to jest czymś ulotnym, podlegającym deformacji i rozkładowi. Dlatego rzeczy nigdy nie
mogą osiągnąć pełni doskonałości swojego pierwowzoru; zawsze pozostają czymś ograniczonym,
niedostatecznym, złym, godnym pogardy”.
Stanowisko Platona określane jest, jako idealizm obiektywny. Idealizm, bo rzeczywistość jest czymś
duchowym, a nie materialnym, obiektywny, gdyż byt duchowy istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego
świadomości, posiada też egzystencję samoistną. I właśnie ta rzeczywistość duchowa jest celem człowieka. Jeśliby
ograniczyć się do fizycznego bytowania, oznaczałoby to zamykanie się w świecie pozoru.
Toteż Platon radzi, aby nie przywiązywać się do świata rzeczy zmysłowych, by panować nad własnymi
namiętnościami i potrzebami.
Jeśli chodzi o duszę, to Platon wierzył, iż niegdyś znajdowała się ona w świecie doskonałym. Pomimo swej
degradacji poprzez złączenie z ciałem, „pamięta” te lepsze czasy i posiada o świecie doskonałym wiedzę
bezpośrednią. Idzie tylko o to, by tę wiedzę obudzić i uzewnętrznić, „wydobyć spod barbarzyńskiego błota
zmysłowości”. Ponieważ dusza ma wiedzę sama w sobie, proces poznawania jest tylko procesem anamnezy, czyli
mówiąc lapidarnie aktualizacji wiedzy, która w każdym gdzieś tam tkwi.
Duszę ludzką porównywał Platon do rydwanu zaprzężonego w parę koni. Kieruje nim woźnica- rozum , jeden
koń to dzielność, drugi to pożądliwość. Kiedy drugi z koni jest bardziej aktywny, wtedy ściąga duszę na ziemię i
pogrąża w zmysłowości ( w tym całym syfie ). Czasem silniejszy jest koń- dzielność. Wtedy człek staje się
odważny, zdolny do bohaterskich czynów i poświęcenia. Najlepiej jednak jest, gdy nad wszystkim panuje woźnica-
rozum, a cały rydwan zmierza w górę do świata prawdy ( taką duszę posiada filozof…). „Tylko ci, którym obcy
jest świat pozorów zdobywają prawdziwą mądrość, „mądrość to wiedza o tym, co istnieje naprawdę, co jest z
samej istoty doskonałe”, dlatego to filozofowie powinni rządzić państwem. Natomiast celem państwa nie są
wartości materialne, państwo powinno realizować wartości moralne, „ideę dobra”.
Państwo w myśli Platona jest bytem ponadindywidualnym, istniejącym niezależnie od jednostek. Jednostki
muszą podporządkować się państwu i zabiegać o jego dobro. Państwo nie ma uszczęśliwiać jednostek, ani żadnych
grup społecznych. Największe dobro wyraża się w jedności i sile państwa, nad czym powinni pracować jego
obywatele. Wartość jednostki jest proporcjonalna do jej działań na rzecz realizacji celów ogólnych państwa. To nie
państwo istnieje dzięki obywatelom, ale to obywatele stają się dopiero ludźmi żyjąc w państwie, które ma być
organem zhierarchizowanym, gdzie cząstki istnieją dla całości. W celu jej utrzymania należy poddać ludzi kontroli,
ujednolicić ich myśli i działania, upodobnić i podporządkować władcy.

Arystoteles, nauczyciel Aleksandra Macedońskiego, zdobył gruntowną wiedzę filozoficzną w Akademii
Platońskiej. Mimo, iż Platon przyrównywał go do swego najzdolniejszego ucznia, to jednak sam Arystoteles nie
doszukawszy się prawdy w naukach mistrza, poddał platońską filozofię druzgocącej krytyce.
Przede wszystkim Arystoteles odrzucał platońską koncepcję podziału na rzeczywistość prawdziwą- wieczne,
doskonałe idee- oraz świat cieni, materialnych kreacji. Sądził, że idee nie są w stanie egzystować poza konkretnymi
rzeczami, ani też stanowić dla nich normy. Sfera sacrum nie może przenikać świata profanum, to co idealne i
wieczne oraz istniejące poza rzeczami, ma się w tym wypadku nijak do tego co realne i konkretne.
I tak „jeśli jestem człowiekiem, to nie dlatego że moja egzystencja odnosi się do jakowej idei człowieczeństwa,
lecz dlatego, iż człowieczeństwo jest zawarte [już] we mnie, stanowiąc integralny składnik mojego ludzkiego
bytowania.
Ani idee ani materia nie istnieją samodzielnie. Tak naprawdę mamy do czynienia z zespołami materii i formy,
realnymi rzeczami i zjawiskami otaczającego świata.

Przykład: posąg marmuru składa się z dwóch elementów- bezkształtnego tworzywa, które istniało zanim rzeźbiarz
przystąpił do dzieła oraz formy- kształtu idealnego, jaki rzeźbiarz nadał bryle, czyniąc z niej rzeźbę. To właśnie
materia- zasada cielesna i forma- zasada idealna, dadzą się wyróżnić w każdym wytworze ludzkiej pracy.
Materia jest wprawdzie podłożem procesów i rzeczy, ale z sama z siebie nie może być ich źródłem. Jej
istnienie stanowi tylko o możliwości rzeczy i procesów. Możliwość staje się realna dopiero przy połączeniu z
formą. To forma jest czynnikiem aktywującym i kształtującym. Dzięki niej substancja staje się konkretną rzeczą.
Poprzez kategorię substancji ( połączenia materii i formy ) Arystoteles próbował przezwyciężyć bariery
światopoglądowe idealistycznych koncepcji platońskich oraz materialistycznych- demokrytejskich.
Układając swoją teorię społeczeństwa Arystoteles zapytywał: Jaka jest tedy geneza stanu społecznego? W jaki
sposób powstał, jak się rozwija i ku jakiemu celowi zmierza?
Państwo stanowi produkt naturalnego rozwoju. Pierwszym ogniwem owego procesu jest elementarna wspólnota
ludzka- rodzina. Realizuje się poprzez nią dążenie do utrzymania gatunku i zaspokaja ona bezpośrednie, codzienne
potrzeby. Jednakże dynamiczny wzrost potrzeb wymagał łączenia się wspólnot rodzinnych we wspólnoty szersze-
osady, gminy wiejskie. Solidarne działanie ludzkie w owych większych zbiorowościach umożliwiło pełniejsze
zaspokajanie potrzeb. Dopiero jednak powstanie państwa, jako wspólnoty najobszerniejszej, która osiągnęła już
kres wszechstronnej samowystarczalności, dało szansę maksymalnej realizacji potrzeb.
Państwo nie jest tylko efektem naturalnego rozwoju, ale również celem, do którego człowiek nieuchronnie
zmierza. Człowiek jest istotą polityczną, co oznacza, iż wykazuje naturalny pęd do życia we wspólnocie. Dopiero
w państwie człowiek staje się istotą rozumną i moralną, albowiem tylko we współżyciu wzajemnym wszelkie
kategorie etyczne zdobywają sens. Nie są one wszak miarą stosunku człowieka do samego siebie, lecz jego
stosunku do innych ludzi, z którymi współżyje i pracuje.
Tylko w państwie człowiek może urzeczywistniać swą naturę. Poza państwem mogą istnieć jeno zwierzęta i
bogowie.
Aczkolwiek państwo to rezultat złączenia się jednostek, to jest ono czymś wcześniejszym niż jednostki. To
one stają się ludźmi dopiero w państwie i dzięki niemu. Dlatego państwo przedstawia sobą wyższą wartość i ma
prawo żądać od jednostek podporządkowania się.
Państwo jest całością niepodzielną. Stanowi jeden organizm, którego poszczególne cząstki- jednostki istnieją dla
całości. Wartość człowieka polega na jego działaniu zgodnym z celami ogółu. Tylko takie działanie nadaje życiu
jednostki rozumny charakter i może zapewnić jej prawdziwe szczęście.
To jest właśnie sfera podobieństwa do teorii Platona. Społeczeństwo jest całością ponadindywidualną. Owej
całości jednostka musi się bez reszty podporządkować i odnaleźć jeszcze w tym sens własnej egzystencji. Nie ma
też większego dobra nad to, które umacnia państwo i służy jego jedności. Na tym podobieństwa Arystotelesa i
Platona jednak się kończy.
Otóż Platon żądał wzajemnego upodobnienia jednostek, ujednolicenia myśli, uczuć i działań ( domagał się nawet
zniesienia własności prywatnej, a także wprowadzenia wspólnoty żon).
Natomiast Arystoteles sądził, że potęga i bogactwo państwa nie wymaga likwidacji indywidualności i stworzenia
jednego modelu prawego obywatela. Mało tego, postulował maksymalny rozwój indywidualnych zdolności i
różnorodnych działań. „To dzięki temu, że ludzie są różni, że sprawują odmienne funkcje, państwo jako całość jest
bogate.” Różnorodność prowadzi do osiągnięcia pełnej samowystarczalności, baczyć jednak trzeba, aby
partykularne interesy nie popadły konflikt z celem ogólnym.
Arystoteles afirmował własność prywatną, która była nagrodą za poniesione trudy. Chwaląc ją, zabiegał
jednocześnie o „właściwą miarę”. Ta właściwa miara to „złoty środek” między skrajnościami, między bogactwem
a ubóstwem. Ci którzy posiadają w nadmiarze sa dla państwa szkodliwi, gdyż troszczą się jedynie o własne
interesy. Z kolei biedacy, dążąc do polepszenia swego stanu, stają się zarzewiem niepokoju i anarchii.
Konflikty między tymi przeciwstawnymi biegunami rozwiązuje klasa średnia- ci którzy nie posiadają w nadmiarze
ani też nie odczuwają braku.
Ideał państwa środka ( rządów klasy średniej ) miał eliminować klasy skrajne, zachowując w stanie społecznym
„właściwą miarę”.
„Właściwa miara”, „złoty środek” to również naczelne pojęcie etyki Arystotelesa. W przeciwieństwie do
Platona uważał, że dobro nie jest czymś idealnym, lecz realnym, związanym z naturą człowieka. Istotę dobra
można odkryć nie na drodze abstrakcyjnych, platońskich rozumowań, ale poprzez analizę rzeczywistej, ziemskiej
egzystencji ludzkiej, uświadamiając sobie cele, jakie ludzie przed sobą stawiają i realizują. Cele są niższe i wyższe.
Niższe są pomostem do realizacji celów wyższych. A co jest celem najwyższym? Dobrem najwyższym jest
szczęście, które z kolei wyraża się w działaniu w zgodzie z rozumem.
Etyka Arystotelesa jest etyką umiarkowania. W swojej doktrynie „złotego środka” usiłował przezwyciężyć i
jednocześnie połączyć tęsknotę Platona ( podobnie jak on dostrzegał źródło moralności „ w swoistym działaniu
duszy zgodnym z rozumem ) do dobra idealnego i pogardę cielesności z Demokrytejską pochwałą naturalnych
potrzeb oraz zasad współzycia zbiorowego.

( z pytania 36) Jaka podstawowa różnica występuje między poglądami Platona i Arystotelesa
Tatarkiewicz:
Platon mniemał, że umysł zaczyna od wrodzonych ogólnych pojęć i na ich podstawie dedukcyjnie postępuje w
wiedzy. Dlatego też dla Platona rozum sam wystarczał do poznania. Natomiast u Arystotelesa zmysły miały w
poznaniu funkcję równie niezastąpioną, jak rozum. Trzeba zetknąć się z rzeczywistością, aby coś o niej wiedzieć,
umysł zaś może się z nią zetknąć jedynie przez zmysły; wrodzonych pojęć nie ma w umyśle, jest onniezapisaną
tablicą, którą zapisują dopiero postrzeżenia; od postrzeżeń tedy trzeba rozpoczynać poznanie. Od nich, drogą
stopniowej abstrakcji, drogą wydzielania czynników ogólnych umysł dochodzi do pojęć. Tu dopiero rozpoczyna
się funkcja rozumu: na podstawie materiału dostarczonego przez zmysły poznaje to, co jest w rzeczach ogólne, a
przeto, jak mniemał Arystoteles, istotne. Wiedza rozumowa jest celem, natomiast wiedza zmysłowa jest
niezastąpionym początkiem i podstawą. W taki sposób Arystoteles oddawał rozumowi i zmysłom suum cuigue i
kompromisowo godził pretensje racjonalizmu i sensualizmu. Głosząc, że tylko rozum umie wydobyć z
doświadczenia to, co istotne, Arystoteles stał na stanowisku racjonalizmu; ale racjonalizm jego był związany z
genetycznym empiryzmem. Filozofia jego stanowiła, w porównaniu z Platonem, znaczne wzmożenie czynnika
empirycznego.

Wikipedia:
Osobiste doświadczenia z nauczaniem i leczeniem małych dzieci przekonały Arystotelesa, że wbrew temu co
twierdził Platon, ludzie nie posiadają ukrytej pamięci idealnego świata, lecz cała ich wiedza pochodzi z doczesnego
doświadczenia. Dla Arystotelesa teoria odkrywania owej ukrytej pamięci przez dyskursy dialektyczne była
nieprawdziwa, a na poparcie swego stanowiska przywoływał fakt, że wprawny sofista potrafi przekonać
niedoświadczonego ucznia niemal do wszystkiego. Arystoteles stwierdził, że dużo rozsądniejsze jest przyjęcie, że
ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń
życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega rozmaitym
wypaczeniom i dziwactwom. Przyjmując to założenie Arystoteles doszedł do wniosku, że aby uporządkować
ludzkie myśli i wykazać które z nich są adekwatne do rzeczywistości, a które nie, należy stworzyć naukę o samym
myśleniu jako takim. Naukę tę nazwał logiką

DUALIZM ONTOLOGICZNY
Nie znalazłem definicji >> dualizm ontologiczny << , więc definiuję co to jest dualizm i co to jest ontologia.
DUALIZM – pogląd oparty na przyjęciu istnienia 2 niesprowadzalnych do siebie czynników, 2 odrębnych i
niezależnych zjawisk, nurtów, pierwiastków, zasad działania lub poznania; d. Metafizyczny przyjmuje, że istnieją
tylko 2 byty lub 2 wyjściowe tworzywa bytowe (np. duch i materia), a ich przejawami są wszystkie rzeczy; d.
Antropologiczny kwestionuje jedność psychofizyczną człowieka i przyjmuje, że jest on skutkiem połączenia 2
substancji: ducha i ciała; d. Kosmologiczny przyjmuje odmienność i wzajemną niesprowadzalność Boga i świata
(stwórcy i stworzenia); d. Etyczny tłumaczy istnienie zła w świecie zmaganiem się i współistnieniem 2
pierwiastków: dobra i zła, mocy światła i ciemności.
Ontologia - teoria bytu racjonalnie wyjaśniająca istnienie całej realnej rzeczywistości

Ontologia to dział filozofii zwany inaczej metafizyką lub nauką o bytach, który stara się odpowiadać na pytania o
to z czego składa się Wszechświat i na jakich zasadach funkcjonuje w sensie jak najbardziej ogólnym,
wychodzącym poza to co da się zbadać metodami nauk przyrodniczych.

W szczególności ontologia szuka odpowiedzi na następujące pytania (są to tzw. klasyczne pytania ontologiczne,
które postawili już starożytni Grecy):

1. Czy istnieją jakieś trwałe i niezmienne byty, które stanowią podstawę

wszechświata?

2. Jakie to są byty i jak można dowieść ich istnienia?
3. Jakie prawa rządzą oddziaływaniami między tymi bytami i jak te byty kreują

znaną nam wszystkim codzienną rzeczywistość?

Oprócz tego ontolodzy szukali często odpowiedzi na konkretne, ważne z ludzkiego punktu widzenia pytania, które
w dużym stopniu wynikają z odpowiedzi na wcześniejsze pytania:

Czy świat jest ściśle deterministyczny, czy zawarte są w nim elementy
nieprzewidywalne i losowe?

Czy istnieje wolna wola?

Czy istnienie znanego nam wszechświata ma jakiś cel i przyczynę?

4. W jaki sposób świat zjawisk psychicznych (wewnętrznych) i świat zjawisk

fizycznych (zewnętrznych) jest z sobą powiązany i jakie między nimi istnieją
relacje?

5. Jakie jest miejsce i rola człowieka we wszechświecie?

Na przestrzeni dziejów szukano odpowiedzi na te pytania na różne sposoby i na różne sposoby na nie
odpowiadano. Najsłynniejsze i mające największy wpływ na myślenie ludzi całościowe systemy ontologiczne
stworzyli:

•

Heraklit - koncepcja

aktywistyczna

•

Anaksymander

- koncepcja statyczna

•

Demokryt i Epikur - koncepcja materializmu atomistycznego

•

Platon i Plotyn i Augstyn - czyli idealizm platoniczny

•

Arystoteles i Tomasz z Akwinu - czyli idealizm racjonalny

•

Kartezjusz - czyli nowożytny idealizm racjonalny

•

Baruch Spinoza - idealizm obiektywny

•

George Berkeley - idealizm subiektywny

•

Thomas Hobbes - pierwsza, pełna wersja materializmu mechanicystycznego

•

Leibniz - monadologia

•

Hegel - idealizm obiektywny

•

Karol Marks - materializm dialektyczny

•

Edmund Husserl - Fenomenologia

•

Bertrand Russel - nowożytna wersja materializmu atomistycznego, zwana
atomizmem logicznym

•

Alfred North Whitehead - nowożytny materializm holistyczny

Obecnie całościowe systemy ontologiczne już praktycznie nie powstają, gdyż z jednej strony większość filozofów
zgodziła z argumentami, że takiego systemu nie da się zbudować na skutek trudność wykrytych przez teorię
poznania, a z drugiej złożoność i obfitość danych dostarczanych przez nauki przyrodnicze uniemożliwia ich
ogarnięcie przez nawet najbardziej genialnego filozofa.

Do najbardziej znanych krytyków możliwości zbudowania spójnego i przekonującego systemu metafizycznego
należą:

•

David Hume

•

Immanuel Kant

•

Fryderyk Nietzsche

Pytanie 5. Na czym polegało znaczenie filozoficznego sporu o uniwersalia? Czym zajmuje się ontologia
(zrobione w pytaniu 4)?

Przyczyną tzw. sporu o uniwersalia stał się pogląd Platona zakładający, że tylko świat idei stanowi prawdziwą
rzeczywistość. Idee platońskie to pojęcia abstrakcyjne, niedostępne spostrzeżeniu zmysłowemu ani wyobrażeniu.
Tylko poznanie rozumowe zaznajamia człowieka ze światem idei. Ideami są na przykład twory, takie jak piękno
samo w sobie (w odróżnieniu od poszczególnych rzeczy pięknych). Uniwersalia można utożsamiać z platońskimi
ideami (jako cechy wspólne różnych bytów tego samego rodzaju decydują o przynależności do tego rodzaju).
Przedmiotem sporu o uniwersalia była następująca kwestia: czy uniwersalia posiadają byt rzeczywisty i samoistny
oraz czy są one bytem rzeczywistym czy bytem tylko pomyślanym?

Według Platona uniwersalia posiadają zarówno byt rzeczywisty i samoistny. Uniwersaliami są idee będące tzw.
przedmiotami ogólnymi np. koń w ogóle, człowiek w ogóle. Pogląd ten jest nazywany skrajnym realizmem
pojęciowym.

Według Arystotelesa uniwersalia istnieją tylko poprzez rzeczy jednostkowe, stanowiąc ich formę. Byt
samoistny (substancjalny) mają tylko rzeczy jednostkowe, tzn. że uniwersalia nie mają bytu samoistnego. Np.
idea człowieka (człowieczeństwo) istnieje tylko jako własność poszczególnych ludzi. Pogląd ten nazywamy
umiarkowanym realizmem pojęciowym.

Według Stoików idee nie istnieją jako byt rzeczywisty, lecz mogą istnieć jako byt pomyślany tzn., nie ma
uniwersaliów, lecz istnieją ich pojęcia. Pogląd taki nazywamy konceptualizmem pojęciowym.

Według Cyników uniwersalia nie istnieją ani jako byt rzeczywisty, ani jako byt pomyślany (gdyż niepodobna
myśleć jest o jakieś rzeczy, która nie jest określona co do żadnej cechy, która odróżniałaby ja od innej rzeczy
tego samego rodzaju). Pogląd ten nazywamy nominalizmem pojęciowym.

Współcześnie spór o uniwersalia dotyczy kwestii czy nauki aprioryczne (np. matematyka) badają świat tworów
idealnych (liczby, funkcje) istniejący niezależnie od naszego umysłu, czy tez świat taki w ogóle nie istnieje.

Według fenomenologii – istnieje niezależny od umysłu świat tworów idealnych zaś aksjomaty są wyrazem
poznania tego świata, dostępnego dla nas poprzez wgląd w istotę.

Według innego poglądu – świat idealny nie istnieje, aksjomaty to rodzaj definicji (definicje uwikłane) pewnych
terminów, które w nich występują i mogą być jako takie przyjmowane w sposób arbitralny. Istnieje tylko świat
tworów realnych dany doświadczenie – matematyka buduje aparat pojęciowy dla poznania tego świata.

Na czym polegał średniowieczny spór o uniwersalia (z pytania 24)
Treścią sporu o uniwersalia było, czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste a jeśli odpowiadają
to jakie i czy rzeczywistość składa się z samych przedmiotów jednostkowych i konkretnych czy też jeszcze z
ogólnych i abstrakcyjnych.
Stanowiska w sporze:
1. realizm skrajny: zapanował od początków średniowiecza, zakładał że pojeciom ogólnym odpowiadają
przedmioty ogólne i że istnieją one niezależnie od przedmiotów materialnych poza czasem i przestrzenią;
kontynuacja myśli Platona (Wilhelm z Champeaux)
2. nominalizm – jego powstanie w IX w zapoczątkowało spór o uniwersalia; odrzuca istnienie pojęć i przedmiotów
ogólnych, uznaje jedynie istnienie nazw ogólnych, nie istnieje nic poza rzeczami jednostkowymi (Eryk z Auxerre,
Roscelin)
3. konceptualizm – stanowisko pośrednie między nominalizmem a realizmem, uniwersalia (nazwy ogólne) nie
maja bytu realnego, są tylko pojęciami (Jan z Salisbury)
4. realizm umiarkowany - uniwersalia istnieją w świecie materialnym, ale tylko w rzeczach jednostkowych;
kontynuacja myśli Arystotelesa (Albert Wielki, Tomasz z Akwinu)

Spór nabrał znaczenia w XI w; apogeum w XII w kiedy czołowym przedstawicielem nominalizmu był Roscelin a
jego realistycznym przeciwnikiem Wilhelm z Champeaux; ideą przewdnią XII w stało się szukanie kompromisu w
sporze o uniwersalia; w XIII spór prawie zanikł gdyż ówcześni mysliciele uznali umiarkowanie realistyczne
rozwiązanie sformułowane przez Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu.

(Z pytania 54)
Treścią sporu o uniwersalia( czyli o przedmioty ogólne, powszechniki, odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych np.
człowiek w ogóle, koń jako taki) było, czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste, jeżeli
odpowiadają , to jakie. Spór został wywołany przez dialektyków, jednak charakter miał metafizyczny, bowiem
nie dotyczył natury pojęć, lecz natury ich przedmiotów. Głównym pytaniem było: czy rzeczywistość składa się z
samych jednostkowych i konkretnych przedmiotów, czy też jeszcze innych, ogólnych i abstrakcyjnych.
Źródło tego zagadnienia filozofia średniowieczna zawdzięczała filozofii Platońsko- Arystotelesowskiej, stojącej na
stanowisku, że przedmiotem pojęć nie są rzeczy jednostkowe, lecz ogóły. Dla myślicieli średniowiecznych,
skupiających się nie na faktach przyrody, lecz na przedmiotach nadprzyrodzonych( Bogu i jego własnościach),
których ujęcie możliwe jest jedynie pojęciem, a nie postrzeżeniem, kwestia czy rzeczywistość obejmuje inne
jeszcze poza jednostkowymi przedmioty była bardzo istotna.

Średniowieczny spór o uniwersalia wytworzył twierdzenie(z połączenia myśli Boecjusza i Porfiriusza): jeżeli
gatunki jako ogólne nie są czymś rzeczywistym w przyrodzie to są wyrazami. Wytworzyła się alternatywa: albo
rzecz albo wyraz. I stąd powstało przeciwieństwo realizmu pojęciowego, który uznawał, że gatunkom

odpowiadają realne przedmioty, i nominalizmu, który zaprzeczał istnieniu takich przedmiotów i w gatunkach
widział tylko wyrazy.
Część myślicieli średniowiecznych twierdziła za Platonem, że pojęciom odpowiadają idee, które są realne,
istnieją poza rzeczami, są niezależne od rzeczy, ale rzeczy są zależne od nich. Idee są ważniejsze od rzeczy.
Arystoteles przedstawiał wzór umiarkowanego realizmu: pojęcia mają przedmioty realne i odrębne, a te nie
są poza rzeczami, są w nich, w gatunkowej formie i każdej istocie rzeczy. Doktrynę nominalną natomiast w
starożytności przedstawiali stoicy.
W średniowieczu spór o uniwersalia miał trzy fazy:
1)panowanie realizmu o typie platońskim(skrajnym), będącego normalną postawą scholastyków,
2) pojawienie się nominalizmu: pierwsze zapowiedzi w IX w. zdecydowane wystąpienie dopiero pod koniec XI
w.- jeśli gatunki nie mogą być realnymi rzeczami, to są tylko wytworami mowy. Czołowe znaczenie miała teza
Roscelina, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami
3) wytworzenie w pierwszej połowie XII w stanowiska pojednawczego w duchu realizmu Arystotelesa.
Najwybitniejszym przedstawicielem był Abelard stojący pierwotnie na stanowisku skrajnego nominalizmu, które
porzucił uznając, iż uniwersalia nie są głosami, lecz wyrazami, to znaczy należą do mowy, jako dźwięki
posiadające znaczenie. Jego pośredniczące stanowisko nazywane jest niekiedy sermonizmem.

Wśród umiarkowanych stanowisk w sporze o uniwersalia wyodrębniły też próby pokrewnych rozwiązaniu
Abelarda i przeważnie od nich zależnych:
-konceptualizm- uniwersalia są nie w rzeczach lecz umysłach, ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, lecz pojęcia,
rozumiane jako pewne stany psychiczne;
-teoria "stanu" Waltera z Mortagne (przedmiot jest jednostką jak gatunkiem i rodzajem) oraz teoria "względu"
Adalharda z Bath (przedmiot jest gatunkiem lub rodzajem);obywaj uważali, że jednostki są ogólne, gdy są
ujmowane w ogólny sposób;
-indyferentyzm, jednostki jednego gatunku stanowią pewną całość i ta całość jest przedmiotem pojęcia ogólnego;
-teoria zbioru, nie ma przedmiotów innych niż jednostkowe, zbiór przedmiotów podobnych jest przedmiotem
pojęcia ogólnego;
-konformizm, substancje jednostkowe są różne, ale pomiędzy nimi są podobne, mające formę wspólną będącą
przedmiotem pojęć ogólnych;

Św. Tomasz z Akwinu sformułował pogląd umiarkowanie realistyczny w duchu Arystotelesa. Powszechniki
istnieją, ale tylko w łączności z jednostkowymi rzeczami; istnieją w substancjach, stąd mogą być
wyabstrahowane przez umysł, ale same substancjami nie są. Mogą mieć trojaką postać:
-ante rem(powszechniki niezależne od rzeczy, będące ideą w umyśle Bożym, wzorem wedle którego Bóg stworzył
świat realny
-in re(powszechnik bezpośredni) uniwersalia istnieją jako istoty konkretnych rzeczy, zawarte w ich substancji
jednostkowej,
-post rem(powszechnik refleksyjne) uniwersalia wyabstrahowane przez umysł.
To potrójne rozróżnienie połączyło wszystkie trzy zasadnicze koncepcje, jakie występowały w sporze o
uniwersalia.

źródło:
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, T2

Cd. z wikipedii:
Radykalnej krytyce poddał w XIV wieku realizm pojęciowy William Ockham. Jego zdaniem przyjmowanie
realnego istnienia uniwersaliów jest zbędne i nie przyczynia się do wyjaśnienia jakichkolwiek zjawisk. Ockham
zbudował nową teorię uniwersaliów, wśród których wyodrębnił pojęcia umysłowe (conceptus) oraz uniwersalia
językowe - znaki mowy (voces).
Nominalizm był głoszony przez XVIII-wieczną angielską filozofię empirystyczną, której przedstawiciele
zaprzeczali istnieniu uniwersaliów poza językiem i umysłem. Skrajnie nominalistyczne stanowisko zajął George
Berkeley, który zaprzeczył także istnieniu pojęć ogólnych w umyśle. Jego zdaniem wszystkie idee umysłowe są
konkretne, a pojęcia ogólne istnieją tylko w języku. To stanowisko zapowiadało współczesny spór w obrębie
psychologii poznawczej. Nominalizm stał się dominującym prądem filozofii Oświecenia, empiryzmu i
neopozytywizmu. Przeciwstawiał jej się niemiecki idealizm oraz fenomenologia, a w odniesieniu do pojęć
matematycznych i logicznych m.in. Bernard Bolzano oraz Leon Brunschvicg.

Pytanie 6. Przedstaw główne założenia empiryzmu Johna Locke’a. Wyjaśnij znaczenie pojęcia epistemologia,
podaj konkretne przykłady odnośnie kierunków występujących w epistemologii

Empiryzm był zasadniczym stanowiskiem filozoficznym epoki Oświecenia. Podstawy jego stworzył jeszcze w
końcu XVII stulecia Locke.
Empiryzm, jak może się mylnie wydawać, nie był bynajmniej prądem nowym. Już od czasów średniowiecza
miał swój główny ośrodek w Anglii, jednakże trudno nazwać go filozofią dominującą w wyspiarskim
światopoglądzie.
Termin „empiryzm” wiążę się nierozerwalnie z nazwiskiem właśnie Locke’a oraz Bacona. Prąd ten utożsamia
wiedzę z doświadczeniem, z faktami, krótkimi słowy mówi, że „nie ma wiedzy bez doświadczenia”.
Pomijając kwestię rozbieżności zdań Locke’a i Bacona na temat empiryzmu, należy zauważyć, że dla Locke’a
wszelka wiedza, wszelkie wyobrażenia i wszelkie sądy, błędne czy prawdziwe, wytwarzają się na drodze
doświadczenia. Innej drogi po prostu nie ma, umysł jest niezapisaną kartą, którą jedynie doświadczenie może
zapisać ( Locke wprowadził słynne pojęcie tabula rasa-biała karta. Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego
człowieka jest początkowo podobny do niezapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się na życie ludzkie, a
więc wychowanie, wiedza, doświadczenie, zostaje utrwalone w umyśle i składa się na indywidualność każdego
człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że
wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym- zmysły i wewnętrznym- refleksja).
O teorii Locke’a mówi się, iż była opisowa, genetyczna, miała charakter psychologiczny, gdyż nie mówi ( w
przeciwieństwie np. do Bacona ) jak kierować umysłem, ale skupia się na tym, jak umysł ten się rozwijał, zanim to
mogliśmy nim pokierować. Ponadto Locke pomijając w swych badaniach istnienie faktów obiektywnych ( typu
„ to ciało jest ciepłe” itp. ), przekładał cały ciężar zainteresowań na kwestię zagadnień psychologicznych tzn. jak
wiedza zbiera się w naszej świadomości, dla niego podstawowe były np. fakt „ja czuję ciepło”. Biorąc to pod
uwagę, można stwierdzić, że empiryzm Locke posiadał charakter subiektywny, a nie obiektywny.
„Uczeni specjaliści, przyrodnicy czy historycy, a także niektórzy filozofowie na doświadczeniu opierają swe
badania. O nich mówimy, że są „empirykami”. Natomiast być „empirystą”, oznacza nie tylko, opieranie się w
nauce na doświadczeniu, lecz także wytwarzanie teorii, że trzeba lub że należy się na nim opierać. Empiryzm jest
więc skrajną teorią, uwydatniającą wyłącznie rolę doświadczenia.
Locke był też autorem nowego programu filozofii, programu epistemologicznego ( który zastąpił nurt
metafizyczny ). Locke zadanie filozofii widział w poznaniu nie bytu, ale naszych pojęć o bycie. Doszedł do
przekonania, że umysł ludzki nie może rozwiązać zagadnień metafizyki i przesunął przedmiot zainteresowań
filozofii z bytu na poznanie. Odtąd filozofia przestała być poglądem na świat i stała się raczej poglądem na
człowieka.
Wyznaczenie filozofii nowego zadania wymagało również wskazania jej metody. Warto tu zwrócić zwłaszcza na
dwa sposoby postrzegania.
Metodą „psychologiczną” badał Locke nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, zjawisk, lecz same pojęcia
w tej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim. Z kolei metoda „genetyczna” określała naturę pojęć na
podstawie ich pochodzenia, zakładając przy tym, że objawia się ona najczyściej w ich postaci pierwotnej,
wysuwała więc na czoło zagadnienie pochodzenia wiedzy.
Zresztą na to podstawowe pytanie Locke dał odpowiedź i to w czysto empirycznym stylu, mówiąc, iż wiedza nasza
pochodzi wyłącznie z doświadczenia, umysł jest sam przez się niezapisaną tablicą, która zapisuje doświadczenie.
„Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem w zmyśle” ( a to żeby zaszpanować na egzaminie: Nihil est in
itellectu, quo non fuerit antea in sensu ).
Z pochodzeniem wiedzy łączyło się zwalczanie teorii idei wrodzonych. Locke zwalczał w duchu empiryzmu
wrodzone składniki wiedzy, we wszelkiej postaci, zarówno wrodzone idee jak i wrodzone zasady, zarówno
logiczne jak moralne i religijne (tak by wiedza miała poznawczy, empiryczny charakter, a nie opierała się na
gotowych już dogmatach ).
Jeśli idzie z kolei o poznawanie, to wg. Locke doświadczenia nabywamy na dwóch drogach: doświadczając rzeczy
zewnętrznych i doświadczając samego siebie. Świat zewnętrzny doświadczamy przez „postrzeżenia” (sensation)-
zmysły, „operacyj zaś własnego umysłu przez refleksję (reflexion). O refleksji wyrażał się często, jako o „zmyśle
wewnętrznym” (obok zmysłów zewn., zmysłów sensu stricto). Refleksja nie była przeżyciem mistycznym,
pojęciem abstrakcyjnym, ale bezpośrednim doświadczaniem konkretnych faktów wewnętrznych, stawała się
trzecim źródłem wiedzy ( obok myślenia i zmysłowego postrzegania ). Postrzeżenie wyprzedza refleksję, gdyż
umysł wtedy dopiero zaczyna działać, gdy przez postrzeżenia otrzyma materiał dla swych działań. Refleksja ma tę
wyższość, że wiedza na niej oparta jest pewniejsza. Mamy tu do czynienia z dualizmem epistemologicznym.
Doświadczenie zostało rozszerzone o doświadczenie wewnętrzne, którego zakres był szerszy od zmysłowego
postrzegania. Na koniec stare filozoficzne przeciwstawienie rozumu i zmysłów przekształciło się w nowe: rozumu i
doświadczenia.
Wszystko, cokolwiek znajdujemy w umyśle, zarówno postrzeżenia zewnętrzne i doświadczenia wewnętrzne,
jak i ich kopie powstające w umyśle, a także abstrakcyjne pojęcia i wyobrażenia fantazji, wszystko to razem Locke
obejmował pojęciem idej.

Znamy bezpośrednio tylko idee, a nie rzeczy. One też, a nie rzeczy są jedynym źródłem wiedzy. Jedne idee
odpowiadają wartościom obiektywnym, drugie subiektywnym.
Rzeczy posiadają jedynie własności pierwotne- obiektywne: wielkość, kształt, liczbę, ruch itp., działając zaś na
różne narządy naszego ciała wywołują w nich własności wtórne- subiektywne: barwy w oczach, dźwięki w uszach,
smaki w ustach.
Po wtóre własności pierwotne są postrzegane przez wiele zmysłów, które przez to sprawdzają się wzajemnie i dają
świadectwo obiektywności tych własności, natomiast własności wtórne są obiektem zawsze jednego zmysłu.
Istotną różnicę między ideami stanowi fakt, czy są one proste czy złożone. Proste idee stanowią materiał całej
wiedzy, pochodzą wyłącznie z doświadczenia. Łącząc idee, przetwarzając je, umysł wprowadza do idej czynnik
dowolności i naraża się na błędy, tym większe, im dalej odbiega od idei prostych. Idee złożone mają zatem już
nikłą wagę dla poznania, w przeciwieństwie do prostych.
Wśród idei złożonych Locke oddzielił idee substancyj od idei stosunków i objawów. Najdokładniej
analizował ideę substancji, będącą podstawą metafizyki.
Z epistemologicznego punktu widzenia Locke stwierdził, że nie podobna rozstrzygnąć jaka jest natura substancji,
bo doświadczenie, jedyne nasze źródło, nic o rzeczonych substancjach nie mówi, ani o cielesnej ani o duchowej.
Pojęcie substancji jest wytworem ludzkiego umysłu, który to rozum nie potrafi obejść się bez tego pojęcia: nie zna
innej drogi łączenia idej i nie umie myśleć nie posługując się nim.
Skoro nie wiemy o substancji z doświadczenia, to znaczy, że nic o niej nie wiemy, gdyż doświadczenie podług
Locke’a pozostaje jedynym źródłem wiedzy. Nie wiemy o niej nic, ale nie znaczy to, że jest czystą fikcją umysłu.
Locke zaprzeczał poznawalności substancji, ale również bał się zaprzeczenie jej istnienia.
Locke zgodnie z Kartezjuszem i innymi racjonalistami XVII stulecia uważał intuicyjne i demonstracyjne
poznanie prawd ogólnych za najwyższy poziom poznania. Jednocześnie charakterystyczny był jego pesymistyczny
pogląd na poznanie. Posiadamy je tylko w zakresie idei prostych, o ideach złożonych jedynie w matematyce i
etyce. Nie osiągamy go nie tylko w dziedzinie metafizyki, ale też fizyki, która wychodząc poza sferę idei prostych,
przestaje mieć wyniki pewne.
Locke, choć do praktycznych spraw życia przywiązywał większą wagę niż do teorii, jednakże systematycznie
opracował tylko teoretyczny dział filozofii.
Główne jego hasła były trzy: najpierw trzeba prowadzić badania w łączności z życiem, po wtóre trzeba je oprzeć na
podstawie psychologicznej, a następnie przyznać każdemu prawo swobodnego rozwoju i sądu.
W teorii państwa dał wyraz swym dążeniom wolnościowym, był teoretykiem nowożytnej tolerancji i
sformułował zasady państwa konstytucyjnego: podział władz i prawo większości do rządzenia.
Empiryzm – filozofia zakładająca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce
zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do
nich wtórne. Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem, który zakłada, że źródłem poznania są właśnie
idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne. Pierwszym filozofem, którego można by zaliczyć do
empiryków był Heraklit. Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Rogera Bacona a następnie
rozwinięta i doprowadzona do paradoksalnych konsekwencji przez Johna Locka, Geroge'a Berkeley'a oraz Davida
Huma. Z nurtu "czystego" empiryzmu wykształciło się szereg innych prądów filozoficznych: kantyzm,
pozytywizm, pozytywizm logiczny oraz fenomenologia.

Główne założenia filozofii Johna Locke’a (z pytania 14 od Waldka – sorry, ale nie chciało mi się
porównywać tego z powyższym)

John Locke zajmował się głównie teorią poznania. W jej ramach stworzył aparat pojęciowy, będący później
podstawą wielu systemów filozoficznych od empiryzmu po fenomenologię. Wyjściem do jego rozważań była z
jednej strony fascynacja jasnością myślenia Kartezjusza, a z drugiej zdroworozsądkowy osąd rzeczywistości
przejęty od Roberta Boyle'a i Francisa Bacona. Celem Locke’ a stało się stworzenie systemu pojęć, których
klarowność dorównywałaby systemowi Kartezjusza, ale bardziej zgodnego ze zdroworozsądkowym podejściem do
rzeczywistości.

Zmysły, wrażenia, idee proste i idee złożone

Ów zdroworozsądkowy pogląd sprowadzał się do tego, że wbrew idealistom i racjonalistom większość ludzi sądzi,
że cała ich wiedza pochodzi z doznań zmysłowych, nie jest zaś wynikiem kontaktu z inną rzeczywistością ani nie
jest wrodzona. Locke podzielał ten pogląd. Jego rewolucyjnym pomysłem było to, że idee zawarte w ludzkich
umysłach nie są jakimiś tajemniczymi, samoistnymi bytami, lecz są po prostu efektem analizy danych zmysłowych
dokonywanej przez umysł.

Locke analizując to, jak umysł tworzy idee na podstawie danych zmysłowych, podał prosty schemat ich
powstawania:

* Bodźce zmysłowe tworzą w umyśle wrażenia, które są następnie automatycznie grupowane w "obiekty", które
Locke nazwał ideami prostymi. Idee proste to np. 'jedno, konkretne krzesło'.
* Idee proste podlegają już procesowi myślenia - tzn. można je zestawiać, porównywać, analizować i na tej
podstawie tworzyć idee złożone, będące albo uśrednionymi pojęciami zawierającymi w sobie całe zbiory idei
prostych o wspólnych cechach (np. 'krzesło' określające zbiór wszystkich krzeseł), albo uśrednionymi pojęciami
zawierającymi relacje istniejące między ideami prostymi (np. 'zderzenie' czyli relacja szybkiego zetknięcia się
dwóch idei prostych ze zbioru 'przedmioty').
* Tak powstałe idee złożone zaczynają żyć w umyśle człowieka "własnym życiem" tj. ulegają dalszym
przekształceniom, uogólnieniom itd., na skutek czego powstają wreszcie idee abstrakcyjne - pozornie całkowicie
niezależne od bodźców zmysłowych, w rzeczywistości jednak będące zawsze jakimś dalekim echem idei prostych.

Z punktu widzenia dzisiejszej nauki taki schemat funkcjonowania umysłu wydaje się oczywisty, jednak w czasach
Locke'a oznaczał on całkowite zerwanie z platońskim sposobem rozumienia świata idei jako bytu "samego w
sobie" i potraktowania ich po prostu jako zjawiska psychicznego.

Zasady poprawności rozumowania

Przy okazji analizy funkcjonowania umysłu, Locke zauważył, iż ze względu na to, że idee złożone żyją "własnym
życiem" często zdarza się, że rozumowania oparte wyłącznie na ideach złożonych zaczynają schodzić na manowce,
tzn. spekulacje czynione z ich użyciem tracą całkowicie jakiekolwiek odbicie w realnej rzeczywistości. Stąd
pomysł, aby wyłącznie na podstawie zawartości własnego umysłu wysnuwać daleko idące wnioski na temat realnej
rzeczywistości, jest pomysłem chybionym i nie daje rzetelnej wiedzy. Rzetelna wiedza musi się opierać na ideach
prostych (w rozumieniu Locke'a), czyli w praktyce na danych zmysłowych. Stąd najprostszym sposobem
sprawdzenia poprawności naszego rozumowania w zakresie idei złożonych jest wyciągnięcie z nich jakiegoś
praktycznego, dającego się zbadać wniosku i sprawdzenie, czy jest on zgodny z naszymi wrażeniami zmysłowymi.

"Zmysł wewnętrzny"

W późniejszych wersjach swojej koncepcji Locke starał się też rozciągnąć swoją teorię na same zjawiska
psychiczne. Jego pierwsi krytycy atakowali go bowiem za to, że jego pierwotny schemat działania umysłu nie
uwzględniał w ogóle tzw. odczuć wewnętrznych, które są przecież faktycznymi wrażeniami odczuwanymi przez
każdego człowieka. Locke starał się poradzić sobie z tym problem, tworząc pojęcie "zmysłu wewnętrznego".
Zmysł ten byłby odpowiedzialny za odbieranie bodźców z naszego własnego wnętrza, na podstawie których tworzą
się idee proste, takie jak: doznanie bólu, przyjemności, sytości, głodu itd., które z kolei przekształcają się w idee
złożone odbierane jako emocje.

Schemat odczuwania bodźców od "zmysłu wewnętrznego" był potem jednak często krytykowany i ten słaby punkt
teorii Locke'a stał się potem punktem startu dla kolejnych empiryków, a zwłaszcza Berkeleya.

EPISTEMOLOGIA – [gr. episteme – wiedza ścisła, odpowiedzialna, naukowa + logos – słowo, teoria, nauka], w
znaczeniu szerszym dział filozofii, inaczej zwany gnoseologią lub teorią poznania – w filozofii nowożytnej i
współczesnej: jej przedmiotem jest poznanie, jego cechy, struktura (składniki), źródła, granice, cele i wartości
(zwłaszcza prawdziwość). Jednym z zagadnień, które obejmuje t.p. jest zagadnienie przedmiotu i granic ludzkiej
wiedzy (spór między różnymi odmianami realizmu i idealizmu, także spór o uniwersalia).

Przytaczam teraz jeszcze raz terminy realizm (teoriopoznawczy) oraz idealizm. Moim zdaniem wokół właśnie tych
pojęć powinna być skonstruowana odpowiedź.

REALIZM TEORIOPOZNAWCZY – stanowisko w teorii poznania, które w przeciwieństwie do idealizmu
teoriopoznawczego głosi poznawalność przedmiotów transcendentnych wobec podmiotu poznania i poznającej
świadomości. W sporze o przedmiot wiedzy spostrzeżeniowej (w szczególności zmysłowej) wyodrębniły się trzy
główne jego odmiany:

Naiwny r.t., wg którego zachodzi pełne podobieństwo (zgodność) pomiędzy treścią naszych spostrzeżeń
(doznań i wrażeń zmysłowych) a własnościami obiektywnie istniejących przedmiotów;

b) Krytyczny r.t.(m.in.: Demokryt, Galileusz, Locke), zgodnie z którym tylko niektóre treści naszych spostrzeżeń

(dotyczące tzw. jakości pierwotnych, np. kształtu, porządku, ruchu) są adekwatnym odwzorowaniem

przysługujących rzeczom własności; inne natomiast (dotyczące tzw. jakości wtórnych, np. smaku, zapachu,
barw) nie są obrazami własności rzeczy, ale ludzką na nie reakcją, zdeterminowaną strukturą i właściwościami
naszych organów poznawczych;

Symboliczny r.t. – wydaje mi się, że dla nas nieistotny

IDEALIZM TEORIOPOZNAWCZY – nie rozstrzyga o tym, co istnieje lub nie istnieje, ale o tym co jest (lub nie
jest) poznawane. W przeciwieństwie do różnych odmian realizmu teoriopoznawczego, i.t. głosi, że przedmiotem
wiedzy nie jest i nie może być żadna rzeczywistość transcendentna wobec podmiotu poznania, ale wyłącznie sfery
immanentnych treści psychicznych człowieka, czyli wrażeniowe, wyobrażeniowe lub myślowe treści świadomości
zwane ideami.

I jeszcze wyjaśnienie dwóch trudniejszych pojęć:
TRANSCENDENTNY – [łac. transcendens – przekraczający], 1. Znajdujący się poza lub ponad rozpatrywaną
dziedziną i nie będący tej samej natury, co ona, np. Bóg wobec świata; 2.zewnętrzny wobec aktu świadomości lub
poznającego podmiotu (w teorii poznania).
IMMANENTNY – [łac. immanens – tkwiący w czymś, wewnętrzny], 1. Będący wewnątrz czegoś, nie
wykraczający poza dany przedmiot; 2. Nie będący wynikiem działania jakiegoś czynnika zew.; 3. Istniejący w
świadomości podmiotu.

Mając te wszystkie wiadomości, musicie zastanowić się jakie są granice poznania i z czego wynikają. Należy na
pewno powiedzieć, że istnieją dwie sprzeczne ze sobą teorie, które zakładają, że 1) poznanie może dotyczyć tylko
świata wew. człowieka lub 2) może dotyczyć kwestii poza nami samymi, tzw. idei, np. Boga. Być może pytanie
jest prostsze niż mi się wydaje i wystarczy powiedzieć, że człowiek ma ograniczone pole możliwości poznania,
ponieważ nie posiada dostatecznej wiedzy ( ale tu znów pytanie czym jest wiedza?...), nie wie, czy posługiwać się
racjonalnym rozumowaniem, czy kierować się emocjami w postrzeganiu świata. Poza tym może należałoby
poruszyć kwestię sceptycyzmu – wiedza o rzeczach jest nieosiągalna. Prawda nie jest stanem obiektywnym, tylko
cechą rzeczy. Gdzieś wyczytałam, że epistemologia przynosi kres sceptycyzmowi. Ale z takimi tezami
uważałabym bardzo, bo uzasadnienia nie znam. Zastanówcie się jeszcze, mnie naprawdę nie przychodzi już nic
więcej do głowy. Jeżeli ktoś będzie miał jakiś pomysł, poprawię to jeszcze.

Najważniejsze prądy i myśliciele w teorii poznania:
-Platon – starożytny idealizm poznawczy
-Arystoteles – starożytny racjonalizm poznawczy
-Kartezjusz – nowożytny racjonalizm
-John Locke, Dawid Hume – nowożytny empiryzm
-George Berkeley – nowożytny idealizm poznawczy
-Immanuel Kant – początki krytycyzmu poznawczego
-Frydery Nietsche – relatywizm poznawczy
-Auguste Comte – pozytywizm
-Henri Bergson – intuicjonizm
-Bertrand Russell – atomom logiczny
-Ludwig Wittgenstein – początki semantyki poznawczej

(Z pytania 20 od Patti)W jakim znaczeniu można mówić na gruncie epistemologii o granicach poznania?

Epistemologia (gr. episteme – wiedza), czyli teoria poznania – jeden z działów filozofii. Nauka o wiedzy, o
poznawaniu. Zajmuje się podstawowymi relacjami pomiędzy podmiotem (istnieje samodzielnie) a przedmiotem
(tym, co go otacza). Martin Hubert: „Jest coś takiego jak ja.” „Ja” to niezbywalna cecha, istność, tożsamość.
Wszystko, co nie jest mną, „nie ja”, to sfera przedmiotowa, to, co otacza. Wynikiem poznawania jest wiedza.
Arystoteles: „Wszelka wiedza bierze się ze zdziwienia”. Reprezentatywne są dla epistemologii pytania w rodzaju:
„jak jest możliwe poznanie?” lub „co możemy wiedzieć?” one też wyznaczają zakres jej zainteresowań.

Sądy opisowe, deskryptywne – opisujące pewne zjawisko, procesy i na tej podstawie wnioski. Są one albo
twierdzące (prawda), albo przeczące (fałsz)

Sądy wartościujące – w nauce są niedozwolone, odnoszą się do stanów emocjonalnych.

Aksjologia – nauka o wartościowaniu

•

Etyka – sądy normatywne, odnoszące się do norm i wartości, dobra i zła

•

Estetyka – siostra etyki – dotyczy kategorii piękna i brzydoty.

Podstawowe orientacje epistemologiczne, pogrupowane w przeciwstawne pary: realizm versus idealizm oraz
racjonalizm versus empiryzm.

● Realistyczne teorie poznania zakładają, że otaczający nas świat istnieje w sposób od nas niezależny, że
jesteśmy w stanie go poznać korzystając ze spostrzegania i myślenia.

- Skrajni realiści przyjmują przy tym, że w procesie poznania właściwości przed-miotów oraz zachodzące

pomiędzy nimi stosunki zostają poznane w całej rozciągłości: Świat jest bowiem w rzeczywistości takim,
jak się on nam przedstawia.

- Wielu współczesnych filozofów i przedstawicieli nauk przyrodniczych reprezentuje jedną z odmian

mniej lub bardziej krytycznego realizmu. Zarówno nasze spostrzeżenia jak i wiedza naukowa mogą
wprawdzie do poznania subiektywnie niezależnego świata się zbliżać (bardziej lub mniej), poznanie pełne,
jest jednak w zasadzie niemożliwe

[7]

● Z punktu widzenia idealistycznych teorii poznania, naprawdę istnieje tylko jedna duchowa rzeczywistość, a
wszystkie nam znane i postrzegalne rzeczy stanowić mogą tylko obraz lub wyobrażenie tych pierwszych.

- Niektórzy spośród radykalnych idealistów negują całkowicie samą możliwość istnienia, od nas

niezależnego świata zewnętrznego.

- Krytyczni idealiści zaprzeczają jedynie temu, że istnieje możliwość poznania owego świata

zewnętrznego.

● Dla empiryków są doznania (treści) zmysłowe jedynym, a co najmniej podstawowym, źródłem wszelkiego
poznania. Rozum może je co najwyżej porządkować lub uogólniać.

● Dla racjonalistów, zarówno forma jak i treść naszego poznania, są już u swych podstaw zdeterminowane przez
rozum, a to znaczy, że do poznania rzeczywistości dochodzimy nie na podstawie danych spostrzeżeniowych, ale za
pomocą myślenia.

EMPIRYZM – kierunek filozofii, wg którego jedynym i głównym źródłem poznania jest doświadczenie,
propagowali go m.in. :

•

Arystoteles – rodzimy się z czystym umysłem "tabula rasa", a człowiek zapełnia go doświadczeniami,

•

sensualiści – doświadczenie zewnętrzne jest źródłem informacji o otaczającym nas świecie,

•

John Locke – wymienia 2 rodzaje doświadczeń: zewnętrzne(rzeczywistość) i wewnętrzne(psychika)/
empiryzm genetyczny;

RACJONALIZM - kierunek filozofii, wg którego jedynym i głównym źródłem poznania jest rozum,
propagowali go m.in. :

•

Platon – rodzimy się już z wiedzą/racjonalizm genetyczny-natywizm(prawdy są wyryte w naszym umyśle,
wiedza polega na 'przypominaniu' sobie tych prawd, uświadamianiu ich sobie),

•

Demokryt – wg którego poznanie rozumowe jest 'jasne', a poznanie zmysłowe 'ciemne', poznanie
rozumowe rozjaśnia więc nasze zmysły;/racjonalizm metodologiczny,

IRRACJONALIZM – w filozofii poglądy przeciwne racjonalizmowi, wg którego źródłem wykrycia prawdy
są stany i przeżycia wewnętrzne człowieka, mistyczna intuicja, olśnienia,

za twórcę uważa się św. Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem. Twierdził, że
naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola i przejawia się w tym czego chce. Oprócz tego:

•

neoplatonizm – będący ostatnim kierunkiem filozoficznym w starożytności, stworzony przez Plotyna –
ponad ideami jest Prajednia – ostateczne źródło, można ją poznać tylko irracjonalnie, w stanie uniesienia
duchowego, ekstazy;

AGNOSTYCYZM - w epistemologii stanowisko głoszące niepoznawalność wszystkiego. Pewne dziedziny
bytu lub cała rzeczywistość transcendentna są niedostępne poznaniu ludzkiemu. Jesteśmy wobec tego bezsilni,
więc powinniśmy zaniechać stawiania pytań dotyczących tejże dziedziny.

SCEPTYCYZM – pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości.
Powodem takiej postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani ostatecznej racji (zawsze można
dobrać twierdzenie przeciwne) dla danego sądu, ani niepodważalnego kryterium prawdy. Szczęście można
znaleźć tylko w niewyrokowaniu o czymkolwiek, w obojętności i nieangażowaniu się w żadne sprawy.

DOGMATYZM – bezkrytyczne przyjmowanie pewnych poglądów, koncepcji, twierdzeń, systemów wartości
jako prawd jedynie słusznych.

KLASYCZNA TEORIA PRAWDY - twórca: Arystoteles,

•

prawdziwy jest: sąd lub zdanie zgodne z rzeczywistością,

•

prawda polega na zgodności rzeczy i umysłu (jeżeli treść naszej myśli oddaje stan faktyczny – to jest to
prawda,

•

rzeczywistość musi być obiektywna, nie można jej naginać,

•

wada: brak kryterium prawdy – nie wiemy jak stwierdzać zgodność myśli z rzeczywistością;

Pytanie 7.Przedstaw podstawowe założenia stoicyzmu. Wyjaśnij znaczenie pojęcia agnostycyzm, wskaż na
przykłady w myśli filozoficznej koncepcji agnostycznych.

Stoicyzm swe poglądy wywodził w kwestii etyki i logiki z poglądów cyników, natomiast w kwestiach fizyki
odnawiał tradycję jońską, w szczególności rozważania Heraklita. Stoicyzm łączył racjonalizm i materializm.
System poglądów stoików na temat świata był systemem monistycznym. Stoicyzm prezentował obraz świata o
budowie jednolitej: jest on cały materialny, cały ożywiony i doskonały na miarę boską. Stoicy nie wierzyli w
istnienie niematerialnych bytów, wszystko co jest, musi być materią. Jeśli coś jest niematerialne, jest niebytem- dla
stoików czas, przestrzeń i próżnia były właśnie niebytem. Bytem jest tylko to, co czuje i działa, czyli ciało. Ruch
uważali za nieodłączny dla materii. Twierdzili, że ciała składające się na świat zawierają dwa pierwiastki: bierny
(materię) i czynny (pneuma). Pneuma była odpowiednikiem formy i duszy znanej z filozofii Arystotelesa i Platona,
ale materialnym (materią subtelną). Wyobrażano sobie ją na podobieństwo połączenia ognia i powietrza, ciepłego
powietrza, tchnienia. Pneuma przenika wszelkie istnienie i jest odpowiedzialna za jego kształt i rozwój. Ma ją w
sobie wszelka materia: ożywiona, nieożywiona, ciało, dusza itp. Kształt rzeczy zależy od ruchu pneumy, zwanego
ruchem tonicznym (polega on na tzw. napięciu materii), wewnętrznym ruchem rzeczy. Ruch ten jest najmniej
intensywny w ciałach martwych, a najbardziej w istotach rozumnych. Naturalną właściwością pneumy jest także
rozum, nie jest ona siłą mechaniczną i przypadkową, lecz racjonalną, kształtującą świat celowo. Siłę tą nazywano
więc logos (rozum jako siłą kosmiczna). Logos tożsamy jest z Bogiem- pierwotną siłą sprawczą. Z tego wynika
stoicki panteizm – świat ma boską naturę, bo przenika go boska pneuma/logos i nadaje ona boskość i doskonałość
każdemu jego elementowi. Jako element pierwotny świata stoicy widzieli boski, pneumatyczny ogień, z którego
powstały pozostałe żywioły. Wyróżniali okres różnicowania się pramaterii (kształtowania się świata) i jej
ponownego ujednolicenia (pożar świata) – co w ogniu powstało, to w ogniu ginie. Występuje tu cykliczność- świat
rodzi się z ognia, rozwija się, w ogniu ginie, ponownie się rodzi i tak w koło Macieju. Przemiany świata związane z
celowym działaniem logosu i wypełnianiem jego planu, zwane są przeznaczeniem i są nieuchronne, nie można ich
zmienić. Celem tych przemian są istnienia w których pneuma dochodzi do najwyższego napięcia, do doskonałości:
istoty rozumne, ludzie i bogowie. Z tych poglądów na temat bytu wyprowadzona została stoicka etyka. Skoro
światem "rządzi" pneuma, która jest wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu jej się
przeciwstawiać. Przeciwstawianie się prawom natury jest możliwe na krótką metę, lecz nie jest w stanie zmienić na
dłuższą metę ogólnego biegu wydarzeń. Przeciwstawianie się to jednak ma zwykle opłakane skutki. Dlatego
jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie praw natury i przystosowanie się do nich. Przystosowanie
to jednak wymaga osiągnięcia stanu cnoty. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie
intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Cnotę można tylko posiąść całą, albo w ogóle jej nie mieć.

Kto raz osiągnął prawdziwą cnotę, był już "bezpieczny" w tym sensie, że nie groziła mu nigdy jej utrata. Cnota
stoicka jest równoważna dobru i szczęściu. Kto jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego
szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych. Wszystko poza cnotą jest moralnie obojętne lub złe. Cnota jest
bowiem dobrem jedynym. Nie ma więc złych i dobrych zdarzeń- wszystkie są bowiem zdarzeniami naturalnymi,
którym nie ma sensu przypisywać znaczenia moralnego. Prowadzi to do tego, że człowiek powinien być obojętnym
na zdarzenia: nie smucić się ze złych i nie cieszyć z dobrych. Jednak rzeczy obojętne są materiałem naszych
czynów i można z nich zrobić dobry bądź zły użytek. Dlatego rozum zgonie z naturą rozdziela je na rzeczy „godne
wyboru” i „niegodne wyboru”. Wartość rzeczy godnych wyboru jest jednak względna. Cnota była zdaniem stoików
naturalnym stanem człowieka, jednak w jej osiągnięciu przeszkadzały większości ludzi afekty (złe popędy), czyli
bezrozumne poruszenia duszy przeciwne naturze człowieka – zawiść, pożądliwość, smutek i obawa. Zadaniem
cnoty jest więc trzymanie na wodzy popędów i wygaszanie ich. Prawdziwie cnotliwy człowiek to ten, co osiągnął
stan pełnej obojętności do świata – niczego nie pragnie i niczego się nie lęka. Stoicy nazywali ten stan apatią i
przypisywali go mędrcom. Co do trzeciego elementu filozofii, logiki (stoicy wprowadzili to pojęcie w filozoficzny
„obieg”), twierdzili oni, że wszystko co materialne może być postrzegane, czyli odznaczone w stanie naszej
materialnej duszy. Pojęcia powstają poprzez powiązanie wrażeń między sobą i nadanie im znaczeń i to rozum
przekształca przedstawienia w pojęcia. Dla stoików idee były więc wtórnymi ruchami pneumy, odbywającymi się
w ludzkiej duszy, a nie bytami rzeczywistymi. Zmysły, na skutek kontaktu z materią zewnętrzną w stosunku do
człowieka, odciskają na pneumie duszy pierwotne wrażenia, które następnie, już wewnątrz duszy ulegają
procesowi wzajemnych porównań i połączeń, co prowadzi do powstawania idei wtórnych i złożonych, które jednak
jakościowo są zawsze tylko pochodną wrażeń zmysłowych. W umyśle zatem nie ma żadnych idei wrodzonych.

AGNOSTYCYZM

Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale nie ma też możliwości
dowiedzenia, że Boga nie ma. Agnostycyzm przybiera różne formy.

Agnostycyzm religijny to pogląd religijny, który w odróżnieniu od ateizmu nie twierdzi, że Boga nie ma. Twierdzi
tylko, że nie wiadomo czy jest i w związku z tym jest to kwestia wiary, a nie poznania. Agnostycyzm religijny odrzuca
wszystkie treści religijne, zawarte w tradycji i świętych księgach uważając, że ich wartość poznawcza jest zbliżona do
baśni czy legend.

Agnostycyzm poznawczy to pogląd filozoficzny polegający na przyjęciu niemożności pełnego, rozumowego lub
empirycznego ustalenia prawdziwości kluczowych faktów z dziedziny teorii bytu, takich jak istnienie materii, Boga, czy
nawet realności świata zewnętrznego. Agnostycyzm poznawczy w odróżnieniu od agnostycyzmu religijnego nie musi
stać w ostrej sprzeczności z religiami - głosi tylko, że religie to kwestia pozarozumowej wiary.

Agnostycyzm - przekonanie o niepoznawalności świata, a raczej pewnej jego sfery (pozazjawiskowej). Termin ten
wprowadził T.H. Huxley dla określenia poglądów H. Spencera, który uważał, że poza zasięgiem nauki leży sfera tego,
co "niepoznawalne". Agnostycyzm przybierał różne formy. D. Hume sądził, że nie wiemy czy istnieje rzeczywistość
poza naszymi wrażeniami a jeśli istnieje, to jej nigdy nie poznamy. I. Kant twierdził, że "rzeczy w sobie" istnieją, ale są
niepoznawalne, poznajemy bowiem tylko "rzeczy dla nas". Czasem agnostycyzm przybierał bardziej konkretną postać.
A. Comte mówił, że nigdy nie poznamy składu chemicznego gwiazd (wynaleziono analizę widmową, która to
umożliwiła). E. du Bois Reymont utrzymywał, że nie znamy pochodzenia i istoty, materii, siły, życia, świadomości i
nigdy ich nie poznamy. Większość filozofów krytykuje agnostycyzm, wskazując na to, że nauka stopniowo zdobywa
coraz więcej wiedzy na temat wymienionych tu i podobnych zagadnień. 2) A. religijny - pogląd, że nie wiemy czy Bóg
istnieje, albo też, że Bóg, jeśli istnieje, jest niepoznawalny.

Agnostycym - , doktryna albo pogląd filozoficzny głoszący , iż absolut jest niedostępny umysłowi ludzkiemu . ogólne
określenie odnoszące się do umysłu uznającego jedynie to, co da się
eksperymentalnie zbadać , sceptycznego zaś w odniesieniu do religii i metafizyki. agnostycyzm neguje częściowo lub
całkowicie możliwość poznania. Przedstawicielem agnostycyzmu częściowego był
I.Kant. Zaczątki agnostycyzmu możemy zauważyć już u Ksenofanesa , który mówił że prawda objawia się jedynie
stopniowo oraz nawet to co się tyczy prawdy , to nie było nikogo i nie będzie , kto by ja znał. Agnostycyzm
widoczny jest także u sofistów , którzy wygłaszali teorie nieufności wobec wiedzy , ujemnie oceniali zdolności
człowieka do poznawania świata, gdyż wiedza może spełnić jedynie minimalne wymagania. Następni byli
sceptycy. Agnostycyzm w odniesieniu do rzeczy samych w sobie widoczny był u Kanta. Kant widział idee Boga
jako hipotezę konieczną dla zaspokojenia rozumu nigdy zaś faktem stwierdzonym przez umysł .Szczegółowej
krytyce Kant poddał wszystkie dowody istnienia Boga, aby wykazać ich niedostateczność. Jednak Kant dochodzi

do wniosku, że tak samo jak niepodobne jest dowiedzenie że Bóg istnieje , tak samo niepodobne jest dowiedzenie
Jego nie istnienia . Nie jest to w ogóle możliwym tematem dociekań naukowych . Termin zaś ten wprowadził
Huxley.

Pytanie 8. Przedstaw założenia racjonalizmu w filozofii kartezjańskiej. Wyjaśnij znaczenie pojęcia
transcendencja.

PODSTAWOWE TEZY KARTEZJANIZMU

•

W metodologii:

- zasada badania metody przed badaniem rzeczy
- kryterium jasności i wyraźności w poznaniu
- metoda analityczna w matematyce
- program powszechnej wiedzy racjonalnej, zbudowanej na wzór matematyki
- metoda fikcyjnego sceptycyzmu jako sposób znalezienia wiedzy niezawodnej

•

W metafizyce:

- dualizm Boga i stworzenia (substancji nieskończonej i skończonej)
- dualizm substancji myślącej i rozciągłej
- nieograniczona wolność Boga i wolność woli ludzkiej

•

W filozofii przyrody:

- mechanistyczne pojmowanie materii, nie wyłączając organicznej
- nieatomistyczna teoria budowy materii

•

W teorii poznania:

- znalezienie pewności w samowiedzy
- natywistyczna teoria idei
- woluntarystyczna teoria sądu
- teoria światła naturalnego jako teologiczne uzasadnienie wiedzy

Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny"), termin filozoficzny
przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz
jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na
jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do
działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.:
Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i
F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą
człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie
mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia ("wieku rozumu"),
którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często
krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie
odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę
charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.

•

Racjonalizm kartezjański

Jako filozof Kartezjusz był skrajnym racjonalistą. Próbował on zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki
zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą
dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że
niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić,
które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie
myślimy.

Niezaprzeczalny fakt istnienia myśli stał się więc jego punktem wyjścia. Idąc drogą dedukcji z faktu że istnieje
myślenie można wysnuć wniosek, że istnieje też coś co myśli, czyli ja sam. Ta prosta idea została ujętą w łacińską
formułę Cogito ergo sum (myślę, więc jestem).

Idąc dalej tym tokiem rozumowania, można stwierdzić, że skoro już istnienie myśli i własnej osoby jest
niezaprzeczalne, to analizując zawartość własnych myśli można wysnuć pewne wnioski na temat własnego
otoczenia. Gdyby moje myśli dotyczyły wyłącznie mnie samego, znaczyłoby to, że jestem sam i są moje myśli i nie
ma nic więcej. Ponieważ jednak w moich myślach jest dużo obiektów zewnętrznych - takich jak inni ludzie oraz
przedmioty z rzeczywistości materialnej, można z tego wyciągnąć wniosek, że to wszystko faktycznie istnieje bo
inaczej nie byłoby tego w moich myślach.

Idąc jeszcze dalej z faktu istnienia rzeczywistości materialnej wynika, że ktoś musiał ją stworzyć. Nie byłem to ja
sam bo nic takiego nie pamiętam musiał to być więc ktoś inny (pytając innych ludzi dochodzę do wniosku, że to
też nie oni). A zatem musi to być jakaś istota wyższa, czyli Bóg. Kartezjusz uważał że dowiódł w ten sposób z
absolutną pewnością istnienia Boga.

Zatem istnienie Boga według Kartezjusza wynika:

•

z istnienia jaźni - która jest w swej istocie niedoskonała, więc żeby istnieć musi posiadać przyczynę
doskonałą, czyli Boga,

•

z faktu istnienia myślenia - ponieważ to nie człowiek stworzył Boga, lecz idea Boga została stworzona
przez Boga w umyśle człowieka.

Z racjonalności świata wynika racjonalność Boga, zaś z tego że świat jest ogólnie biorąc dobrze urządzony wynika
dobroć Boga. W ten sposób Kartezjusz "udowadniał" wszystkie przymioty Boga chrześcijańskiego. Jego poglądy
były następnie wielokrotnie krytykowane. Druzgocącą krytkę z pozycji racjonalno-krytycznych filozofii
Kartezjusza podał David Hume i później Immanuel Kant. Z drugiej strony George Berkeley, a poźniej też Fryderyk
Nietzsche poddali krytyce samo pojęcie bytu w rozumieniu Kartezjusza, pokazując jego wewnętrzną sprzeczność.

Dzieło Kartezjusza Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode, 1637), w którym zawarł wyniki swoich
badań przyrodniczych, wywołało sensację i zapewniło mu sławę w całej Europie, gdyż było to pierwsze od czasów
Arystotelesa całościowe i przekonujące podejście do filozofii, oczyszczające ją z wielu niejasnych i
przyjmowanych zbyt pochopnie założeń.

Transcendencja (z łac. transcendens - przekraczający) termin oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś.

Transcendentny to inaczej wymykający się ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego
poznania; niepoznawalny.

Transcendentalny - dotyczący apriorycznych form poznania, wykraczający poza przedmiot i treść poznania a
odnoszący się do warunków koniecznych do poznania.

Transcendentalizm - nurt w filozofii amerykańskiej zapoczątkowany m. in. przez R.W. Emersona i H.D. Thoreau.
Głosi ideę równości, niezależności i samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu
do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Łączy racjonalizm (dusza, rozum, wola, uczucie; to co
transcendentalne) i empiryzm (ciało, zmysły; to co immamentne).

Przykłady – Bóg, Dusza

Określenie wywodzące się z filozofii Immanuela Kanta.

Kant postawił w filozofii nowe pytania. Zauważył mianowicie, że dane jest nam tylko przedstawienie rzeczy, nie
możemy więc na podstawie tych przedstawień formułować sądów o rzeczach. Podjął w tej sprawie badania, które
nazwał transcendentalnymi, tzn. wykraczającymi poza granicę podmiotu i dotykające przedmiotu. Sam swą
filozofię (nazwaną później krytyczną) nazywał transcendentalną.

Kant postawil sobie za zadanie rozwinąć ten dział logiki, który traktuje o myśleniu apriorycznym, a który nazwał
„logiką transcendentalną”. Poza tym chciał zbudować równoległą naukę o apriorycznych czynnikach poznania
zmysłowego, czyli „transcendentalnej estetyki”. Prócz tego pojawia się w myśli kantowskiej także m.in. pojęcia
transcendentalnej dialektyki, transcendentalnego wywodu, które uświadamiają, jak dużą rolę określenie to odegrało
w filozofii Kanta.

Pytanie 9. Przedstaw założenia racjonalizmu w filozofii kartezjańskiej. Wyjaśnij znaczenie pojęcia transcendencja.

Założenia racjonalizmu: Kartezjusz próbował zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki, zasadę
znalezienia podstawowego aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą
dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że
niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić,
które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie
myślimy.

Tatarkiewicz: Ideał naukowy K. był racjonalistyczny, miarą niezawodną wiedzy była jasność i wyrazistość. Co
jasne i wyraźne, to pewne i proste. Wyraźne nie były za to ani spekulacje scholastyczne, ani wiadomości faktyczne
dostarczane przez doświadczenie (empiryzm).

Kartezjańska dedukcja: Niezaprzeczalny fakt istnienia myśli stał się punktem wyjścia dla Kartezjusza. Idąc
drogą dedukcji z faktu, że istnieje myślenie można wysnuć wniosek, że istnieje też coś co myśli, czyli ja sam. Ta
prosta idea została ujętą w łacińską formułę Cogito ergo sum (myślę, więc jestem).

Idąc jeszcze dalej z faktu istnienia rzeczywistości materialnej wynika, że ktoś musiał ją stworzyć. Nie byłem to ja
sam, bo nic takiego nie pamiętam, musiał to być więc ktoś inny (pytając innych ludzi dochodzę do wniosku, że to
też nie oni). A zatem musi to być jakaś istota wyższa, czyli Bóg. Kartezjusz uważał że dowiódł w ten sposób z
absolutną pewnością istnienia Boga.

Zatem istnienie Boga według Kartezjusza wynika:

* z istnienia jaźni - która jest w swej istocie niedoskonała, więc żeby istnieć musi posiadać przyczynę doskonałą,
czyli Boga,
* z faktu istnienia myślenia - ponieważ to nie człowiek stworzył Boga, lecz idea Boga została stworzona przez
Boga w umyśle człowieka.

Z racjonalności świata wynika racjonalność Boga, zaś z tego że świat jest ogólnie biorąc dobrze urządzony
wynika dobroć Boga. W ten sposób Kartezjusz "udowadniał" wszystkie przymioty Boga chrześcijańskiego. Jego
poglądy były następnie wielokrotnie krytykowane. Druzgocącą krytykę z pozycji racjonalno-krytycznych filozofii
Kartezjusza podał David Hume i później Immanuel Kant. Z drugiej strony George Berkeley, a poźniej też Fryderyk
Nietzsche poddali krytyce samo pojęcie bytu w rozumieniu Kartezjusza, pokazując jego wewnętrzną sprzeczność.

Trzy Argumenty Sceptyczne Kartezjusza:
1. zmysły są zawodne
2. nie ma dostatecznie wyraźnej granicy między jawą, a snem
3. jesteśmy być może we władzy Ducha Kusiciela, który umyślnie wprowadza nas w błąd.

Kartezjusz uznał, że da się dowieść posiadania cielesności istnienia innych ludzi, świata zewnętrznego, niektórych
praw nim rządzących, podstawowych zasad moralnych. Doszedł do wniosku, że istnieją trzy rodzaje substancji:
1. substancje cielesne – których atrybutem jest rozciągłość.
2. substancje duchowe – których atrybutem jest myślenie.
3. substancja boska – której atrybutem jest nieskończoność.

Według Heideggera, Kartezjusz jako pierwszy uczynił jednostkę (człowieka) rzeczywistym podmiotem, a
całość rzeczywistości sprowadził do jego przedstawień, wskazał w ten sposób drogę nauce nowożytnej.

Transcendencja (z łac. transcendens - przekraczający) termin oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś. Nurt
zapoczątkowany przez Kartezjusza, a rozwinięty przez Immanuela Kanta.

Transcendentny to inaczej wymykający się ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego
poznania; niepoznawalny.

Transcendentalny - dotyczący apriorycznych form poznania, wykraczający poza przedmiot i treść poznania a
odnoszący się do warunków koniecznych do poznania.

Dzieło Kartezjusza Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode, 1637), w którym zawarł wyniki swoich
badań przyrodniczych, wywołało sensację i zapewniło mu sławę w całej Europie, gdyż było to pierwsze od czasów
Arystotelesa całościowe i przekonujące podejście do filozofii, oczyszczające ją z wielu niejasnych i
przyjmowanych zbyt pochopnie założeń.

9. Na przykładzie filozofii G. Berkeleya wyjaśnij filozoficzne założenia idealizmu subiektywnego.
Wskaż na podstawowe różnice między teizmem a ateizmem. (+ DEIZM I PANTEIZM – b te pojęcia się łączą w
zasadzie i później jest dużo pytań o to)

Idealizm subiektywny Berkeleya „Treatise concerning the Principles of Human Knowledge" („Traktat o
zasadach poznania ludzkiego”, 1710 r.)

Pogląd, wedle którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi, obserwacja = byt).
Byty dane nam w doświadczeniu zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a
wszystkie owe jakości są subiektywne. Berkeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka
istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny
umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje".

Tatarkiewicz: Inny z wielkiej trójki oświeceniowych empiryków angielskich (Berkeley, Hume, Locke!) John
Locke, stwierdził subiektywność niektórych jakości zmysłowych; B. uznał słuszność jego myśli, ale – podobnie jak
i innym jego myślom dał postać bardziej skrajną. Mniemał, że pierwotne własności które Locke uważał za
obiektywne są również subiektywne; i one także istnieją tylko w umysłach. Podobnie jak barwa istnieje tylko, gdy
jest widziana, tak też ruch czy kształt, istnieją tylko wtedy, gdy są postrzegane. Przemawiają za tym 3 argumenty:

 jakości pierwotne nie występują nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w łączności z własnościami wtórnymi, np.

kształt w łączności z barwą; jeśli więc te są subiektywne, to i tamte nimi być muszą,

 własności pierwotne są względne, np. wielkość rzeczy i szybkość ruchu zmieniają się w zależności od naszej

wobec nich pozycji, są więc związane z umysłem, czyli nieobiektywne,

 własności pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym.

Najpopularniejsze próby polemiki:

Jeśli widzę książkę i jednocześnie jej dotykam to czy mam do czynienia z jedną czy z dwiema rzeczami?

Berkeley nie wahał się stwierdzić, że to, co widzimy jest inną rzeczą od tej, którą dotykamy. Podobnie jest
również, np. gdy patrzymy na jakiś przedmiot z bliska i daleka. Traktowanie tych różnych bytów jako
jednego wynika tylko z nieprecyzyjności używanego języka.

Czy gdy budzę się rano każdego dnia moja sypialnia stwarza się na nowo?

Według Berkeleya rzeczy są postrzegane również przez Boga przez co są trwałe i istnieją bez przerwy.

Teizm vs. Ateizm

Kryterium

Postrzeganie

absolutu

Wiara w Boga/

bogów

Odrzucenie/

zaprzeczenie

istnieniu

Argumenty na
istnienie Boga

Przyjęcie założeń a

priori, bez

dowodzenia

Brak

jakichkolwiek

dowodów

Bliskie nurty

filozoficzne

Scholastyka,

tomizm

Racjonalizm,

sceptycyzm,

humanizm

Rodzaje

Monoteizm,

Politeizm

Agnostycyzm

(słaby ateizm),

Ateizm pozytywny

(silny ateizm),

Ateizm

Semiotyczny

Wpływ absolutu

na dzieje świata

Bóg jest przyczyną

sprawczą

wszystkiego co

istnieje oraz

wpływa na losy

tegoż

Świat rządzi się

swoimi prawami –

działa samoistnie

Ateizm nie jest poglądem antypatycznie nastawionym do wiar i religii. Postawa sprzeciwiająca się religiom
związana zazwyczaj z poglądem o ich szkodliwości określana jest mianem antyteizmu.

Ateizm nie jest wiarą w brak Boga. Ateizm jest brakiem wiary w jakichkolwiek bogów.

W filozofii ateizm oznacza odrzucenie wiary w bogów i przybiera trzy główne formy:

•

'słaby ateizm', zwany także negatywnym lub neutralnym ateizmem, pokrywający się częściowo z
agnostycyzmem (który jest pojęciem szerszym niż słaby ateizm), oznacza brak wiary w egzystencje
bogów. Ateiści tego rodzaju opowiadają się albo za przyjęciem nieistnieniem bogów z powodu braku
dowodów ich istnienia i pewnych przesłanek za ich nieistnieniem, ale nie negują kategorycznie ich
istnienia, albo nie mają zdania na temat ich istnienia, także z powodu braków dowodów. Twierdzą oni, że
nie można dowieść niemożności istnienia Bogów, ale z drugiej strony nie ma też dowodów ich istnienia,
więc nie należy przyjmować ani teizmu ani silnego ateizmu. Agnostycyzm jest pojęciem szerszym od
słabego ateizmu ponieważ agnostykiem może być także teista. Teizm agnostyczny stwierdza, że nie
możliwe jest poznanie Boga ani dowiedzenie jego egzystencji lub jej braku, ale zachowuje teistyczną
wiarę. Wyróżnikiem słabego ateizmu od agnostycyzmu jest więc odrzucenie wiary. Potocznie słowo
ateizm często używane jest w sensie zawężonym - bez słabego ateizmu, a słaby ateizm często jest mylony z
agnostycyzmem. Jednak słaby ateizm i agnostycyzm nie są synonimami i niewierzący agnostyk jest ateistą.

•

'silny ateizm', zwany także pozytywnym ateizmem, wykluczaja możliwość istnienia Boga - na podstawie
braku dowodów i obserwacji, na podstawie sprzecznych ze sobą (wewnętrznie) i dlatego niemożliwych do
zaakceptowania konceptów Boga/bogów lub na podstawie braku możliwości racjonalnego sprawdzenia czy
bogowie istnieją oraz na podstawie przesłanek przeciwnych. Może także wynikać z przyjęcia

psychologiczno-socjologicznego podejścia do wiary oraz krytycznego nastawienia do systemu, który
wymaga raczej wiary i konformizmu niż krytycznego myślenia.

•

ateizm semiotyczny, polegający na tym, iż słowo "Bóg" nie godzi się z tzw. wymogiem Hume'a. Brzmi on
następująco: "Słowo ma znaczenie poznawcze wtedy i tylko wtedy, gdy odnosi się, bezpośrednio lub
pośrednio, do doświadczenia. Rozumiemy je, gdy potrafimy go użyć w zdaniu rozstrzygalnym przez
doświadczenie.". Wyrazu „bóg” nie można odnieść do doświadczenia, ani w sposób bezpośredni ani
pośredni, więc jest on pozbawiony sensu.

Odnieś ateizm do nowożytnych kierunków filozoficznych

ATEIZM

Ateizm - to światopogląd ontologicznie przeciwny teizmowi, odrzucający wiarę w istnienie bogów. Do ateistów
zalicza się zarówno ludzi odrzucających wiarę w bogów jak i zaprzeczających ich istnieniu. W starożytności
epikureizm zawierał elementy ateizmu, ale został wyparty z filozofii greckiej i rzymskiej gdy wpływy zyskało
chrześcijaństwo. W czasach oświecenia koncepcja ateizmu powróciła jako określenie na przeciwników religii, ale
pod koniec XVIII wieku stała się filozoficznym poglądem niewielkiej części intelektualistów. W XX wieku wraz z
wzrostem popularności racjonalizmu i humanizmu ateizm stał się jednym z powszechnych poglądów. Ateizm
dominuje wśród racjonalistów. Źródłem współczesnego ateizmu są najczęściej wzrastająca, w miarę rozwoju
nauki, sprzeczność między twierdzeniami naukowymi a niektórymi wierzeniami religijnymi oraz bunt przeciwko
rozumianym jako zachowawcze funkcjom religii.

ATEIZM. Doktryna lub pogląd negujaca wszelkie przedstawienie Boga osobowego i żywego. W tym właśnie
znaczeniu ateizm jest zarówno deizmem odrzucajacym wszelkie przedstawienie Boga, jak i panteizmem
wtozsamiającym Boga z przyrodą (Spinoza). Taki sens slowo ateizm mialo w XVII wieku.

Obcecnie termin ten jest uzywany w znacznie szerszym znaczeniu: oznacza doktryne lub pogląd zaprzeczający
istnieniu Boga w jakiejkolwiek postaci. Negacja ta nie zawsze jest jasno wyrazona.

Według Nietzshego są ludzie, którzy nigdy nie zastanawilai się nad tym czy Bóg istnieje. Ich główną i jedyna
troską sa sprawy ludzkie dotyczące położenia człowieka i jego przeznaczenia ( w sensie losu).
Fryderyk Nietzsche, XIX-wieczny filozof, jest znany jako autor aforyzmu "Bóg umarł" (nie wypowiedział wprost
tych słów, lecz użył ich w dialogach bohaterów swoich dzieł). Nietzsche uważał, że chrześcijański teizm był
moralnym fundamentem zachodniego świata, a rozbicie tego fundamentu poprzez nowoczesne myślenie (śmierć
Boga) wywoła w sposób naturalny nihilizm, czyli brak jakichkolwiek wartości. Nietzsche w pewnym sensie był
ateistą, ale niepokoił go ewentualny negatywny wpływu nihilizmu na ludzkość. Wzywał więc do przeglądu i
odrzucania starych wartości, i stworzenia nowych na miejsce tych odrzuconych, mając nadzieję, że dzięki temu
człowiek stanie się lepszy, uzyska wyższy stan zwany nadczłowiekiem (Übermensch, homo superior).
Termin ateizm (fr. athéisme) pojawił się we Francji w XVI wieku i początkowo oznaczał badaczy świata, krytyków
religii, materialistycznych filozofów, deistów i innych, którzy mogli być zagrożeniem dla powszechnej wiary.
Każdy sprzeciw i przejaw ateizmu był tłumiony. Koncepcja ateizmu powróciła więc jako reakcja na religijne i
intelektualne zamieszanie epoki oświecenia i reformacji - zwykle jako zarzut stawiany przez tych, którzy uważali
odrzucanie Boga i bezbożność za co najmniej kontrowersyjne.
W wyniku rewolucji francuskiej wpływ myśli ateistycznej znacząco wzrósł, co utorowało drogę XIX-wiecznym
ruchom racjonalizmu, wolnomyślicielstwa, i liberalizmu.
Światopogląd racjonalistyczny inaczej zwany współczesnym racjonalizmem – pogląd odrzucający przyjmowanie
na samą tylko wiarę religijnych, filozoficznych, społecznych i politycznych dogmatów, choć nie jest jednoznacznie
ateistyczny, ani rewolucyjny społecznie. Racjonaliści przyjmują tylko te z pośród dogmatów, wierzeń i elementów
wiedzy, które dają się uzasadnić na podstawie logicznego, rozumnego myślenia oraz empirycznego poznania, a
także które wynikają z celów - własnych lub wspólnych dla społeczności lub społeczeństwa. Wśród zwolenników
racjonalizmu znajdują się zarówno deiści jak i agnostycy czy ateiści. Racjonaliści są zazwyczaj zwolennikami
liberalizmu gospodarczego i społecznego, a także demokracji i neutralności światopoglądowej państwa.Naczelnym
hasłem racjonalistów jest Kantowskie „Sapere aude” – Miej odwagę posługiwać się własnym rozumem.

Racjonalizm promuje ideę powszechnego i swobodnego posługiwania się własnym rozumem, lecz bez jego
absolutyzacji - rozumem stosowanym w połączeniu ze zdobytą wiedzą o świecie

Feuerbach ( naturalizm) ateistycznych tej epoki należał także Ludwig Feuerbach (1804-1872). 1841 "O istocie
chrześcijaństwa" 1851 "Wykłady o istocie religii" istnieje tylko przyroda antropologizm; "Człowiek człowiekowi
bogiem" teoria alienacji (to nie człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga, lecz odwrotnie: Bóg przez
człowieka na jego własny obraz i podobieństwo <- Ksenofanes). Potrzeba religii jest wieczna ale wg. niego nie ma
nic nadprzyrodzonego.
Marks był twórcą nowoczesnej teorii ateizmu: wszelka wiara w Boga jest „alienacją” – ucieczką od
rzeczywsitości, od zasadniczego problemu, którym jest nie istnienie Boga ale przyszłość człowieka. Mówiąc, że
„religia to opium dla ludów” Marks miał na myśli fakt, iż robotnikowi ukojenie przynosi swiadomosć o istnieniu
„innego swiata”. Tymczasem według marksa takie ukojenie powinna przynosic swiadomoość rewolucyjna, która
winna wyprzec świadomość religijna. Zbawienie jest w realnym świecie. Człowiek sam musi zadbac o stworzenie
raju na ziemi gdzie zapanuje równosć społeczne, a zycie spoleczne odbywac się będzie zgodnie z normami
moralnymi. Krotko mówiąc, ateizm nie wyklucza cnót moralnych własciwych humanizmowi, odrzuca jedynie
interwencje boskiej opatrznosci w sprawy świata.

Także: neopozytywizm iMax Stirner (indywidualista, ateista, anarchista, solipsysta hasło "realny jestem tylko ja
sam").Założenia neopozytywizmu logicznego są bardzo proste, identyczne z dawnym programem empiryków
brytyjskich: Oparcie całej wiedzy na danych empirycznych i odrzucenie wszystkiego co nie znajduje oparcia w
faktach empirycznych. Opisanie tej wiedzy językiem matematyczno-logicznym. Sprowadzenie wszystkich nauk do
fizyki, lub przynajmniej zastosowanie w nich technik badawczych i opisu matematycznego wziętych z fizyki -
dotyczy to nawet takich nauk jak psychologia i ekonomia.

Jakie związki pojęciowe występują miedzy terminami teizm i panteizm?

Teizm i panteizm to poglądy filozoficzne, które dotyczą pojęcia Boga i świata. Poglądy te w
zasadniczo różny sposób odnoszą się do tychże kwestii.
Teizm(gr. Theos-bóg) – doktryna o Bogu jako o jednej, najwyższej, osobowej istocie, która
stworzyła cały świat z niczego. Termin „teizm” stworzono w XVI w., w trakcie polemiki z nowożytnym
ateizmem, deizmem i panteizmem, dla wyrażenia takiego pojęcia Boga, które byłoby wspólne dla różnych
religii. W odróżnieniu od politeizmu, który przyjmuje istnienie licznych istot boskich, teizm jest
monoteizmem w teorii i w kulcie religijnym. Od panteizmu teizm odróżnia się ostro przez tezy o
stworzeniu świata z nicości, o substancjalnej odrębności Boga od świata ora o Jego osobowej naturze.
Przeciw deizmowi teizm broni tez , iż Bóg podtrzymuje stworzenia w istnieniu i współdziała z nimi oraz
tezy o opatrzności.
Panteizm(gr. pan – wszystko; theos – bóg) – pogląd filozoficzny uznający tylko jeden rodzaj
rzeczywistości i utożsamiający całą rzeczywistość(świat) z Bogiem lub absolutnym bytem. Rozróżnia się:
p. emanacyjny przyjmujący, że świat wyłania się z Jedni (Plotyn); p. naturalistyczny głoszący, że świat-
przyroda zawiera w sobie zasadę czynną, nie wymagając tym samym zewn. przyczyny sprawczej (Dawid
z Dinant, G. Bruno), szczególną odmianą tej wersji jest p. obiektywny B. Spinozy, który przyjmuje, że
istnieje tylko 1 nieskończona substancja, czyli tożsamy z naturą Bóg przejawiający się w swych
skończonych sposobach bytowania; p. idealistyczny, panlogizm, głoszący, że przyroda jest log.
następstwem w dedukcji rozpoczętej od absolutnej zasady (G.W.F. Hegel); p. ewolucjonistyczny
przyjmujący, że Bóg dopiero staje się i będzie kresem rozwoju wszechświata (H.A. Taine).

Porównaj pojęcia teizm, deizm, panteizm. Wskaż konkretne przykłady w myśli filozoficznej.

Teizm

Stanowisko głoszące, że jedyny Bóg nie jest tylko jednorazowym stwórcą świata (deizm), ale jako osoba bez ciała,
tj. duch - który jest wieczny, wolny, zdolny do zrobienia wszystkiego i wszystkowiedzący oraz doskonale dobry -
pozostaje ze stworzonym przez siebie światem w stałym kontakcie jako racja podtrzymująca świat w jego istnieniu
lub jako opatrzność czuwająca nad biegiem wydarzeń. Teizm jest wiarą w Boga osobowego i żywego. Uważa za
możliwe ustalenie natury Boga, przypisuje mu pewną ilość właściwości (dobry, potężny, stwórca świata itp.) i
wreszcie przedstawia go poprzez symbole religijne. Teizm mówi o wierze w Boga jedynego, osobowego,
transcendentalnego, będącego stwórcą świata i ludzi oraz sprawującego opiekę nad światem. Teizm - obok deizmu
- stanowi jedną z odmian monoteizmu. Pojęcie teizmu zostało spopularyzowane w XVII w. Przez pisarzy

chrześcijańskich, w celu odróżnienia prawdziwej wiary chrześcijańskiej od deizmu. Teizm jest przeciwieństwem
ateizmu (niewiary w Boga), politeizmu (wielobóstwa), panteizmu (utożsamiającego Boga ze światem) i deizmu
(negującego opatrzność Bożą)
Teizm stanowi m.in. składnik religii żydowskiej, chrześcijańskiej. i muzułmańskiej.

Deizm

Stanowisko światopoglądowe, wg którego Bóg - stworzywszy wszechświat lub (w poglądach bardziej
radykalnych) obdarzywszy materię zdolnością do samodzielnego rozwoju wg. ustalonych przez siebie praw - nie
ingeruje odtąd w losy świata, pozostawiając przyrodę jej własnemu biegowi. Deizm był konsekwencją
połączenia: sceptycyzmu, racjonalizmu(lub empiryzmu), mechanizmu przyrodniczego i stoickiej koncepcji praw
natury. Negował: opatrzność Bożą, boskość Jezusa, potrzebę istnienia Kościoła jako pośrednika między wiernymi
a Bogiem, cuda oraz objawienia (choć niektórzy deiści uznawali objawienia o tyle, o ile jego treść pokrywała się z
tzw. Religią naturalną). Deizm głosił prymat moralności w stosunku do religii, którą traktował jako nośnik zasad
etycznych, propagował religię rozumu (naturalną). Przyjmował pogląd o równości chrześcijaństwa z innymi
religiami, postulował reinterpretację cudów biblijnych w duchu naturalizmu.
Deizm pojawił się XVII w. najpierw w Anglii a potem we Francji, stając się jednym z głównych składników
oświecenia,
Możemy wyodrębnić dwa nurty:
-racjonalistyczny (Herbert z Cherbury, J. Toland, Voltaire)
-empiryczno-scjentystyczny (J. Locke)
Pod wpływem deizmu byli między innymi: J.J. Rouseau, I. Kant, G.E. Lessing oraz B. Franklin, G. Washington,
T. Paine, T. Jefferson. Deizm wpłynął także na ideologie rewolucji francuskiej, a praktyczna próbę deistycznego
kultu Istoty Najwyższej podjął w 1794 M. Robespierre. Klasyczny wykład deizmu zawiera praca J. Tolanda
Christianity not Misterious(1696). Deizm przyczynił się do sekularyzacji doktryn politycznych.

Panteizm

Chociaż sam wyraz pojawia się po raz pierwszy dopiero w roku 1709, panteistyczne (lub na pozór panteistyczne)
systemy myśli są przynajmniej tak stare, jak hinduizm. Panteizm to doktryna głosząca, że wszystko jest w Bogu,
węższym znaczeniu doktryna wg. której Bóg jest utożsamiany ze światem. Była to doktryna stoików (dla których
Bóg jest siłą witalną, immanentną wobec świata), Spinozy (jego słynna zasada "Deus sive Natura" utożsamia Boga
z natura), Hegla (opisującego realizację Boga nie tylko w historii ludzkości , lecz również w "dialektycznej"
historii "natury") Teologia chrześcijańska w zadziwiający sposób utożsamia panteizm z ateizmem, ponieważ
odrzuca on ideę Boga osobowego. Panteizm jest jednak jedną z koncepcji istnienia Boga, chociaż uważa go za moc
bezosobową obecną wszędzie w świecie i w nas samych.
Rozróżnia się panteizm:
-emanacyjny przyjmujący że świat wyłania się z JEDNI(????)(Plotyn)
-naturalistyczny głoszący że świat-przyroda zawiera w sobie zasadę czynną, nie wymagający tym samym
zewnętrznej przyczyny sprawczej (Dawid z Dinant, G. Bruno)
-obiektywny B. Spinozy, który przyjmuje, że istnieje tylko jedna skończona substancja, czyli tożsamy z naturą
Bóg przejawiający się w swych skończonych sposobach bytowania
-idealistyczny (panlogizm) głoszący, że przyroda jest logicznym następstwem w dedukcji rozpoczętej od
absolutnej zasady (G.W.F. Hegel)
-ewolucjonistyczny , przyjmujący, że Bóg staje się i będzie kresem rozwoju wszechświata

10. Wyjaśnij znaczenie platonizmu dla kultury Antyku. Wyjaśnij znaczenie pojęcia eksperyment. Wskaż na
reprezentantów filozofii empirycznej, dla których eksperyment odgrywał istotne znaczenie w rozwoju nauki.

Platonizm dla kultury Antyku

Uważał on świat realny, rzeczywisty w jakim żyjemy za niedoskonałe odbicie świata doskonałego, zwanego
światem idei. Człowiek oprócz materialnego ciała podlegającego procesowi zniszczenia posiada niematerialną
część - duszę, która w chwili śmierci zmierza w kierunku świata idealnego. Dusza nadaje ciału życie powoduje
ruch, jednakże ciało ogranicza ją i stanowi tylko tymczasowe miejsce pobytu. filozofia ma ułatwić duszy żyjącej w
ciele odnalezienie swoich związków ze światem idei. Platonizm wywarł silny wpływ na myśl europejską a
szczególnie na chrześcijańskie myślenie religijne.
Przemożny wpływ platonizmu na kulturę starożytną datuje się właściwie od I wieku p.n.e. (jako neoplatonizm).
Nauki Platona nie przyjęły się do końca nawet w jego własnej Akademii.

Eksperyment to w naukach przyrodniczych i behawioralnych zbiór działań wzbudzających w obiektach
materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie istotne czynniki,
które poddaje się dokładnej obserwacji.

Eksperymenty wykonuje się w celu potwierdzenia lub sfalsyfikowania określonej teorii. Teoria z jednej strony
określa ściśle warunki eksperymentu a z drugiej nadaje sens poczynionej w wyniku eksperymentu obserwacji i w
ogóle decyduje, co w danym eksperymencie jest właściwą obserwacją, a co tylko nieistotnym jego zakłóceniem.
Jak twierdził Immanuel Kant eksperyment jest swojego rodzaju pytaniem jakie teoria zadaje naturze.

Eksperyment (w formie tzw. E. jakościowego) stosowany był już w nauce starożytnej .Uznanie w XVII w. metody
eksperymentalnej za istotny czynnik procedury naukowej traktowane jest jako początek nauki nowożytnej .

Empiryzm - filozofia zakładająca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce
zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do
nich wtórne.

Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który zakłada, że źródłem poznania są
właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.

Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit - "Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom,
którzy noszą duszę barbarzyńców". Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Rogera Bacona a
następnie rozwinięta i doprowadzona do paradoksalnych konsekwencji przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya
oraz Davida Hume'a.

Można wyróżnić empiryzm metodologiczny, który zakłada nieistnienie sądów syntetycznych a priori i empiryzm
genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa ‘nie zapisana
tablica‘), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami. Skrajną
postacią empiryzmu genetycznego jest sensualizm, który głosi, że nie ma niczego w umyśle, czego nie było wpierw
w zmysłach. Poglądem przeciwstawnym do empiryzmu genetycznego jest natywizm.

Z nurtu "czystego" empiryzmu wykształciło się szereg innych prądów filozoficznych: kantyzm, pozytywizm,
pozytywizm logiczny oraz fenomenologia.

Eksperyment (u Franciszka Bacona)

Pojęcie eksperymentu jest częścią teorii indukcji – eksperyment służy do ustalania faktów, indukcja do ich
uogólniania. Praca naukowa nie ma być samym zbieraniem, jak praca mrówek, ani też samym snuciem własnych
nici, jak praca pająków, lecz ma być podobna do pracy pszczół: ma zbierać, i to, co zebrała, przerabiać.

Wskaż na znaczenia eksperymentu w metodologii empirycznej

Nauka odwiecznie pragnie poznawac świat, w tym celu powstało też sprawdzenie eksperymentalne.
Eksperyment to manipulowanie zjawiskami w celu uzyskania odpowiedzi na pewne konkretne pytania.
Eksperymenty „naturalne” to nie zaplanowane wydarzenia w których symulowane jest to co eksperymentator z
chęcią przeprowadziłby celowo. Eksperyment niekoniecznie musi być „rozstrzygający”, często jest tak, że
przedsięwzięcie zainicjowane jako pewien test otwiera drogę do nieoczekiwanych interpretacji i odkryć. Właściwy
eksperymentator powinien wiedzieć jak w wynikach eksperymentów nie odczytywać swoich wcześniejszych
oczekiwań(tacy zdarzają się niezmiernie rzadko).
Eksperyment krzyżowy – jego wynik umożliwia nam wybór jednej z dwóch konkurencyjnych teorii naukowych.
Bacon umiarkowanym zwolennikiem eksperymentu, twierdził, żę czasem „bywa rozstrzygający”. Popper
stwierdził, że e. Daje nam jedynie falsyfikację jednej z teorii. Lakatos uznawał, że nigdy nie jest on ostatecznie
rozstrzygający. (stad jego znaczenie w metodologii empirycznej jest kwestią subiektywną.)
Eksperyment myślowy – stosują go głównie filozofowie i naukowcy – dokonując w wyobraźni aby zbadać ich
pojęciową spójność lub zbadać ich zgodność z jakąś wysnutą przez siebie teorią.
Pomagają w rozwijaniu nauk filozoficznych, socjologicznych i innych. Umożliwiają kazuistość, szczegółowość
rozmaitych teorii.

11. Na przykładzie poglądów Arystotelesa wyjaśnij istotę realizmu filozoficznego.
Wyjaśnij znaczenie terminu transcendencja. Wskaż na odpowiednie przykłady. (zrobione w pytaniu 8)

Realizm filozoficzny u Arystotelesa

Arystoteles twierdził, że wyjaśnienia własności rzeczy można szukać na cztery sposoby (zasady wyjaśniania):

1) przez odwołanie do formy rzeczy,
2) odwołanie do materii rzeczy,
3) do przyczyny sprawczej lub
4) celu.

Rzecz można zrozumieć przez poznanie formy, materii, przyczyny bądź celu powstania danej rzeczy. Forma jest ta
sama, choć materia różna. Przyczyna sprawcza leży w formie.

Ważnym pojęciem w realizmie jest

mimesis, czyli odtworzenie rzeczywistości.

Podczas pracy twórczej nad jakimś dziełem (może to być literatura, rzeźba, obraz), artysta powinien czerpać jak
najwięcej z rzeczywistości, odzwierciedlać ją (zwierciadło!). To jednak nie powinno być wierne kopiowanie,
przywilejem

twórcy

jest

pominięcie

lub

dodanie

jakiegoś

szczegółu.

Spróbujcie przyjrzeć się np. rzeźbom antycznym. Ukazane jest w nich to, co powszechne, ogólne, ujęte w pewna
syntezę. Nie znajdziemy w posągu Apollina wyprysku na nosie, chodzi o pokazanie go jako pewnej całości,
typowego człowieka. Stąd właśnie to spojrzenie panoramiczne na rzeczywistość. Mniej ważne są szczegóły.
I podobnie w powieści realistycznej – nie szczegół, tylko ogół nas będzie interesował. Panorama i pewna całość.
Ujęcie szerokie, a nie skupiające się na małym wycinku (wycinek rzeczywistości to już naturalizm!).

12.Jakie było główne znaczenie koncepcji idoli Francis Bacona dla europejskiej myśli filozoficznej? Wyjaśnij
znaczenie terminu scjentyzm. Wskaż na konkretne przykłady tego podejścia w filozofii XIX w. (zrobione w
pytaniu 2)

Część metodologii Bacona była nauką o złudzeniach (idola) umysłu, których wyróżniała cztery rodzaje:

 Złudzenia plemienne (idola tribus) są wspólne całemu plemieniu ludzkiemu, bo wynikają z właściwej

człowiekowi natury; podlega im zarówno rozum, jak i zmysły; do złudzeń tego rodzaju należy, np. skłonność
do antropomorficznego i finalistycznego ujmowania zjawisk, a także skłonność do doszukiwania się
regularności we wszechświecie, do gubienia się w abstrakcjach.

 Złudzenie jaskini (idola specus) aluzja do koncepcji Platona; znowu złudzenia indywidualne, są uwarunkowane

takim, a nie innym wychowaniem, lekturą, otoczeniem.

 Złudzenia rynkowe (idola fori) powodowane przez mowę, która wprowadza w błąd, posiłkując się wyrazami,

którym nic w rzeczywistości nie odpowiada; mowa sprzyja niejasności pojęć, przez swą niedokładność i
wieloznaczność.

 Złudzenie teatru (idola theatri) hipostazy pojęć i błędów, właściwe specjalnie tradycji filozoficznej; obciążają

zarówno racjonalistów, jak też mistyków i empirystów

Znaczenie dla europejskiej myśli filozoficznej

Teoria złudzeń dotyczyła tego, w jaki sposób zabezpieczyć się przed pewnymi uogólnieniami indukcyjnymi i jak
zneutralizować wszystkie zniekształcenia, które do wyników obserwacji wprowadza z przeróżnych względów
człowiek. Te złudzenia wynikają m.in. z natury społecznej człowieka, z tradycji, w jakiej został wychowany, z jego
indywidualnych cech czy języka, jakim się posługuje.
Wyraźnych naśladowców Bacona można znaleźć dopiero w XIX wieku wśród filozofów zajmujących się m.in.
indukcją jak John Herschel i John Stewart Mill.

Wskaż główne założenia filozofii Francis Bacona (z pytania 54)
Biografia Pan Franciszek B. był bardzo ambitny(aktywny jako filozof, przyrodnik, prawnik, mąż stanu), z bardzo
silnymi aspiracjami politycznymi i światowymi. Jednak znalazł też czas, aby poświecić się filozofii… Urodził się
w Londynie w 1561, jako syn dygnitarza koronnego, studiował w Cambridge, filozofię scholastyczną

(prawdopodobnie wtedy właśnie nabrał niechęci do średniowiecznej scholastyki), następnie zaś poświęcił się
studiom prawniczym, które miały mu otworzyć drogę do kariery urzędnika państwowego. Odbył praktykę
dyplomatyczną w Paryżu, następnie rozpoczął karierę prawniczą, w wieku 34 lat został członkiem parlamentu,
następnie doradcą prawnym królewskim, naczelnym prokuratorem państwa, lordem kanclerzem i baronem of
Verlam, wicehrabią of ST. Albans. Zabiegając o wysokie urzędy i łaskę monarszą, dopuszczał się niekiedy czynów
moralnie dwuznacznych lub wręcz haniebnych. Dzięki pochlebstwom i uniżoności - choć także dzięki swej wiedzy
i inteligencji - zapewnił sobie względy następcy Elżbiety, króla Jakuba I Stuarta.
W ... dowiedziono mu przekupstwo (uzyskiwane od procesujących się stron w zamian za korzystne wyroki) utracił
urzędy, zyskał grzywnę(nie została nigdy ściągnięta i celę w więzieniu(zaledwie na 2 dni Po zwolnieniu resztę
życia spędził w odosobnieniu. W 1626 zmarł w wyniku przeziębienia, po eksperymentach na śniegu, nad
przechowywaniem mięsa…
Dzieła
-Wielkie ustanowienie nauk, główne wielkie dzieło, mające reformować całokształt nauk, które nie zostało
ukończone, opracować zdążył jego dwie części

•

De dignitate et augumentis scientiarum I

•

Novum Organon (nie dokończone) II

III cześć miała traktować o historii naturalnej(zostały tylko fragmenty)
- Essays zbior studiow etyczno- politycznych
- New Atlantis, utopia społeczeństwa, wiodącego przyjemne i dostatnie życie dzieki wynalazkom( F.B. widział w
wynalazkach najwyższy cel nauki).

Filozofia Opracowując empiryczną teorię nauk, był przekonany, że dokonuje przewrotu w nauce. Jednak miał już
za sobą wielowiekową tradycję angielska(głównie oksfordzką, już w XII w. przedstawicielem jej był Roger
Bacon).W średniowieczu jednak empiryzm był jedynie prądem ubocznym, który później Francis Bacon mógł
rozwinąć.
F. Bacon chciał objąć w swych dociekaniach cały zakres nauki. Podzielił ją na trzy grupy, odpowiednio do trzech
władz duszy:
-dziedzinę pamięci, stanowi historia(historia jako opis faktów dotyczących przyrody-historia naturalna, jak i
historia dotycząca człowieka- historia społeczna,
-dziedzinę wyobraźni, stanowi poezja,
- dziedzinę rozumu, stanowi filozofia, (poznanie ogólne, rozległe, dotyczące Boga, przyrody i człowieka). Filozofię
przyrody dzielił na spekulatywną (ma poznawać prawa) i operatywną (ma je stosować). Dzielił ją też na fizykę(jak
powstają i jak są zbudowane rzeczy) i metafizykę (jaka jest ich istota, forma i cel) Filozofia człowieka obejmowała
antropologie(o jednostkach) i politykę(o społeczeństwach).
Naukę pojmował jako środek do praktycznych celów, w wiedzy widział potęgę człowieka w walce z przyrodą.
Tyle mamy władzy, ile wiedzy- mówił(ważne!), poznanie tajemnicy wiedzy zapewni władzę nad
przyrodą(osiągnięcie panowania człowieka). Z nauk najbardziej cenił przyrodoznawstwo, jako najbliższe temu
celowi. Uważał ze jeśli cele nauki są praktyczne to sposób uprawiania nauki również musi być praktyczny.
Zbadanie przyrody upatrywał nie w obserwacji, lecz eksperymencie.
Empiryczna metoda nauki Bacona. Dotychczasowa nauka jest nieużyteczna, bo nie daje panowania nad
przyroda. F.B. widział bezużyteczność w głównym narzędziu logicznym ówczesnej nauki, którym był sylogizm.
Uważał konieczność operowania nie założeniami, lecz doświadczeniem- jedyna przeto nadzieja w rzetelnej
indukcji. Droga nauki, która od danych zmysłowych przerzucana jest na najogólniejsze twierdzenia jest dla
Bacona błędna. Potrzebna jest metoda stopniowego uogólniania danych zmysłowych- jest to indukcja, właściwa
metoda nauki- umysłowi ludzkiemu nie skrzydeł potrzeba, lecz ołowiu. F.B. nie był zwolennikiem sensualizmu.
Rozum według niego potrzebny jest w indukcji jak zmysły, żadna z obu władz nie wystarcza bowiem do
osiągnięcia pewności wiedzy. Niedoskonałość władz umysłu powoduje podwojoną metodologię-
destrukcyjną(ujawnia i usuwa błędy) i konstrukcyjną (wskazuje pozytywy dobywania doświadczenia).

Teoria złudzeń(idoli) (super ważne!, chyba…)
Nauka o złudzeniach umysłu, była destrukcyjną częścią metodologii Bacona, wyróżniającą cztery rodzaje złudzeń:
1) złudzenia plemienne (idola tribus), wspólne całemu plemieniu ludzkiemu, wynikające z natury człowieka,
którym podlega rozum i zmysły(np. skłonność do antropomorficznego i finalistycznego ujmowania zjawisk,
doszukiwania się regularności we wszechświecie, gubienia się w abstrakcjach),
2) złudzenia jaskini (idola specus)-aluzja do Platona, są to złudzenia indywidualne, uwarunkowane
wychowaniem, lekturą, otoczeniem,
3)złudzenia rynkowe( idola fori) powodowane przez mowę, która jest niedoskonała, niedokładna, wprowadzająca
w błąd, posiłkując się wyrazami, którym w rzeczywistości nic nie odpowiada(np. szczęście),
4) złudzenia teatru(idola theatri) powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne.

Teoria indukcji. Po usunięciu złudzeń, pozytywna cześć metodologii ma dokonać reszty. Dobra metoda
unieszkodliwi niedoskonałość umysłu ludzkiego. Eksperyment wynagrodzi braki zmysłów, a indukcja braki
rozumu. Eksperyment i indukcja to dwa filary metody. Eksperyment nie wystarcza choć jest podstawą poznania,
służy jedynie do ustalania faktów. Indukcja służy natomiast do ich uogólniania, ma przebierać to, co zebrał
eksperyment. Indukcja nie jest prostym zestawieniem faktów, lecz metodą znajdowania stałych
związków(uogólniania). Znajdując jakąś właściwość należy dokonać zestawienia wypadków, gdzie własność ta
występuje i gdzie jest brak jej obecności, a następnie zestawić wypadki, gdzie własność ta występuje w różnym
stopniu(wykaz stopni). Zbieranie wypadków ma być przygotowaniem do właściwej indukcji, mającej znaleźć stałe
własności rzeczy, które stanowią ich istotę, formę.

Znaczenie filozofii Bacona:
- rozwinął program empirycznej nauki,
- wskazał praktyczne zadania nauki,
-wykazał zastawienie złudzeń umysłu zasługujących na usunięcie,
- opracował reguły indukcji, potrzebne do uogólniania faktów(najbardziej konkretna zasługa)
Pan Franciszek za życia, budził zachwyt, po śmierci powstały bardzo różne opinie dotyczące jego dokonań. W
wieku XVII zapomniany, doceniony w oświeceniowej Anglii w XVIII w. Późniejsze głosy stanowiły, iż jest
dyletantem, uprawiającym filozofię lorda-kanclerza. Właściwych kontynuatorów metody indukcji doczekał się
dopiero w XIX wieku(J. Herschel i J. St. Mill).

z: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, T2

13. Jakie ma znaczenie w systemie poglądów Kartezjusza twierdzenie cogito ergo sum. (zrobione w pytaniu 8)
Wyjaśnij znaczenie terminu empiryzm. Wskaż reprezentantów tego kierunku w filozofii europejskiej.

Empiryzm i jego reprezentanci w filozofii europejskiej

EMPIRYZM (gr. [empeiría] — doświadczenie) — stanowisko przyzna-
jące doświadczeniu dominującą lub wyłączną rolę w poznaniu; bywa przeciw-
stawiany aprioryzmowi i nazywany aposterioryzmem.
Wyróżnia się: e. teoriopoznawczy, przeciwstawiany racjonalizmowi, uznają-
cy doświadczenie za podstawowe lub jedyne źródło poznania wartościowego; e.
metodologiczny, uważający, że doświadczenie jest jedyną podstawą uznawania
lub odrzucania zdań naukowych oraz że jedynymi poznawczo wartościowy-
mi przesłankami w nauce są zdania protokolarne lub bazowe o konkretnych
faktach; e. genetyczny (psychologiczny), który odrzucając natywizm, akcentuje
doświadczenie w kształtowaniu mechanizmów nabywania wiedzy



Heraklit



Roger Bacon



George Berkeley



David Hume

Wskaż na główne znaczenie empiryzmu dla myśli nowożytnej (z pytania 28)

Empiryzmem można nazwać właściwie każdą teorię, która wywodzi swoją wiedzę ze świadectwa zmysłów.
Autorem klasycznego empiryzmu był Locke. Empiryzm dowodzi, że wszystko co o świecie możemy wiedzieć to to
co świat sam nam o sobie mówi. Wobec tego najwłaściwszym odbieraniem tych informacji jest uważne i
beznamiętne rejestrowanie. Umysł, niczym tabula rasa ( czysta tablica), rejestruje tzw. Dane zmysłowe, będące
źródłem rozmaitych późniejszych aktywności umysłu, czyli manipulacji. Manipulacje przyczyniają się do
powstania całego bogactwa różnorodnych pojęć, wśród krtórych umysł wykrywa następne relacje lub śledzi ich
manifestacje w doświadczeniu lub ustala związki między tymi manifestacjami.
Empiryzm jest przeciwstawny aprioryzmowi i racjonalizmowi (wskazującemu na rozum jako źródło poznania) oraz
racjonalizmowi metodologicznemu (uznającemu, że wiedza musi zostać potwierdzona metodami czysto
rozumowymi, np. dedukcją lub intuicją intelektualną). W filozofii e. występuje w dwóch wersjach: radykalnej, wg
której doświadczenie jest jedynym źródłem wiedzy i umiarkowanej, przyjmującej istnienie innych - poza

doświadczeniem - źródeł wiedzy (choć nie ma wiedzy wyprzedzającej doświadczenie, czyli nie ma sądów ani pojęć
a priori). Empiryści, ograniczający pojęcie doświadczenia do doświadczenia zmysłowego, określani są jako
sensualiści. Wg e. metodologicznego, zwanego aposterioryzmem, cała nasza wiedza dotyczy faktów i można
zweryfikować ją jedynie za pomocą empirii.Odmianami empiryzmu są też: Pragmatyzm (W.Janes), Logiczny
pozytywizm(czy też konsekwentny empiryzm – M.Schilick. E. pojawił się już w starożytności: pojęcie empeiria
przypisuje się Protagorasowi, rolę wrażeń zmysłowych podkreślał Demokryt (choć za źródło pewnego poznania
uważał rozum), którego teorię rozwijał Epikur, natomiast radykalnym przeciwnikiem e. był Platon; za ojca
nowożytnego e. uważa się F. Bacona.
Wpływ empiryzmu na rozwój myśli nowożytnej to przede wszystkim powstanie nowej, stojącej w opozycji do
aprioryzmu i racjonalizmu teorii poznawania świata (tak całkiem serio to nie mogłam tego nigdzie znaleźć, raczej
trzeba wyciągnąć wnioski z opisu zagadnienia, bo nikt nie sformułował jasno: „dziedzictwo empiryzmu”, ja się nie
podejmę ;/ żeby później nie było)Wpływ zaś logicznego empiryzmu na filozofię nauki polega na tym, że
"zdetermino-wał (on) całą współczesną filozofię nauki przede wszystkim po-przez wprowadzenie kategorii
filozoficznych służących do ujmo-wania fenomenu nauki. Do najważniejszych zagadnień należą: a) rozróżnienie
kontekstu odkrycia i uzasadnienia, b) negacja metafizyki oparta na empiry-zmie, c) językowe ujmowanie nauki, d)
prymat teorii nad obser-wacją i eksperymentem, e) pojmowanie nauki jako zjawiska auto-nomicznego
rozpatrywanego w izolacji od pozostałych dziedzin kultury, f) pojmowanie filozofii nauki jako autonomicznej dzie-
dziny filozofii badającej naukę rządzoną specyficznymi dla niej prawami, g) przedkładanie kwestii metodolog.ch
nad epistemologiczne, co jednak nie oznacza negacji badań epistemologicznych.

14. Wyjaśnij główne założenia filozofii Johna Locke'a. (zrobione w pytaniu 6)
Porównaj dwa terminy filozoficzne - spirytualizm - materializm. Wskaż
na przedstawicieli obydwu kierunków w filozofii nowożytnej.

Spirytualizm vs. Materializm

Kryterium

Spirytualizm

Materializm

Spojrzenie na byt

Tylko substancje duchowe

Tylko substancje cielesne

(materialne)

Spojrzenie na świat

W świecie rzeczywistym nie ma

innych substancji poza

duchowymi

Nie ma świata poza światem

materialnym

Metodologia

Skomplikowanie

metodologiczne, zawierające

wielość bytów spirytualnych

Prostota dochodzenia

naukowego – wszystko wyjaśnić

można poprzez badanie na

przedmiotach materialnych

SPIRYTUALIZM-jeden z kierunków monizmu zakładający że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje
duchowe(dusze).Tym samym przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu.
Odmiany: -spirytualizm idealistyczny: reprezentowany przez Berkeleya.
Zakładał on że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe(dusze).
Ciała są zaś układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający, a więc nie istnieją tylko jako substancja
-realistyczny: zakłada że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji.
Ciała istnieją rzeczywiście, lecz są tylko odmianą substancji duchowych.
Pewną koncepcje bazującą na tym założeniu jest monadologia Leibniza. Zakłada on, że ostatecznym badaniem
świata są monady czyli dusze

a)posiadając świadome życie psychiczne, czyli duszę

b)posiadające nieświadome życie psychiczne, czyli ciała

MATERIALIZM to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat
materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.

W przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według którego wszystkie myśli, uczucia,
decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki
o byt", tj. z uwarunkowań materialno-ekonomicznych i są w stosunku do nich wtórne.

Odmiany materializmu:

* materializm mechanistyczny - zakładający, że wszystko da się wyjaśnić i sprowadzić do prostych
oddziaływań materii, czyli że wszystko da się sprowadzić do zjawisk fizycznych i chemicznych.

* naturalizm - zakładający, że podstawą wszystkiego jest natura a więc w praktyce świat materialny jest jednak
tworem bardzo złożonym, którego nie da się łatwo sprowadzić tylko do prostych oddziaływań fizyczno-
chemicznych i o jego funkcjonowaniu decydują złożone "organiczne" zależności. Naturalizm kładzie bardzo duży
nacisk na postrzeganie świata jako całości i twierdzi, że całość nie jest równa prostej sumie poszczególnych części.

* materializm dialektyczny - nieco podobny do naturalizmu, odrzucający jednak teorie "organiczne" i
zastępujący je tzw. przemianami dialektycznymi - polegającymi na stałym, jakościowym rozwoju struktur
tworzonych przez materię. Wg materializmu dialektycznego, co prawda wszystko ostatecznie sprowadza się do
zjawisk chemicznych i fizycznych, jednak posiadają one swoją wewnętrzną "mądrość", która prowadzi do
powstawania coraz bardziej złożonych i doskonałych form. "Prawa" rządzące powstawaniem takich struktur są
nazywane dialektyką materialistyczną a jej zrozumienie i odkrycie uważa się za najważniejszy cel wszelkich
badań.

* materializm fenomenologiczny - w odróżnieniu od "twardego" materializmu nie utrzymuje, że świat
materialny jest jedynym realnym bytem, gdyż fenomenalizm odrzuca w ogóle pojęcie bytu absolutnego.
Materializm ten twierdzi jednak, że dogłębna analiza świata fenomenów docierających do umysłu człowieka
przekonuje, że podstawą wszelkiego istnienia są właśnie fenomeny dające się opisywać językiem fizyki i chemii, i
że przyjęcie tego za podstawę analizy całego świata fenomenów daje bardziej przekonujące rezultaty od przyjęcia,
że "bazowymi" fenomenami są nasze uczucia, myśli i idee.

Z pytania 50:

Materializm głosi, iż jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia: cielesne, przyrodnicze,

czasoprzestrzenne, niezniszczalne tworzywo świata, do którego sprowadzają się lub którego są modyfikacjami,
pochodnymi i od którego są zależne wszelkie przejawy rzeczywistości. Materializm narodził się na gruncie
greckim. Materialiści to m.in. Tales z Miletu, Heraklit z Efezu, Demokryt. Wszystko ma charakter zmienny,
przemijający. Materialiści podkreślali aspekt ewolucji. To, co nas otacza, zmienia się. Tales początku świata, życia
upatrywał w wodzie. Dla Heraklita żywiołem dominującym był ogień. Oświecenie odeszło od idealizmu. W XIX
w. nastąpił rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych, odkrycia biologiczne, dynamiczny rozwój nauk ścisłych.
Rozwój marksizmu, ruchu robotniczego, materializmu dialektycznego, które odmawiały idealizmowi prawa teorii
naukowej. Nałożenie się wojującego marksizmu i materializmu doprowadziło do kompletnej negacji teorii
idealizmu, która wg materialistów była teorią wsteczną.

15. Przedstaw główne założenia filozofii Tomasza z Akwinu. Co oznacza termin monizm , w jakich poglądach
filozoficznych można znaleźć wątki monistyczne. (zrobione w pytaniu 1)

Tomasz z Akwinu:

Wzorował się na Arystotelesie (tomizm schrystianizowanym arystoteizmem). Gdy Tomasz używał słowa „filozof” miał
na myśli Arystotelesa. Tomasz autorytetem średniowiecznej scholastyki.
Założenia:

1. Dualizm między wiedzą a wiarą.
Św. Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia. Są wprawdzie niektóre
prawdy dostępne rozumowi a zarazem objawione, np. nieśmiertelność duszy, na ogół jednak wiara i wiedza
to dwie różne dziedziny.
2. Epistemologia (teoria poznania).
Podstawą poznania jest jednostkowy świat rzeczy. W procesie poznania dane są nam różne substancje, czyli
to, co jest. Są 2 płaszczyzny poznania: zmysłowa i rozumowa
3. Metafizyka i ontologia (byt – to, co istnieje).

•

byt prosty – dla chrześcijanina Bóg (niepodzielny, wieczny, niezmienny). Dlatego jest w pełni
nierozpoznawalny. Byt prosty jest pierwotny.

•

byt złożony – zależny, akcydentalny (przypadłościowy)

Substancja cielesna to byt jednostkowy. Składa się z formy (charakter gatunkowy, ogólny) i materii
(charakter indywidualny, potencjał możliwość). Podział jak u Arystotelesa.

Racjonalizm tomistyczny (wcześniej arystotelesowski). Budowa logicznych dowodów na istnienie Boga, 5
dowodów:

•

dowód z ruchu – w świecie możemy stwierdzić istnienie ruchu (punktem wyjścia jest konkretny ruch;
jakieś konkretne ciało porusza się); ruch ten musiał mieć swoją przyczynę, któs musiał nadać ruch
substancji. Źródłem ruchu jest Bóg.

•

dowód z celowości – w świecie dostrzegamy harmonię i celowość, zatem musimy przyjąć istnienie
rozumnego Stwórcy świata. Jeśli natura przez swe działanie ma pewien cel, to ktoś musiał ten cel
wyznaczyć.

•

dowód z niesamoistności świata – świat jest niesamoistny. Substancje muszą być zależne od bytu
prostego.

•

dowód z przypadkowości rzeczy – jeśli to, co dotyczy substancji rzeczy jest przypadkowe, to musi istnieć
jakaś konieczność – byt prosty.

•

dowód z hierarchiczności, gradacji bytu – jeśli ta hierarchia istnieje, to najwyższą pozycję zajmuje Bóg.

6. Relacja pomiędzy podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym (człowiek – Bóg)
Możemy poznać tylko niektóre przymioty Boga. Bóg jest niezmienny, niematerialny, wieczny, a człowiek –
zmienny, materialny, śmiertelny (byt złożony ze względu na swą ułomność nie może poznać bytu prostego).
Hylozoizm – złożoność. Człowiek jest substancją cielesną, ożywioną. Składa się z ciała, które ożywione jest dzięki
duszy (anima). Ciało – materia, dusza – forma. Nieśmiertelność duszy ludzkiej (Arystoteles zakładał, że dusza
ludzka jest śmiertelna). Dusza ma charakter indywidualny (jednostkowy) – zachowuje życie po śmierci.

Z pytania 65

Święty Tomasz z Akwinu - urodzony prawdopodobnie w roku 1225, zmarł w 1274 roku. Filozof, teolog,

uczony, przyrodnik, zakonnik-dominikanin wywodzący się z tradycji scholastycznej. Jeden z najwybitniejszych
myślicieli w dziejach chrześcijaństwa.

WIEDZA I WIARA

Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia. Są wprawdzie niektóre

prawdy dostępne rozumowi a zarazem objawione, np. nieśmiertelność duszy. Na ogół jednak wiara i wiedza
stanowią dwie różne dziedziny. Dziedzina wiedzy w przekonaniu Tomasza, była rozległa: rozum poznaje nie tylko
rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własność, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy, które są
dla rozumu niedostępne, jak Trójca Święta, grzech pierworodny, Wcielenie, stworzenie świata w czasie. Są to
prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. Według Tomasza dowód tajemnicy wiary
przekracza możliwości rozumu. Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. Nie może
być sprzeczności między objawieniem a rozumem.
Koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii – teologia buduje na podstawie objawienia, filozofia wyłącznie na
zasadach rozumu. Nawet gdy traktują o tych samych prawdach, każda traktuje inaczej.

NAUKA O BYCIE

Substancje i uniwersalia. Według świętego Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani

Bóg, ani dusza, ani istota rzeczy materialnych, ani żadne prawdy ogólne. Dane są mu tylko rzeczy jednostkowe.
One muszą więc służyć jako punkt wyjścia dla wszelkiego poznania. Rzeczy jednostkowe, i tylko ona są
substancjami, czyli samoistnymi bytami. Natomiast uniwersalia to powszechniki – istnieją one ale tylko w
łączności z jednostkowymi rzeczami, istnieją w substancjach, skąd mogą być wyabstrahowane przez umysł, ale
same substancjami nie są. Mogą mieć trojaka postać:

Powszechnik może być zawarty w substancji jednostkowej, której istotę stanowi – to uniwersale in re,
zwane także przez Tomasza powszechnikiem bezpośrednim.,

Powszechnik może być wyabstrahowany przez umysł: jest to uniwersale post rem, które Tomasz nazywał
też refleksyjnym,

Powszechnik niezależny od rzeczy – uniwersale ante rem – jest on ideą w umyśle Bożym, wzorem wedle
którego Bóg stworzył świat realny.

Składniki bytu –

1. Złożone są istoty i istnienia. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji.

Istota Boga jest taka, ze implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie
implikuje. Z istot tych nie wynika, że muszą istnieć. Człowiek czy kamień istnieją nie dzięki swej istocie
ale dzięki jakiemuś innemu czynnikowi. I w tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem.
Stąd Bóg jeden jest bytem koniecznym (musi istnieć bo to leży w jego istocie) i niezależnym (istnieje z
własnej natury), a stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym (bo istnienie nie leży w jego naturze).
Stąd też Bóg jest bytem prostym, a stworzenie złożonym, bo składa się przynajmniej z istoty i istnienia.

2. Istota substancji cielesnych jest znów złożona z formy i materii. Różnica między światem duchowym a

cielesnym – co cielesne składa się z formy i materii, co zaś jest czysto duchowe posiada tylko formę.

NAUKA O BOGU

Tomasz dał 5 dowodów na istnienie Boga:

1. Z istnienia ruchu wnosi, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu
2. Z niesamoistności świata wnosi, że istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata
3. Z przypadkowości rzeczy wnosi, ze istnieje poza nimi istota konieczna
4. Z faktu że istnieją istoty różnej doskonałości wnosi iż istnieje istota najdoskonalsza
5. Z powszechnej celowości przyrody wnosi że istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą a działająca

celowo.

Wszystkie te dowody są typu kosmologicznego. Wszystkie opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie
może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza.

Przymioty Boga:
Tomasz był zdania że 1) własności Boga można poznać rozumem; 2) że wszakże rozum ludzki nie może poznać
ich wprost, lecz tylko pośrednio, drogą „negacji” lub „eminencji” – czyli bądź przez zaprzeczenie, bądź przez
nieskończone wzmożenie własności istot skończonych; 3) że istotą metafizyczną Boga jest samoistność. Bóg jest
jedynym bytem który istnieje sam przez się, wszystkie inne są bytami zależnymi.

Bóg nie ma ani początku ani końca, jest wieczny, jest niematerialny, jest bytem prostym, nie ma dla niego rodzaju i
przez to nie może być definiowany.

NAUKA O ŚWIECIE

Stosunek Boga do świata jest stosunkiem stwórcy do stworzenia.

Tomistyczne pojęcie stworzenia:

1. Świat został stworzony z niczego
2. stworzenie zostało dokonane wprost przez Boga
3. stworzenie jest aktem woli
4. stworzenie odbyło się według idei Bożych
5. stworzenie nastąpiło w czasie

Bóg nie tylko stworzył świat, ale też kieruje nim. Toteż świat jest uporządkowany, rozwija się celowo według
planu boskiego, czyli opatrzności. Części niższe służą wyższym, a wszystkie służą Bogu, który jest przeto celem
świata. Bóg jako przyczyna sprawcza i celowa, jest czynny wszędzie, nawet i w wolnych czynach istot rozumnych.

Istnieją różnorodne stworzenia o różnym stopniu doskonałości: od żywiołów, poprzez złożone ciała

nieorganiczne, rośliny, zwierzęta, aż do człowieka. Te wszystkie znamy z doświadczenia, ale poza nimi muszą być
inne jeszcze, wyższe. Istnieć musi bowiem ciągłość między człowiekiem a Bogiem. Te pośrednie istoty to czyste
inteligencje czyli anioły. Stanowią one według Tomasza, niezbędny składnik hierarchicznego układu świata. Te
istoty pośrednie między człowiekiem a Bogiem mają tez pośrednie właściwości. Nie poznają przez zmysły, jak
człowiek, ani z własnej natury, jak Bóg, lecz poznają przez iluminację.

NAUKA O DUSZY

Ciało również należy do człowieka. Tomasz pojął duszę jako formę istoty organicznej, jako czynny tej

istoty pierwiastek. Tomasz stanął na stanowisku psychofizycznej jedności człowieka.

NAUKA O POZNANIU

Tomasz stał na stanowisku:

1. receptywności poznania – poznanie polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu.

Przedmiot wraża w duszę swój „obraz”. To wrażanie obrazu w duszę odbywa się przy zetknięciu z
przedmiotem, zetknięcie zaś odbywa się przez pośrednictwo zmysłów. Wszelkie tedy poznanie ludzkie jest
pochodzenia empirycznego. Człowiek nie posiada idei wrodzonych. Natomiast anioły poznają rzeczy przez
ich wieczne prawzory.

2. łączność poznania wyższego z niższym – władze poznawcze człowieka są bądź zmysłowe, bądź

umysłowe. Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od władz niższych,
zmysłowych, musi też rozpoczynać się proces poznania.

Tomasz dzielił rozum na czynny i bierny. Rozum czynny sam nie jest właściwie władza poznawczą. Jest raczej
jakby światłem, które padając na wyobrażenie wydobywa zawartą w nim istotność. Istotność tę poznaje rozum
bierny, on dokonuje właściwego aktu poznania.
Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem. Natomiast Tomasz ostrzegł że poznanie rozumowe jest
zawsze ogólne. Duszę własną poznajemy tylko pośrednio. Tomasz twierdził ze poznajemy tylko to co rzeczywiste
a nie co tylko potencjalne. Poznajemy więc bezpośrednio tylko czynności duszy, władze zaś duszy i samą duszę –
wyłącznie na drodze refleksji.
Tomasz głosił więc pierwszeństwo rozumu i stał na stanowisku intelektualizmu. Ostateczny cel życia widział w
szczęściu, ale szczęście pojmował zgodnie ze swoją teocentryczną i intelektualistyczną filozofią. Pojmował je jako
poznanie Boga. Poznanie bowiem jest najwyższą funkcją człowieka. Bóg zaś najdoskonalszym przedmiotem
poznania.

Tak więc to co było w tomizmie nowe, nieoczekiwane to oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu, tej
filozofii głoszącej istnienie Boga, opatrzności, nieśmiertelnej duszy, wolnej woli.

16. Przedstaw główne założenia filozofii Plotyna. Wskaż na jego związki z platonizmem.
Jakie związki pojęciowe występują między terminami teizm i panteizm (zrobione w pytaniu 9)?

Plotyn pozostawił po sobie pisma – ułożone przez Porfiriusza w „dziewiątki” – Eneady. Razem 54 traktaty.
Próbuje na nowo „odczytać” Platona, po swojemu. Uważał się za egzegetę (interpretatora) Platona,
faktycznie przekształcił jego naukę – neoplatonizm. Ostatni wielki myśliciel – indywidualista ducha
greckiego. Doprowadził poglądy greckie do najwyższego poziomu, jaki mogły osiągnąć.

trzy okresy rozwoju Plotyna:

•

W pierwszym był wyznawcą Platona i rozwijał jego naukę o duszy i jej oczyszczeniu.

•

W drugim przeszedł od tych specjalnych zagadnień do poszukiwania ogólnej teorii bytu i zarazem od
cudzego do własnego poglądu na świat – od platonizmu do neoplatonizmu.

•

W trzecim okresie starzejący się Plotyn przerwał abstrakcyjne dociekania i skupił się na sprawach
bardziej aktualnych, przeważnie religijno – etycznych.

Platon – podział rzeczywistości na świat rzeczy i idei. Rzeczy odbiciem realnego bytu, idei.
Plotyn – odczytał w sposób monistyczny myśl platońską. To, co odnosi się do bytu ma charakter monistyczny, ma
też jednak charakter gradualistyczny.
Dynamiczne pojęcie bytu – ekspansywny, przyjmuje różne postaci, ma jedną tożsamość.
Emanacja - podstawowa myśl systemu Plotyna. Kryształowa przezroczysta waza wypełniona wodą. Woda
wylewa się przez brzegi, jednak jej nie ubywa – jest to stały proces, proces wyłaniania się. Najwyższy byt jest
niewyczerpalny, wieczny, jest źródłem, które nigdy się nie kończy. Źródłem tego bytu – absolut. U podstawy
wszystkiego jeden byt.

Trzy podstawowe byty:

Prajednia (Absolut) – zawiera się w niej doskonałość bytu. Jest to pierwotna idea, z której wyłaniają się niższe
formy bytu. Efektem emanacji są kolejne formy bytu:

Niecielesny świat umysłu – forma racjonalna (kosmiczny rozum stoików, świat idei Platona)

Cielesny świat zmysłów – coraz bardziej zróżnicowany, rozdrobniony, rozprzestrzeniony byt

Między tymi bytami istnieją napięcia. To, co najniżej nie jest w stanie dojść do wyższego.
Zstępowanie – czy jest jeszcze niższa forma
Absolut jest sam dla siebie, nie potrzebuje niczego. Kolejne są bytami niesamodzielnymi. Niedoskonałe dążą do
doskonałości, ale jest degradacja – brak możliwości stania się wyższym.

Poznanie – Prajednia niedostępna dla rozumu, niepoznana. Rozum może dążyć, ale ze względu na ułomność,
nie jest w stanie pojąć w całości Absolutu. (Wbrew Platonowi, Plotyn miał Absolut za niepoznawalny, za
znajdujący się poza wszelkim poznaniem.) Ekstaza – pozwala zbliżyć się na chwilę do Absolutu. Doznanie
jest krótkie, ale pozostawia wrażenia. Jest stanem wyjątkowym, zdarza się rzadko.

Rozum jest podmiotem czystego myślenia. W umyśle może pojawiać się obraz Absolutu, lecz nie będzie
odpowiadającym rzeczywistości odbiciem. Wyższe poznanie to to, które pozawala na uogólnianie, wiąże się z
logicznym myśleniem. Plotyn przypisuje rozumowi pewne kategorie, formy, przejawiające się przez pewne
pojęcia:

•

Byt – to, co jest

•

Spoczynek (statis) – ekstaza (exstatis) jako wyjście ze stanu spoczynku

•

Ruch (kinesis) – byt dynamicznie pojmowany

•

Tożsamość (tastotis) – jedność

•

Zróżnicowanie (heterotis) – wielość (jedność i wielość – dychotomia) Zróżnicowanie charakteryzuje
zmysłowość. Poznanie zmysłowe to postrzeganie wielości, mnogości wrażeń, nieskończoności.

Człowiek jest bytem złożonym. Jedna dusza (psyche) ma dwie strony: umysłową i zmysłową. Można pogrążyć się
w tym, co zmysłowe, lub wznieść się na poziom rozumu. Nasilenie jednej z nich prowadzi w odpowiednią stronę.
Dusza ogląda umysł, jest w stanie wznieść się do tego, co rozumowe. W tym tkwi siła twórcza. Wtedy dusza
ogląda samą siebie.

Dwie jaźnie (dotyczy duszy):

•

Umysłowa – wydobycie się z cielesności

•

Zmysłowa – niższa, naturalna, oddzielona od kontemplującej duszy

Umysł – dusza – zmysły
Dusza pośrednikiem między tymi światami (droga w górę lub dół)
Ofiara polega na poświęceniu jaźni niższej na rzecz rozwinięcia jaźni wyższej, otwarciu się na rozum i zbliżeniu
do Absolutu.

Dno bytu – czy istnieje granica – dusza jest kresem emanacji. Im bardziej dąży do zmysłów, tym bardziej zagłębia
się w ciemność, zło. Granicą jest otchłań niebytu – odwrotność tego, co jest.
Źródłem w duszy ludzkiej jest egoizm, także źródłem zła, rozpadu. Opatrzność, której źródłem jest Absolut nie
pozwala na zapadnięcie się w zło, zawiera nadzieję na powrót. Etyka – człowiek z natury powinien dążyć do
światłą wewn, światła duszy, która prowadzi go do góry, wzwyż za pomocą: miłości, piękna, dobra.

Trzy typy ludzi:

•

Muzycy – wsłuchują się w to, co prowadzi do ważnych regionów

•

Erotycy – przez uczucia, zmysł wzroku pobudzeni do miłości

•

Filozofowie – przez rozum do osiągnięcia wyższej jaźni

Cnoty platońskie:

•

Mądrość – wiedza na temat siebie

•

Panowanie – podporządkowanie niższych instynktów

•

Odwaga – wykorzystywanie uczuć do realizacji bycia sobą, własnej postawy

Sprawiedliwość – cnota cnót, łączy w sobie wszystkie cnoty

Związki Plotyna z platonizmem:

Plotyn był twórcą neoplatonizmu. Przekształcił system Platona w doktrynę emanacyjną o charakterze

monistycznym. Zasadniczymi motywami stworzonego systemu były: 1) transcendentna teoria absolutu, 2)
fenomenalistyczna teoria materialnego świata (rozumianego jako odzwierciedlenie idei w materii), 3)
ekstatyczna teoria poznania, sztuki i cnoty, pojętych jako narzędzia zespolenia z absolutem. Neoplatonizm był
to kierunek filozoficzny rozwijający się od III do VI w. n.e., który odwołując się do platońskiej teorii idei
wchłonął tradycje: neopitagorejską, gnostycką, a także wschodnią (gł. żydowską i indyjską). Początkowo
rozwijał się w Aleksandrii (za twórcę n. uważany jest Ammonios Sakkas), gł. przedstawicielem był Plotyn,
nauczający w Aleksandrii i Rzymie, który przedstawił skrajnie teologiczną interpretację Platona, czyniąc z
materii tylko cień bytu i szukając mistycznych dróg zbliżenia się do wyniesionego ponad wszystkie pojęcia,
obdarzonego absolutną jednością Boga. Opierając się na doktrynie emanacji neoplatonizm stawał się rodzajem
teologii. Plotyn, jak i inni myśliciele ze szkoły Platona, żyjący w III w. n.e., poszukiwali ,,odpowiedniej’’
intelektualnie podstawy do zbudowania na niej racjonalnej myśli religijnej. Ich Bóg, opisywany jako ,,Jednia’’
lub ,,Absolut’’, był czynnikiem jednoczącym, nadającym sens dwóm światom Platona - myśli i rzeczywistości,
światu umysłowemu lub ,,idealnemu’’ i fizycznemu. Do ,,Jedni’’ przybliża człowieka przeżycie mistyczne.
Owo przeżycie nazwano ,,ekstazą’’, czyli ,,stanięciem poza sobą samym’’.

I jeszcze tabelka dla ułatwienia percepcji, a co...

PLATON ok. 427 – 347 p.n.e., filozof grecki

PLOTYN ok. 204–ok. 269 p.n.e., filozof grecki,
twórca neoplatonizmu. Objaśniał, interpretował
poglądy Platona. Faktycznie jednak przekształcił
jego naukę.

1. Dualizm- dualizm niematerialnej, wiecznej duszy
ludzkiej i przemijającego ciała.
Ciało jest więzieniem duszy.

1. Dualizm- Plotyn przyjmował, że część duchowa
człowieka jest uwikłana w przeciwstawną do niej
cielesność, będącą powodem jego upadku
i niedoskonałości

2. Idee uobecniają się w rzeczach a rzeczy uczestniczą w
ideach.

2. Idee odbijają się w materii- świat materialny.

3. Ludzie są różni: lepsi i gorsi

3. Postacie bytu są mniej lub więcej doskonałe.

4. Przypadkowość, skończoność, cielesność traktowane
jako rezultat i jako stan upadku.

5. Stawiane sobie cele mają wyznaczać drogę wyjścia ze
stanu upadku.

5. Stawiane sobie cele mają wyznaczać drogę wyjścia
ze stanu upadku.

6. Teoria bytu:

Na początku istniały: Chaos, Demirug i Idee. Dobry
Demirug widząc marność chaosu, ukształtował go na
wzór idei, żeby był on możliwie najlepszy. W rezultacie
powstał świat zmysłowy, w pewnej części podobny do
idealnego wzoru, ale nie udało się to zupełnie, gdyż
przeszkodziła temu marność pratworzywa. Mamy zatem
dwa rodzaje bytu: jeden jest doskonały, wieczny,
niezmienny, ogólny; i jest to byt idei, a drugi jest
jednostkowy, przemijający, zmienny i jednostkowy. Jest
to byt rzeczy

6. Teoria bytu:

Istotę bytu stanowi nie trwanie lecz stawanie się. Jest
to dynamiczne pojęcie bytu, które umożliwiło
stworzenie monistycznego systemu. Nie ma wielu
bytów, lecz jest jeden byt – rozwijający się i
przybierający różne postacie. Byt wg. Plotyna ma
naturę światła. Wyłonione postacie są jakby
promieniami bytu (emanacjami). Świat to kolejne
emanowanie coraz to nowych bytów. Postacie bytu są
mniej lub bardziej doskonałe. Im byt jest doskonalszy,
tym większą ma moc twórczą, a twór jest zawsze
mniej doskonały od
twórcy. Każda postać bytu zatem pochodzi
od innej, która jest odeń doskonalsza. Porządek
powstawania bytu jest więc porządkiem
zmniejszającej się doskonałości, stanowi szereg o
obniżającym się poziomie. Szereg ten zaczyna się od
bytu najdoskonalszego i trwa, dopóki zmniejsza się
stopniowo doskonałość i moc twórcza nie wyczerpie
się.

Świat idealny- świat doskonały, świat idei

Świat zmysłowy- świat realny, w którym
żyjemy i uważamy go za jedyny prawdziwy.
Tak naprawdę wg. Platona świat realny jest
tylko odbiciem świata idei

7.
- Świat idealny

Świat psychiczny

Świat materialny

Z Absolutu emanują coraz to kolejne postacie bytu,
ale coraz mniej doskonałe i coraz mniej posiadające
jedności, coraz bardziej zależne. Są to tzw.
hipostazy. Plotyn wyróżniał ich 3:

1. Duch – świat idealny
2. Dusza – świat psychiczny
3. Materia – stanowi kres procesu

emanacyjnego.

8. Idee- byt najdoskonalszy. Świat idei u Platona jest na
pierwszym miejscu.

8. W ideach nie widział doskonałości zupełnej i
wnioskował stąd, że musi istnieć byt od idei
doskonalszy. Świat idei u Plotyna zajmuje dopiero
drugie miejsce.

9. Nie ma jednego prabytu, który powołuje do życia
kolejne byty. Na początku były idee- byty, które są
przedmiotem pojęć. Idea to byt ogólny, niezmienny i
idealny. Idee uosabniają się w rzeczach. Świat materialny
to złudzenie, prawdziwy świat to świat idei. Ludzie widzą
tylko cienie rzeczywistości, a ponieważ jest to jedyna
realność, którą dostrzegają, biorą ją za samą
rzeczywistość.
Pojawia się tu też teoria wędrówki dusz- dusza
odłączona od ciała przebywa wśród idei i posiada wiedzę
na ich temat; łącząc się z kolejnym ciałem pogrąża się w
cielesność traci wiedzę o ideach i może ją sobie tylko
przypominać. To przypominanie sobie to nasza nauka.

9. Istnieje byt pierwotny wolny od jakichkolwiek
mnogości i przeciwieństw. Jest czystą jednią. Jest
niezależny i bezwzględny – jest nim Absolut. Jest on
ponad wszelką doskonałością, jest tym co religie
nazywają Bogiem, źródłem wszystkiego co istnieje, nie
daje się objąć rozumem, jest niepoznawalny.

10. Dusza jest niepodzielna, stanowi jedność.

10. Plotyn podzielił duszę na 2 składniki:

niższa część duszy: wszystkie funkcje
zwązane z ciałem, niedoskonałości i
grzechy

wyższa część duszy: wolna od
niedoskonałości i więzów cielesnych

Plotyn, przeciwnie niż Platon, uważał że dusza czasami
może zejść w niższe rejony bytu, aby je uduchowić i
podnieść. Dusz jednak schodząc w dół traci łączność z
regionami wyższymi, odwraca się od boskiego prabytu.
Może się jednak nawrócić tzn. wrócić do sfery
doskonałej. Wymaga to jednak wysiłku bo naturalnym
kierunkiem duszy jest droga w kierunku coraz
mniejszej doskonałości bytu.

11. Poeci, malarze nie pasują do państwa – artysta nie
odzwierciedla idei, tylko rzecz materialną, czyli cień.
Odwracają ludzi od prawdy- od idei.
W państwie wszyscy muszą być opanowani, mężni i stali
(artyści tacy nie są). Tylko w takim państwie
odzwierciedla się najwyższa idea, cnota –
sprawiedliwość.

11. Twórczość artystyczna upodabnia człowieka do
bóstwa.

17. Przedstaw podstawowe założenia filozofii Epikura. Wyjaśnij znaczenie terminu irracjonalizm, odnieś go do
poszczególnych poglądów filozoficznych. (+ termin RACJONALIZM)

EPIKUR Z SAMOS
Celem jest szczęście, brak cierpień, wszelkie przyjemności. Dlaczego mamy się bać śmierci, jeżeli gdy my
jesteśmy to jej nie ma, a gdy nas nie ma, to śmierć jest?

Głównym źródłem wiedzy o Epikurze i jego systemie są prace rzymskiego filozofa i poety Lukrecjusza. Epikur z
Samos (341 p.n.e.-270 p.n.e. – tzw. druga faza klasycznego okresu greckiego) założył własną szkołę w ogrodzie

(„ogród Epikura”, „filozofowie z ogrodów”). Cel epikureizmu był ten sam, co w innych systemach hellenizmu –
wyjaśnienie, na vzym polega szczęście i jak osiągnąć.

Założenia:

materializm, hedonizm – celem człowieka jest szczęście i rozkosz. Szczęście polega na doznawaniu
przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Brak cierpienia odczuwany jako przyjemność.
Człowiek jest istotą przemijającą, a życie przynosi cierpienia. Hedonizm łączył się z kultem życia, jego
akceptacją.

przyjemność negatywna – równowaga, stałość, przy braku potrzeb człowiek jest zupełnie wolny od
cierpienia. Jest to przyjemność wyższa. Żywiołowa przyjemność życia, do której wystarcza brak cierpień.

przyjemność pozytywna – podleganie zmianom. Tam, gdzie istnieją potrzeby, zawsze grozi ich
niezaspokojenie. A samo zaspokojenie złączone jest z cierpieniem. Przyjemność pozytywna nie jest celem,
lecz środkiem do zagłuszania dręczących człowieka potrzeb. Przyjemności pozytywne są dwojakiego
rodzaju:

•

przyjemności fizyczne – bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby bez nich istnieć. Epikur:
„przyjemność brzucha jest podstawą i korzeniem wszelkiego dobra”

•

przyjemności duchowe – wyższe, dają więcej przyjemności, np.: czytanie, oglądanie
przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna

Rozum jest podstawą szczęścia. Źródłem jest trzeźwość rozumu. Droga do szczęścia to również cnota, a
osiągnąć ją można tylko przez rozum.

Aby osiągnąć szczęście konieczna jest eliminacja lęków, obaw:

•

Przed śmiercią – należy wyzbyć się go, gdyż wraz ze śmiercią kończy się życie.

•

Przed bogami – bogowie nie mieszają się do życia.

•

Przed cierpieniem – łatwe jest do zniesienia, bo gdy jest silne, to nie długotrwałe, a gdy długotrwałe, to nie
jest silne

•

Przed niemożnością osiągnięcia szczęścia – radość jest łatwa do zdobycia, jeśli tylko człowiek żyje
rozumnie.

Materialistyczna teoria przyrody – Demokryt z Abdery twierdził, że wszystko składa się z atomów.
Epikur uważał, że wszystko składa się z atomów o różnym charakterze, że istnieją tylko rzeczy i przestrzeń
między nimi. Epikureizm to filozofia przyrody, która wyrzekła się czynników nadprzyrodzonych.

Sensualizm – poznanie przez zmysły (bierne – dotyk, węch, smak, czynny – wzrok)

Etyka – uznaje jedynie dobra doczesne. Człowiek odpowiedzialny jest za własne szczęście i nieszczęście,.
W rozumnym, kulturalnym, cnotliwym trybie życie jest najpewniejszy środek do osiągnięcia
egoistycznego szczęścia, a w egoistycznej postawie najpewniejszą drogę do szczęścia ogółu.

(z pytania 58 Wyjaśnij znaczenie hedonizmu w oparciu o koncepcje Epikura)
Hedonizm (gr. hedone - przyjemność) to pogląd uznający przyjemność za najwyższe dobro, natomiast unikanie
cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia.

Wyróżnia się:

hedonizm etyczny
hedonizm psychologiczny
Hedonizmem etycznym nazywamy takie poglądy, wg których ludzie powinni zmierzać do szczęścia (cudzego lub
swojego), bowiem jest to "etycznie dobre".
Hedonizm psychologiczny głosi, iż ludzie pragną szczęścia, nie mówi nic jednak co do sposobu (oraz rodzaju) jego
osiągnięcia.

Najstarszą formą hedonizmu jest hedonizm cyrenejski. Jego cechy: liczy się tylko szczęście "prywatne" (szczęścia
innych ludzi nie odczuwamy); szczęście można osiągnąć poprzez chwilowe przyjemności; to co nazywamy
"długotrwałym szczęściem" jest ich tylko ciągiem; szczęście jest aktywne, tj. jest stanem czynnym
umysłu/ducha/duszy, nie polega natomiast na braku cierpienia. Chwilowe, natychmiastowe szczęście jest
ważniejsze niż "odłożone na później".

Hedonizm prezentowany był przez przedstawicieli szkoły filozoficznej założonej w IV wieku p.n.e. przez uczniów
Sokratesa (m.in. Arystypa z Cyreny).

Epikur w etyce uznawał tożsamość dobra (przyjemności) i szczęścia oraz życia moralnego i życia szczęśliwego.
Za dostateczny warunek szczęścia uważał stan tzw. ataraksji, czyli braku cierpień i trosk, a za główne źródło
cierpienia — przesądy i obawy, takie jak strach przed bogami i śmiercią.

Hedonizm według Epikurejczyków

o interesowali się przede wszystkim przyjemnym i szczęśliwym życiem



aby odczuwać szczęście, trzeba je najpierw pojąć



przyjemność jest celem samym w sobie i ma charakter cielesny



szczęście to odczuwanie przyjemności przez jak najdłuższy czas

o atarksja – stan idealny, przyjemność ujęta jako stan fizycznej równowagi – brak pożądania, zaburzeń

umysłowych, równowaga ciała i duszy



życie w atarksji – życie na ustroniu, kontemplowanie, pielęgnowanie duchowości



człowiek powinien gardzić bogactwem i zaszczytami, cieszyć się tylko życiem w przyjaźni z
innymi



odrzucenie religii, jako mogącą zburzyć atarksję

•

bogowie co prawda istnieją, gdyż pojawiają się w snach, ale żyją w oddaleniu i nie
decydują o losach człowieka



zbyt silne przyjemności uniemożliwiają osiągnięcie atarksji

o śmierć jest równie naturalna jak życie – to zaśnięcie, naturalna kolej życia
o koncepcja budowy świata jest zaczerpnięta od Demokryta i atomistów
o człowiek ma naturalne prawo do wolności, gdyż jest to jego cecha wrodzona
o okresy życia człowieka



przyjemność



neutralność



ból i cierpienie

•

epikurejska teoria poznania

o wrażenia zmysłowe są tym, czym są i nie ma sensu nad tym deliberować
o pojęcie – powstaje z powtarzających się wrażeń zmysłowych

sądy formułuje się z pojęć

Irracjonalizm - w ontologii stanowisko głoszące, że byt (rzeczywistość) jest wewnętrznie sprzeczny
(nieracjonalny) i nie daje się w ogóle poznać przez ludzkie władze poznawcze. W epistemologii (teorii poznania)
może przybierać formy mniej lub bardziej radykalne. W tej ostatniej formie neguje wszelką wartość poznania
racjonalnego (antyracjonalizm). Częściej głosi, że u podstaw naszego poznania leżą motywy i czynniki
pozaracjonalne: wola, uczucia. Domaga się równouprawnienia poznania pozaracjonalnego z racjonalnym lub
twierdzi, że w niektórych wypadkach poznanie pozaracjonalne (np. doświadczenie mistyczne czy miłość) pełniej i
wierniej informuje o tym, co poznawane, aniżeli rozum.

Za twórcę irracjonalizmu uznaje się Św. Augustyna: Teoretycznie uczucie nie może brać udziału w procesie
poznawczym (epistemologicznym), jednak w kwestii poznania Boga rozum nie wystarcza. Irracjonalizm przyznaje
rolę uczucia i deprecjonuje rolę rozumu.

Hugon od Św. Wiktora: Próby pogodzenia scholastyki i mistyki. Można być mistykiem, ale nie należy wyrzekać
się poznania rozumowego. Wyróżnia trzy formy poznania, w których obok poznania rozumowego jest też poznanie
oczu, czyli element zmysłowy, oraz kontemplacja, czyli poznanie mistyczne, wewn, w którym poznający łączy się
z przedmiotem poznania. Mistyka uzupełniająca – rozum może być uzupełniony przez mistykę, a mistyka przez
rozum.

Tomasz z Akwinu: poznanie zmysłowe i rozumowe

Galileusz: podejście empiryczne, zasada matematyzacji

Kartezjusz: metoda sceptycyzmu poznawczego (metodologicznego), w procesie poznania jedynym pewnym jest
sam akt myślenia. Zwrot w filozofii nowożytnej – w nas samych, w akcie myślenia jest źródło wiedzy, już nie
przedmiot jest źródłem poznania. (racjonalizm)

Oświecenie koncentruje się na procesie poznania
Wolter: dane z doświadczenia, rozum instancją rozstrzygającą.
De Condillac: skrajny empiryzm, źródłem wiedzy doświadczenie zmysłowe (sensualizm), odejście od racjonalizmu
kartezjańskiego



(z pytania 19) Wskaż na podstawowe różnice między terminami: racjonalizm i irracjonalizm.

RACJONALIZM – [od łac. ratio rozum], pogląd podkreślający znaczenie rozumu dla poznania, (rozum
narzędziem poznania). Skrajny racjonalizm (r. genetyczny) zakłada, że cała wiedza pochodzi od rozumu i jest
wrodzona, a także, że poznanie zmysłowe nie ma na nią żadnego wpływu. R. epistemologiczny, zwany
metodologicznym, nie pyta o źródła poznania, ale jego metody. Dostrzega je w dociekaniach rozumowych,
procedury oparte na doświadczeniu (empiryzm) uważa za niepotrzebne, albo tylko pomocnicze. Umiarkowany
racjonalizm zakłada, że tylko pewna część wiedzy obecna jest w nas bez pośrednictwa zmysłów, jest w nas a
priori, czyli „przed doświadczeniem (zmysłowym)”.
IRRACJONLAIZM – pogląd przeciwstawiający się racjonalizmowi, który jednakże nie negował rozumu jako
narzędzia poznania. Irracjonalizm zakładał, że istnieje pewna wiedza, uzasadnienie ostateczne, dla którego
wyjaśnienia posługujemy się nie racjami rozumowymi, ale np. uczuciem, natchnieniem, ekstazą mistyczną, wiedzą
tajemną, objawieniem itd.

Zatem podstawową różnicą pomiędzy racjonalizmem a irracjonalizmem jest zakres poznania rozumowego.
Racjonalizm głosi kult rozumu i zakłada, że tylko rozum jest głównym źródłem poznania wszelkiej wiedzy.
Irracjonalizm, nie zaprzeczając dużej roli rozumu, uznaje jednak wyższość wiary i intuicji nad rozumem.

Na czym opierał się antyczny racjonalizm etyczny? (z pytania 75)

Racjonalizm etyczny to doktryna głosząca, że jeśli jakiś wymóg moralny ma być rozsądny lub godny przyjęcia, to
podporządkowanie się mu musi być zgodne z rozumem.

Racjonalizm etyczny Sokratesa polegał na tym, że wiązał on bardzo ściśle cnotę z wiedzą. Jeśli ktoś wie, co jest
sprawiedliwe, będzie postępował sprawiedliwie. Jeśli ktoś natomiast postępuje niesprawiedliwie, to dlatego, że nie
wie, co jest sprawiedliwe. Tchórzostwo jest skutkiem braku wiedzy o tym, co straszne i niestraszne. Gdyby
człowiek wiedział, że piękniej i korzystniej dla niego oraz dla jego szczęścia jest walczyć odważnie, to by się nie
bał. Przeciwieństwo tchórzostwa, odwaga, wynika z wiedzy o tym, co straszne i niestraszne. Wiedza rodzi cnotę, a
cnota zapewnia człowiekowi szczęście. U Sokratesa zatem łączą się w jedno: wiedza, dobro i szczęście. Żadna
wartość nie jest prawdziwą wartością, jeżeli nie wypływa z wiedzy. Wiedza czyni rzeczy dobrymi, a niewiedza
złymi.
Widać więc, że u Sokratesa występował jednoznaczny prymat rozumu w stosunku do woli. Sokrates był
przekonany, że wola człowieka automatycznie podąża za wiedzą. Jeśli ktoś postępuje źle, to nie dlatego, że nie
chce postępować dobrze, ale dlatego, że nie wie, co jest dobrem. Sokrates zatem stawał w opozycji do innego
poglądu w tej kwestii, wyrażonego np. przez Owidiusza (i św. Pawła). Według tego poglądu, można rozumem
poznać dobro, a jednak za nim nie podążać. Decyzja, by czynić dobro jest bowiem efektem współdziałania rozumu
i woli. Owidiusz pisał o tym w słynnym zdaniu: Video meliora proboque, deteriora sequor ("Widzę i pochwalam
to, co lepsze, a wybieram to, co gorsze"). W podobnym duchu pisał św. Paweł: "Nie czynię dobra, którego chcę,
lecz zło, którego nie chcę" (Rz 7, 19). Sokrates nie doceniał roli woli oraz emocji w decyzjach moralnych.
Racjonalizm etyczny Sokratesa doprowadził go do innych jeszcze skrajnych konsekwencji. Sokrates twierdził, że
człowiek powinien postępować świadomie, a nie bezwolnie. Dlatego też, według niego, lepszy jest człowiek, który
świadomie popełnia występek, niż ten, kto wprawdzie nie zawinił, ale tylko mimowolnie. Dobry uczynek
spełniony bez wiedzy, bez świadomości naprawdę się nie liczy. Lepszy jest więc ten, kto błądzi świadomie.
Sokrates zatem wyżej cenił czyny popełniane z premedytacją, nawet złe, niż popełnione z niepełną świadomością,
np. w afekcie.

18. Przedstaw podstawowe założenia filozofii Sokratesa. Wskaż na miejsce tego filozofa w kulturze antycznej.
Wyjaśnij znaczenie pojęcia deizm. Wskaż na przedstawicieli tego stanowiska. (zrobione w pytaniu 9)

Sokrates (469 – 399 r.p.n.e.) nie pozostawił po sobie żadnego pisma – uważał, że szkoda czasu na pisanie i lepiej
poświęcić czas na dyskurs z człowiekiem. Opowiadania o Sokratesie głoszą, że przechadzał on się po mieście i
zaczepiał różnych znanych ludzi na wysokich stanowiskach i pytał ich np. sędziego - co to jest sprawiedliwość itd.,
a ten kiedy mu odpowiadał na to, Sokrates miał swoją odpowiedź, która zaprzeczała wypowiedzi rozmówcy - i tak
właśnie zbijał owe informacje - metoda elenktyczna. Doprowadzał do tego, że rozmówca sam sobie zaprzeczał,
stąd też nie był w ówczesnych czasach postacią lubianą przez ludzi władzy, co pośrednio przyczyniło się do jego
śmierci. W wieku 70 lat został oskarżony o bezbożność (krytykował powszechną religię) i demoralizację. Sam się
bronił. Został skazany na karę śmierci, którą wówczas było wypicie cykuty. Poddał się wyrokowi imię własnych
zasad. Świadomie umiera za własne przekonania. Ostatnie jego chwile opisane są przez jego największego ucznia,
Platona, w dialogu Fedon – odwiedzają go przyjaciele, ostatnia rozmowa. Nie bał się śmierci. Według legendy, tuż
przed śmiercią miał wypowiedzieć słynne zdanie: "Wiem, że nic nie wiem."

1. Antropocentryk – poszukiwał zagadki bytu w samym człowieku i na nim opierał badania. Człowiek jest pusty

jeśli nie jest związany w jakiś sposób z innym człowiekiem (dialog).

Sprzeciwiał się głoszonemu przez sofistów relatywizmowi moralnemu. Wierzył w absolutne znaczenie dobra i
cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność,
dzielność) jest dobrem bezwzględnym i dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać.

Intelektualizm moralny – „Cnoty można się nauczyć”, bo można ją racjonalnie poznać, pojąć, zrozumieć. Od
nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy. Dążenie do dobra wynika z racjonalnego myślenia. Zło jest
nieświadome, niezrozumiane. Człowiek zły nie wie, co robi, bo tego nie rozumie. Gr. fronesis (?) zdolność
dojścia do dobra poprzez własny rozum.

Prawda to odsłonięcie mocą własnego umysłu tego, co posiadamy, co możemy osiągnąć.

Daimonion – głos wewn, głos sumienia, ma charakter czysto subiektywny. Źródło postawy moralnej.
Etyka eudajmonistyczna – szczęście u Sokratesa to dążenie przez poznanie rozumowe do dobra. Brak
rozumu prowadzi do zła, czyli do braku szczęścia.

6. Metody poszukiwania prawdy (zwane sokratejskimi):

•

Elenktyczna – negatywna, ma doprowadzić do odrzucenia wszelkich błędnych założeń poprzez logiczny
sposób myślenia

•

Maieutyczna (położnicza) – jego matka była akuszerką, położną. Chciał być akuszerem ludzkiej duszy.
Dążenie do wydobycia pewnego sensu, dopomożeniu rozmówcy w uświadomieniu sobie prawdy, którą już
posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; metoda ta zakłada, iż każdy człowiek posiada intuicyjną
wiedzę o dobru.

Postać Sokratesa jest w dziejach filozofii starożytnej postacią przełomową. Filozofię tę dzielimy na filozofię

przedsokratejską i postsokratejską. Wszystkie szkoły filozoficzne od początku IV wieku przed Chrystusem do
końca starożytności w jakiś sposób zawsze odwoływały się do tego filozofa. Nie napisał ani pół zdania, a mimo to
należy do tych, którzy wywarli największy wpływ na rozwój myśli w Europie.

Sokrates rozpoczyna okres klasyczny w greckiej filozofii (przedsokratejscy: filozofia przyrody i sofiści;

klasyczny okres; filozofia hellenistyczna). W okresie tym koncentracja w Atenach: sztuka, teatr, filozofia – rozwój.

Filozofia Sokratesa była głęboko zakorzeniona w greckiej tradycji filozoficznej, w wielkich systemach filozofii

VI i V wieku przed naszą erą, w filozofii Heraklita i Anaksagorasa, Pitagorasa i Empedoklesa, Parmenidesa,
Protagorasa i Prodikosa. Myśliciele ci są nieustannie obecni w świadomości Sokratesa, kiedy pojawia się przed nim
trudny problem do rozwiązania. Sokrates nie ukrywał wcale tych związków łączących go z tradycją. Przeciwnie,
chętnie przywoływał imiona wielkich myślicieli greckich na pomoc, przytaczając często ich wypowiedzi.
Myśl Sokratesa miała olbrzymi wpływ na poglądy największych filozofów greckich – Platona, który próbował
usystematyzować poglądy Sokratesa, tworząc system, oraz Arystotelesa, który będąc uczniem Akademii
Platońskiej w swojej późniejszej działalności odwoływał się do filozofii Platona, a pośrednio Sokratesa.

Wpływ Sokratesa na późniejsze poglądy filozoficzne:

to, że szczęście, rozum i cnota są nierozłączne było konsekwencją sokratyzmu. Konsekwencję tę przyjęły
wszystkie obozy filozofii greckiej i na tym fundamencie budowały etykę.

drugą konsekwencją przejętą przez następców Sokratesa było przekonanie, że wiedza może być tylko
ogólna. Na tym fundamencie budowano teorię poznania.

Platon (uczeń bezpośredni) i Arystoteles (uczeń pośredni) przejęli jego wiarę w poznanie bezwzględne, a
na podłożu jego teorii pojęć etycznych stworzyli wielkie systemy filozoficzne

połączenie szkół Sokratesa i Sofistów np. Cynicy (Antystenes z Aten), Cyrenaicy (Arystyp z Cyreny)

(z pytania 68) Poglądy Sokratesa na tematy etyki można ująć w trzy zasadnicze punkty.
1. CNOTA JEST DOBREM BEZWZGLĘDNYM
Cnota (arete) według Sokratesa to zalety, które są jedyne i wspólne całemu rodowi ludzkiemu. Były to między
innymi sprawiedliwość, odwaga, uczciwość, panowanie nad sobą, umiarkowanie, stałość. Dokonał on w ten sposób
wyodrębnienia spośród zalet ludzkich tych zalet, które można określić jako zalety moralne. Ważnym było to, że te
zalety nie wynikają z ludzkiego ustanowienia, ale z natury rzeczy i są jednakowe we wszelkich kulturach,
społecznościach. Cnota jest więc wartością powszechną. Sokrates na podstawie wyżej wymienionych czynników
uznał cnotę za wartość najwyższą i bezwzględną i za jedyne prawdziwe dobro, wobec którego inne, pozorne dobra
(np. bogactwo, sława, zdrowie) się nie liczą. Człowiek powinien zabiegać o cnotę nie licząc się z niczym, nawet
śmiercią. Sokrates wysuwał na czoło cnót panowanie nad sobą, jako że to ono wyzwala umysł spod zwierzęcych
popędów. Wyróżnienie dóbr moralnych uczyniło Sokratesa ojcem etyki, a wyniesienie dóbr moralnych ponad inne-
ojcem moralizmu.
2. CNOTA WIĄŻE SIĘ Z POŻYTKIEM I SZCZĘŚCIEM
Sokrates wiązał dobro i pożytek w swej filozofii. Twierdził, że pożytek jest zależny od dobra- tylko dobre rzeczy
mogą być naprawdę pożyteczne. Ludzie często działają wbrew swojemu pożytkowi dlatego, że nie wiedzą, co jest
dobre. Sokrates zalecał cnotliwe postępowanie ludziom, argumentując, że wiąże się one z korzyścią dla nich
samych. Dlatego też Sokrates wiązał szczęście nierozszczepialnie z cnotą, twierdził, że ono z niej wynika.
Argumentował: szczęśliwy jest ten, kto posiada najwyższe dobro, a najwyższym dobrem jest cnota.
3. CNOTA JEST WIEDZĄ
Sokrates twierdził, że wiedza i cnota to pojęcia tożsame. Wszelkie zło pochodzi bowiem według niego z
nieświadomości i nikt zła świadomie i umyślnie nie czyni nie czyni. Zaś skoro dobro jest pożyteczne i powoduje
stan szczęścia, nikt, kto je zna, nie będzie go nie czynił. Sokrates więc wnioskował „Jest to jedno i to samo
wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym”. Jeśli zaś wiedza nie wystarczy do cnoty, jest to wiedza
powierzchowna i niezupełna. Kto ma wiedzę pełną, musi przejąć się nią do głębi i czynić dobro. Z tego wynika też,
że cnoty można się uczyć, nie jest ona wrodzona, a jej nabycie zależy od nas samych. Taki pogląd nazywamy
intelektualizmem etycznym.
Poglądy Sokratesa zapoczątkowały etykę i moralizm, rozpoczęły rozważania nad dobrami moralnymi i ich
dominującym znaczeniem w życiu człowieka. Ich odbicie można znaleźć zarówno w niemal całej filozofii jaki i np.
w myśli chrześcijańskiej. Nie straciły one swego znaczenia także dzisiaj, są ciągle żywe i modyfikowane. Obranie
cnót moralnych jako celu i drogowskazu w życiu nadal jest rzeczą oczywistą dla wielu ludzi. Prawo jest także
zbudowane na w dużym stopniu etyce i uznaniu pewnych cnót moralnych jak sprawiedliwość czy uczciwość za
najwyższe. W czasach globalizacji, zaniku wartości i wyścigu szczurów intelektualizm etyczny i postawienie cnoty
za najwyższe dobro może być dobrą przeciwwagą i wiele autorytetów powołuje się na to. Uniwersalizm idei
sokratejskiej nadal może być uważany za prawdziwy, gdyż w większości świata właśnie te wartości, które ona
wywyższa, są wartościami preferowanymi społecznie, a także przez religię i władze polityczną.

19. Przedstaw pokrótce podstawowe założenia metafizyki Platona. Wskaż na podstawowe różnice między
terminami racjonalizm i irracjonalizm. (zrobione w pytaniu 17)

Metafizyka – dział filozofii odnoszący się do tego, co najogólniejsze, co jest. Byt jest tym, co istnieje (gr. fisis –
natura, przyroda; meta – poza przyrodą, czyli to, co ogólne). Tezy metafizyczne to (np.):

•

materializm (gr. mittera – matka) – to, co jest, jest materialne

•

spirytualizm – prymat ducha nad materią (podejście jakościowe)

Podstawowe założenia metafizyki Platona („barczysty”, „szerokoplecy”; prawdziwe nazwisko: Arystokles):

Rzeczy – pojęcia – idee
Pogląd Sokratesa, że w pojęciach jest zawarta wiedz pewna i bezwzględna był założeniem teorii Platona. Co jest
jednak tą rzeczywistością, jaką poznajemy przez pojęcia?
Własnością pojęć jest jedność i stałość. Przedmioty określane przez pojęcia muszą mieć te same własności.
Tymczasem wszystkie rzeczy są złożone i zmienne. Zatem nie rzeczy są przedmiotami pojęć. Platon przyjął, że
istnieje byt, który nie jest bezpośrednio dany. Ten byt nazwał „ideą”.

Idee – sedno koncepcji platońskiej. Idee są stałe, wieczne, niezmienne, niepodzielne. Porządek idei jest pierwotny
względem porządku rzeczy. Idee są realnym bytem, są doskonałe. Rzeczywistość (od „rzeczy”) jest tylko odbiciem
idei. Mnogość rzeczy jest przeciwstawna ideom. Idea drzewa, żeby mogły istnieć gatunki drzew i pojedyncze
egzemplarze.
Świat idei jest światem pierwotnym – tym, co stałe i ogólne. Jest zhierarchizowany. Najwyższą ideą jest idea
dobra. Za nią jest idea piękna. Świat idei jest doskonały.
Idealizm obiektywny – idea jest bytem, obiektem – zręby metafizyki platońskiej.
Sposób odczytania Platona: Dualizm systemu platońskiego – istnienie świata rzeczy i idei, dwóch porządków,
dwoistość.
Platon posługuje się mitem o jaskini, według którego ludzie uwięzieni w niej widzą tylko cienie idei, a
ponieważ jest to jedyna realność którą dostrzegają, biorą ją za samą rzeczywistość.
Ostateczny wynik rozumowania jest zatem taki:
Monizm – istnieją idee, które są podstawą rzeczy. Jeden porządek idei – rzeczy się z nich wywodzą jednorodność
bytu (stały, niezmienny).

(Jest jeszcze pluralizm – wielość porządków bytowych i bytów, ale do Platona się nie odnosi)

Człowiek jest istotą złożoną z duszy i ciała. Porządek duszy jest nadrzędny do porządku ciała. Dusza ożywia ciało,
jest formą aktywną w odróżnieniu od biernego ciała. Ciało jest pozbawione życia, jest materią pasywną. Jest
więzieniem duszy.
Dusza jest złożona hierarchicznie:

•

Dusza zmysłowa, pożądliwa – odnosi się do sfery odbierania wrażeń ze świata rzeczy.

•

Dusza uczuciowa, emocjonalna – odnosi się do przeżywania emocji, które może mieć charakter pozytywny,
bądź negatywny

•

Dusza rozumowa – odpowiada za funkcje poznawcze, człowiek może rozwijać się intelektualnie, prowadzi do
poznania świata idei

Dusza jest w ciele, ponieważ zbłądziła. Z pewnych przyczyn upadła, przez co musiała pozostać w ciele. Dusza
może wcielać się wielokrotnie, by się oczyszczać.
Dusza odłączona od ciała po śmierci przebywa wśród idei i posiada wiedzę na ich temat; ale łącząc się z
kolejnym ciałem pogrąża się w cielesność, traci wiedzę o ideach i może ją sobie co najwyżej przypominać.
Zapomina bowiem stan, kiedy przebywała w swojej ojczyźnie. Wiedza to przypominanie sobie tego, co jest w
świecie idei, jedynym realnym świecie – tzw. teoria wędrówki dusz. Metempsychoza – wędrówka dusz.

Cnoty platońskie:

•

Mądrość – odnosi się do duszy rozumowej. Jest głębsza niż czysta wiedza, głębsze wniknięcie w duszę
racjonalną. Mędrzec musi znać sam siebie.

•

Panowanie – zdolność do panowania nad duszą pożądliwą

•

Męstwo – odnosi się do duszy emocjonalnej. Człowiek potrafi bronić swych przekonań.

•

Sprawiedliwość – najtrudniejsza z cnót, jest syntezą pozostałych trzech, cnota cnót.

Idee wrodzone – coś, co jest dane wraz z narodzinami, to, co w procesie przypominania musi człowiek przyswoić.
Człowiek śpi – tylko niektórzy potrafią się obudzić i zobaczyć prawdziwą rzeczywistość. Świat idei nie jest
zamknięty, jeśli człowiek będzie odpowiednio posługiwał się rozumem.

Racjonalizm filozoficzny - filozofia zakładająca możliwość poznania prawdy z użyciem samego rozumu -
w wersji mocnej negujący rolę innych sposobów poznania: danych zmysłowych, doświadczenia, intuicji
etc.; w wersji słabszej uznających drugorzędną ich rolę. (Racjonalistyczna filozofia budowała systemy
oparte na aksjomatach, z których poprzez dedukcję próbowała wywieść kompletny obraz świata. Filozofia
racjonalistyczna została zapoczątkowana w filozofii greckiej (eleaci), a w nowożytnej postaci wywodzi się
od Kartezjusza.)

Irracjonalizm filozoficzny – w najbardziej radykalnej formie neguje wszelką wartość poznania
racjonalnego (antyracjonalizm). Częściej głosi, że u podstaw naszego poznania leżą motywy i czynniki
pozaracjonalne: wola, uczucia. Domaga się równouprawnienia poznania pozaracjonalnego z racjonalnym
lub twierdzi, że w niektórych wypadkach poznanie pozaracjonalne (np. doświadczenie mistyczne czy
miłość) pełniej i wierniej informuje o tym, co poznawane, aniżeli rozum.

Racjonalizm w sensie

metody naukowej

to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na

porządkowaniu zasobów wiadomości według z góry ustalonego porządku.

Irracjonalizm metody naukowej – postawa umysłowa dopuszczająca przyjmowanie przekonań nie na
mocy argumentów rozumowych, lecz na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, uczuć itp.
(chyba tutaj by pasowało…)

Racjonalizm w potocznym znaczeniu – postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej
krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych
ogólnych założeń.

Irracjonalizm w potocznym znaczeniu – nielogiczny, sprzeczny z rozumem, nie dający się wyjaśnić, działania
warunkowane samą emocją lub sprzeczne wobec założonych sobie celów.

Inna wersja:



Przedstaw pokrótce podstawowe założenia metafizyki Platona.

1. Jedynym rzeczywistym światem jest świat niematerialnych, wiecznych, obiektywnych i boskich idei;
2. Na szczycie świata idei znajdują się idee Piękna, Prawdy i Dobra;
3. Nasz świat materialny nie jest światem rzeczywistym, a jedynie cieniem świata idei;
4. Dusza jest czymś wyższym od ciała, które stanowi jej więzienie;
5. Zbawienie może dusza osiągnąć wówczas, kiedy opuści ciało i znajdzie się w świecie idei;
6. Pomóc w oczyszczeniu duszy i jej zbawieniu może państwo idealne;
Platon jest twórca doktryny metafizycznej zwanej IDEALIZMEM OBIEKTYWNYM. Głosił on, że bytem
pierwotnym, samoistnym i nadrzędnym wobec cielesnego jest obiektywnie istniejący świat przedmiotów ogólnych,
niezmiennych, wiecznych, doskonałych i logicznie uporządkowanych (uhierarchizowanych), zwanych ideami. Wg.
Platona, zbudowany przez Demiurga świat fizyczny jest wobec idei pochodny: stanowi jedynie niedoskonałe
(zmienne i zjawiskowe) ich „odbicie”. Idee nie są także niczym psychicznym, są przedmiotami myśli, a nie
samymi myślami.

20. Przedstaw podstawowe założenia teorii poznania D. Hume’ a (zrobione w pytaniu 2). Wyjaśnij znaczenie
terminu realizm filozoficzny. (+ termin IDEALIZM)



Wyjaśnij znaczenie terminu realizm filozoficzny.

REALIZM – [łac. realis – rzeczywisty, faktyczny; rzeczowy, odnoszący się do rzeczy], w przeciwstawieniu do
idealizmu, zakładał, że:
1. Istnieje rzeczywistość obiektywna, transcendentna w stosunku do poznającego podmiotu i niezależna od aktów

świadomości

2. Przedmioty zewnętrzne są poznawalne względem poznającego podmiotu. Rozróżnia się tu:
a) Realizm naiwny – uznaje, że rzeczy są istotnie takie, jakimi je postrzegamy i rozumiemy’
b) Realizm krytyczny – oparty na rozumowej krytyce procesu poznania.

Istnieje także m.in. realizm pojęciowy – stanowisko w średniowiecznym sporze o uniwersalia (powszechniki –
pojęcia uniwersalne); spór ten dotyczył kwestii, czy pojęciom powszechnym opowiada coś w rzeczywistości i co?
R. pojęciowy przeciwstawiał się nominalizmowi, utrzymując, że pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie
rzeczywistość.

Realizm filozoficzny – w ścisłym znaczeniu, jaki przyjmuje się w historii filozofii jest to nazwa kierunków
filozoficznych, zakładających różne formy współistnienia idei i świata materialnego uznających realność
obiektywnego istnienia ich obu jednocześnie. Najbardziej znanymi realistami filozoficznymi byli: Arystoteles,
Tomasz z Akwinu, Baruch Spinoza i Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Idealizm a realizm

Idealizm i realizm maja wiele różnych znaczeń, jako pojęcia przeciwne funkcjonują, gdy wyrażają

stanowiska dotyczące bytu lub jego poznania, odpowiadają odmiennie na pytania: czy istnieje byt materialny

niezależny od świadomości poznającej? (w jaki sposób istnieją przedmioty naszego poznania?); co poznajemy? (co
jest przedmiotem naszego poznania?) czy poznajemy przedmioty niezależnie od świadomości poznającej?

idealizm

realizm

idealizm ontologiczny: pełną realność przypisuje
jedynie ideom, wartościom niematerialnym,
absolutnej jaźni
może być:
- obiektywny – idee istnieją niezależnie od
naszego umysłu (Platon, Schelling, Hegel)
- subiektywny – idee powiązane genetycznie z
poznającym umysłem (Fichte)

realizm ontologiczny: istnieje rzeczywistość
niezależna od nas; uznaje istnienie przedmiotów
fizycznych, które są realne

idealizm epistemologiczny: przedmiot poznania
sprowadzony do podmiotu; poznajemy jedynie
własne akty poznawcze i to wszystko co
uzależnione jest w swoim istnieniu od
poznającego człowieka
może być:
- immanentny – poznajemy jedynie własne
wrażenia i odczucia; poznający podmiot w
procesie poznania nie wychodzi poza samego
siebie (Berkly, Hume)
- transcendentalny – poznajemy nie tylko akty
psychiczne ale również ich wytwory, poznający
podmiot wykracza poza granice własnych aktów
poznawczych (Kant)

realizm epistemologiczny: poznajemy
rzeczywistość istniejącą niezależnie od
świadomości człowieka (poznawany przedmiot
nie jest tożsamy bytowo z poznającym pomiotem
dużo różnych:
- naiwny i krytyczny
- bezpośredni i pośredni
- integralny i fizykalny
- tomistyczny
- fenomenologiczny
...

Wskaż na podstawowe różnice między realizmem a idealizmem. Podaj stosowne przykłady. (

•

Podstawowa różnica polega na tym, że realizm uznaje różne formy współistnienia idei i materii w
przeświadczeniu, ze obie są bytami obiektywnymi, wzajemnie dopełniającymi się, a idealizm uznaje
pierwszeństwo idei nad rzeczywistością materialną. Uznaje on obiektywne istnienie idei jako bytów
samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny w stosunku do świata idei. Idealizm w swojej skrajnej
postaci odrzuca wręcz istnienie rzeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie ( idealizm
subiektywny).

•

Idealiści wierzą w dobro, piękno itd., a realiści w Boga (bogów) np. tomizm czy augustynizm

Trzeba tutaj wspomnieć, ze realizm i idealizm to dwa nurty transcendentalizmu. Transcendentaliści wierzą w
istnienie pierwiastka poza naturalnego, czym różnią się od zwolenników naturalizmu.

•

Realiści uznają istnienie innych umysłów, a radykalni idealiści negują to istnienie, twierdząc, że
jedynie ich umysł czy świadomość są realne.

•

Realiści stwierdzają rzeczywiste istnienie świata zewnętrznego, a idealiści negują je.

•

Skrajni realiści przyjmują, że w procesie poznania właściwości przed-miotów oraz zachodzące
pomiędzy nimi stosunki zostają poznane w całej rozciągłości: Świat jest bowiem w rzeczywistości
takim, jak się on nam przedstawia.

•

Z punktu widzenia idealistycznych teorii poznania, na prawdę istnieje tylko jedna duchowa
rzeczywistość, a wszystkie nam znane i postrzegalne rzeczy stanowić mogą tylko obraz lub
wyobrażenie tych pierwszych.

Więcej różnic nie jestem w stanie wypisać. Jeśli chodzi o przykłady to zupełnie nie wiem czego one maja
tyczyć ??!!

(z pytania 63) Wskaż na główne różnice między idealizmem subiektywnym, a idealizmem obiektywnym.

IDEALIZM

Idealizm-podstawowa realność to idee czyli świadomość myśli ,natomiast świat materialny jest czymś wtórnym,
pochodnym. Gdy głosi się że idee są niezależne od człowieka mamy idealizm obiektywny jeżeli zaś rzeczywistość
uzależnia się od umysłu ludzkiego to idealizm subiektywny.(obiektywny-Platon Shelling, Hegel, subiektywny-Berkeley,
Fichte) Idealizm - istotę jego stanowi pogląd ze jego obiektywna prawdziwa rzeczywistość stanową idee, byt, rozum
Świat materialny jest przejawem ducha. Mianem Idealizmu transcendentalnego określa się stanowisko Kanta wedle
którego uchwytujemy rzeczy nie takimi jakie one są same w sobie ale takimi jakie się nam jawią .
IDEALIZM nłc. idealis nłc. idealismus;
Termin powstały pod koniec XVII w. (najpierw w formie zalążkowej idealiste „idealista", jakiej użył np. G. W.
LEIBNIZ w odniesieniu do PLATONA) na określenie: a) teorii wzorczych idei, przedstawionej w pismach Platona lub
w ujęciu chrześcijańskiego neoplatonizmu czy scholastycznego teizmu; b) epistemologicznej doktryny R.
DESCARTESA 1 J. LOCKE'A, według których „idee", będące bezpośrednimi przedmiotami ludzkiego umysłu,
znajdują sil w podmiocie myślącym i pozostają jego indywidualną własnością (idea). W początkach XVIII w., odkąd
znaczy to podawać w wątpliwość rzeczywiste istnienie świata materialnego, terminu „idealizm" użyto na oznaczenie
akosmizmu i immaterializmu. Rozpowszechnił go jednak dopiero I. KANT w związku ze swoją teorią poznania,
określając ją mianem idealizmu transcendentalnego lub krytycznego
Ogólna nazwa przyznawana kierunkom, doktrynom, poglądom, wśród których mamy:

1.Idealizm metafizyczny (ontologiczny) w dwóch odmianach

A) Idealizm obiektywny (ontologiczny); w skrajnej postaci ~ immaterializm, czyli czysty idealizm, głoszący,
B) Idealizm subiektywny (subjective idealism), który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do istnienia wrażeń,
wyobrażeń lub myśli w podmiocie
2. Idealizm teoriopoznawczy (epistemologiczny, gnozeologiczny), który przyjmując za punkt wyjścia analizy poznania
stwierdza, że podmiot nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrznej i poznaje jedynie swoje
wrażenia, wyobrażenia lub myśli.

(z pyt.25) IDEALIZM - Wskaż na odpowiednie przykłady z dziejów myśli filozoficznej.

ŚW. AUGUSTYNT Teoria bytu filozofii Augustyna wychodziła z tych samych przesłanek co Platona, jednak z
uwzględnieniem Boga rozumianego na sposób chrześcijański i wyciągnięciem głębszych konsekwencji z faktu
przyjęcia wieczności i nieskończoności świata idei.

Podobnie jak Platon, Augustyn zakładał istnienie świata idei, który istnieje niezależnie od świata materialnego, jest
wieczny, nieskończony i doskonały. Augustyn rozwinął jednak teorię hierarchii idei o ideę Boga. Dla niego
podstawową i jedyną istniejącą z własnej mocy ideą był właśnie Bóg. Wszystkie pozostałe idee stawały się
emanacjami Boga, które ten tworzy z sobie wiadomych powodów. Idee te Augustyn rozumiał wciąż po platońsku -
tzn. były dla niego realnie istniejącymi obiektami, z którymi można się bezpośrednio stykać.

Zgodnie z teologią chrześcijańską, Bóg jest jednak też bezpośrednim twórcą świata materialnego. Zmusiło to
Augustyna do odrzucenia platońskiej teorii emanacji, zakładającej powstanie świata materialnego na skutek
niedoskonałego procesu "odbijania się" doskonałych idei w materii. Ze względu na to, że to Bóg stworzył świat
materialny, nie może on być zły z natury ani nazbyt niedoskonały.

Teoria emanacji została więc zastąpiona teorią "ciągłego stwarzania" świata materialnego. Wg tej teorii Bóg nie
tylko stworzył świat, lecz także ciągle go "napędza". Bez woli Boga nic nie mogłoby istnieć ani chwili i zapadłoby
się w nicość. Stąd istnienie świata materialnego jest ciągle odtwarzającym się cudem Bożym. Jak pisał Augustyn -
"Bez woli Boga nawet jeden listek nie spada z drzewa. Wg Augustyna, do odzyskania kontaktu duszy z Bogiem
potrzebny jest akt samego Boga, zwany przez niego iluminacją.

GEORGE BERKLEY Berkeley zauważył, że tak naprawdę dane są nam tylko dwie rzeczy - same bodźce i
wygenerowane na ich podstawie idee. Do samych przedmiotów materialnych nie mamy jednak bezpośredniego
dostępu - nie możemy ich sobie bezpośrednio "włożyć do głowy", stąd tak naprawdę nie wiemy, czy istnieją

rzeczywiście, czy tylko są naszymi wyobrażeniami. Gdyby ktoś dostarczał nam bodźców niezależnie od
przedmiotów, nie moglibyśmy się przekonać, że jest inaczej.

Stąd Berkeley uznał, że sama idea bytu obiektywnego jest błędna, bo nie można stwierdzić istnienia czegokolwiek
w sposób obiektywny. Stworzył więc on pojęcie "bytu obserwowanego", a ściślej mówiąc uznał, że coś istnieje dla
nas wtedy i tylko wtedy kiedy to możemy obserwować, natomiast gdy nie obserwujemy nie możemy mieć
pewności, czy to coś nadal istnieje. Jednym słowem być oznacza poddawać się procesowi obserwowania, czyli: byt
= obserwacja. W systemie Berkeleya ostał się więc tylko umysł oraz Bóg, zaś świat materialny został pozbawiony
substancjalności - a to wszystko zostało racjonalnie wyprowadzone z analizy bodżców zewnętrznych,
dochodzących do umysłu. To właśnie powoduje, że system Berkeleya nazywa się idealizmem empirycznym.

Oczywiście Platon :-P

Kant: wszystko co wiemy o świecie jest konstytuowane przez umysł w oparciu o dane naoczne i pojecia.

Fichte: Teoria wiedzy czyli idealizm subiektywny (patrz temat 63)
Zasadnicze załozenie stosunek mysli do bytu. Realizm to byt pierwotny, mysl to idea. Daje pierwszeństwo mysli.
Rzeczy sa przedstawieniami mysli.
Osnowe bytu stanowi jaźń która dokonuje czynów. Najpierw jest dzialanie potem realizm(wynik działania) Realny
swiat powstal jako wynik dazeń do ideału. Rzeczywsitośc wyrasta z ideału. Jaźń to absolutny poczatek bytu Ideał
ma pierwszeństwo przed rzeczywistoscią.

Schelling: natura jest tozsama swiatu czyli idealizm obiektywny (patrz temat 63) Trudność doktryny Fichtego
polega na niemożliwości pogodzenia pełnej wolności podmiotu absolutnego z poszczególnymi wolnościami
poszczególnych podmiotów empirycznych, czyli konkretnych i rozumnych - w doktrynie tej poszczególne
podmioty empiryczne zależne są całkowitej autonomii podmiotu absolutnego. Szuklał zatem absolutu który
przekracza zarówno materie i jażń. Wg. schellinga przyroda i jaźń są jedynie pocghodnymi idealnej postaci bytu.
Absolut jest możliwy do zrozumienia tylko siła religii i sztuki. Religia zaś była dla niego wyłącznie uczuciem
całkowitej zalezności.

Heglizm jest idealizmem a) obiektywnym (byt jest idealny ale nie jest subiektywny), b) logicznym (natura bytu jest
całkowicie logczna, nie ma w niej czynnikow irracjonalnych), c ) ewolucyjnym (w naturze lbytu leży, iż rozwija się
i wylania z siebie coaz wyższe postacie bytu). Zew względu zaś na swą metodę heglizm jest doktryna wyłacznie
konstrukcyjną. Najwazniejszą dziedzina filozofii heglowskiej była filozofia kultury. Wydała ona wielka koncepcję
idealistyczna dziejów, wielkie koncepcje prawa, państwa, sztuki, religii, filozofii. Koncepcje te cechuje połaczenie
dwóch sposobów widzenia, logocznego i ewolucyjnego: kazda postac kultury jest tu pojeta jako przemijający etap
rozwoju, ale etap konieczny, ogicznie wynikajacy z poprzedniego.

Porównanie idealizmu obiektywnego z subiektywnym – od Marty Gałązki)

IDEALIZM OBIEKTYWNY :

1.
kierunek opierający się na twierdzeniu, że pierwiastek duchowy (świat idei) istnieje obiektywnie, samoistnie i
niezależnie od materii (świata realnego); stanowi

m.in.

podstawę filozofii chrześcijańskiej.

2.
Idealizm obiektywny zakłada, że jedynym obiektywnym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie
od materii i świadomości ludzkiej. Główni przedstawiciele tego kierunku: Platon (437–347 p.n.e.), Tomasz z
Akwinu (ok. 1225–74) i G.W.F. Hegel (1770–1831).

IDEALIZM SUBIEKTYWNY :

1.
kierunek uzależniający istnienie rzeczywistości od poznania, głoszący, że świat realny nie istnieje poza
świadomością podmiotu poznającego.

2.
Idealizm subiektywny oparty jest na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego,
neguje istnienie obiektywnej rzeczywistości. Reprezentanci: G. Berkeley, D. Hume, H. Bergson.

Idealizm subiektywny - pogląd, charakterystyczny zwłaszcza dla myśli filozoficznej George'a Berkeleya, wedle
którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi). Byty dane nam w doświadczeniu
zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a wszystkie owe jakości są subiektywne.
Bekeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że
mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń
zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje". Pogląd ten jest mocno związany z
immaterializmem.

Najpopularniejsze próby polemiki:

Jeśli widzę książkę i jednocześnie jej dotykam to czy mam do czynienia z jedną czy z dwiema rzeczami?

Berkeley nie wahał się stwierdzić, że to co widzimy jest inną rzeczą od tej którą dotykamy. Podobnie jest również
np. gdy patrzymy na jakiś przedmiot z bliska i daleka. Traktowanie tych różnych bytów jako jednego wynika tylko
z nieprecyzyjności używanego języka.

Czy gdy budzę się rano każdego dnia moja sypialnia stwarza się na nowo?

Wedle Berkeleya rzeczy są postrzegane również przez Boga przez co są trwałe i istnieją bez przerwy.

21. Przedstaw założenia filozofii G.F.Hegla. W jakim znaczeniu można mówić na gruncie epistemologii o
granicach poznania (zrobione w pytaniu 6)?

Georg Friedrich Hegel (1770 – 1831), ostatni z wielkich idealistów niemieckich:

Panlogizm heglowski – to, co istnieje, ma charakter logiczny, nie ma niczego przypadkowego, pojęcia ogólne
mają największe znaczenie (pewne echa platonizmu)

Prawda dotyczy całości bytu, nie cząstkowości, byt tylko w całości jest absolutem i tylko, gdy bierze się go w
całości jest racjonalny i logiczny.

Byt ujmowany w sposób dynamiczny, nie statyczny. Zmienność bytu podstawową przesłanką
charakteryzującą logiczność bytu. Byt – nieustanna zmiana. Zmiany te nie są dowolne, lecz występuje tu
pewna logika – logika dialektyczna:

teza

→

antyteza

→

synteza

(teza zaprzeczona)

(nowa jakość)

Jest to łańcuch dialektyczny, triada heglowska (dialektyczna) – sprzeczność siłą napędzającą, rozwój zmierza
ku wyższemu porządkowi. Przez dialektyczny proces myśli można dojść do prawdy.

Pojęcie

→

przyroda, natura

→

duch

(to, co ogólne,

(to, co ma wymiar realny,

abstrakcyjne)

rzeczywisty)

duch subiektywny

→

duch obiektywny

→

duch absolutny

(podmiot)

(historia) (sztuka, religia, filozofia)

Koncepcja sprzężenia dialektycznego – Pan i niewolnik: nie ma pana bez niewolnika i na odwrót.

Idealizm Hegla był skrajnie racjonalistyczny – skoro byt jest natury logicznej, to jego rozwój podlega prawom
logicznym. Każdy jego stan wynika logicznie z poprzedniego, co zaś wynika logicznie, to jest konieczne. Co
jest konieczne, jest zgodne z rozumem. Zatem cała rzeczywistość jest logiczna i konieczna, rozumna.

Interpretacja sprzeczności pomiędzy historią a jednostką – czy historia tworzy jednostkę, czy na
odwrót? Hegel: „Napoleonem może być każdy”. Dany moment historyczny wymaga takiego Napoleona.

„Państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi”, „jest rzeczywistością idei moralnej”, jest ucieleśnieniem
racjonalnej wolności”. Jednostka dopiero w ramach państwa nabiera realności i wartości moralnej – nacisk na
„całość” wobec „części”. Nie brał już jednak pod uwagę, że państwo też jest częścią w stosunku do ludzkości.

Już za jego życia, czerpano z jego filozofii w dwu kierunkach:

•

Lewica – Karol Marks, uczeń Hegla; w kierunku radykalizmu, głownie społecznego. Istniejące struktury
społeczne, polityczne muszą być zastąpione czymś jakościowo nowym. Sprzecznością dla rewolucji jest
państwo, które jest zasadniczą przeszkodą w Realizacji sprawiedliwości społecznej.

Prawica – uznanie priorytetu czynnika państwowego strukturach społecznych. Państwo najwyższym wyrazem
moralności, koncepcja etatystyczna.

Filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie

Duch subiektywny

Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą.
Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie
podstawą rzeczywistości jest dialektyka. Podstawowa reguła dialektyki heglowskiej jest następująca: "Każda teza
zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w syntezie". Mimo tego zniesienia, synteza
zapośrednicza w sobie zarówno tezę, jak i antytezę.

Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:

•

duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię);

•

świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);

•

duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).

„Fenomenologia ducha” opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa:

samowiedzę,
rozum,
ducha i
religię.

Ten proces poznania będzie miał kres, gdy "pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojęcia".

Duch obiektywny

Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem
ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym
uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne". Ta zasada
została przyjęta za pośrednictwem tzw. prawicy heglowskiej jako półoficjalne hasło konserwatystów w państwie
pruskim, sankcjonujące istniejący stan rzeczy. Hegel nie uważał jednak państwa pruskiego za ucieleśnienie
rozumności: rzeczywiste dla niego były nie byty historyczne, w rodzaju określonego państwa, ale wieczna
teraźniejszość, która trwa zawsze i zawiera w sobie całą zniesioną przeszłość.

Prawo składało się według Hegla z trzech części:

•

prawa abstrakcyjnego - zewnętrznej, obiektywnej formy,

•

moralności - subiektywnego, wewnętrznego przekonania,

•

etyki - zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa obywatelskiego i
państwa, stanowiącego gwarancję wolności.

Historia ludzkości jest historią tryumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny -
niewolnictwo - generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego
stanu –tezy - w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą.
Ten proces jest jednak rozumny.

Duch absolutny

Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w sztuce, filozofii oraz objawionej
religii. Sztuka jest przejawem ducha absolutnego w zmysłowej formie, piękno stoi pośrodku "między
zmysłowością jako taką i czystym myśleniem". Filozofia ma za zadanie ujmować w myślach własną epokę oraz
człowieka i dzięki temu samopoznaniu odkryć swoją tożsamość z religią chrześcijańską, która zdaniem Hegla
"odpowiada w pełni treści prawdziwej filozofii". Poznanie Boga stanowi ostateczny cel filozofii, albowiem
"Człowiek zna Boga tylko w takim stopniu, w jakim Bóg w człowieku poznaje samego siebie".

METODA DIALEKTYCZNA
Dla Hegla naczelnym prawem logiki było prawo dialektyczne:
Każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z
których wyłania się synteza. Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zas zostają zniesione w syntezie.
Jeśli powiemy ze absolut jest czystym bytem(od tego Hegel wychodzi), to nie przypiszemy mu orzeczenia, a więc
powiemy właściwie, że jest niczym.Twierdzenie zatem, że absolut jest bytem, prowadzi do antytezy(jest niczym). I
podobnie jest z innymi twierdzeniami. Prawdami mogłyby być tylko, gdyby orzekały o całości bytu, a żadne
założenie tego nie dosięga. Więc też żadne twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz zespalają
się ze sobą, nie są stanowczymi przeciwieństwami. Proces przechodzenia od tezy do antytezy jest osnową
rozumowania i rozwoju. Sprzeczność nie jest wyłączona z rzeczywistości, ale stanowi jej najgłębszą naturę. Z
przeciwieństw wytwarza się synteza, która z kolei staje się tezą, a wtedy do niej przyłącza się antyteza i tak
trójrytmem rozwija się świat (triadyczny charakter rozwoju).
Każda postać bytu jest dla Hegla niezbędnym ogniwem rozwoju
Zakres filozofii Hegla
Przyroda i duch to dwie postacie przyoblekające świat. Postacią pierwotna bytu było pojecie, stanowiące punkt
wyjścia do rozwoju. Antytezą jego jest przyroda, ona jest ideą. Syntezą idei i przyrody jest duch. Tym trzem
postaciom bytu odpowiadają trzy działy filozofii: logika,, filozofia przyrody i filozofia ducha. W triadach Hegla
logika wywodzi kategorie myśli, filozofia przyrody- postacie bytu przyrodzonego. Filozofia ducha wywodzi
najpierw postacie ducha subiektywnego, potem postacie antytezy- ducha obiektywnego, wreszcie ich syntezy-
ducha absolutnego. Prawo, państwo, moralność są głównymi postaciami ducha obiektywnego, duch absolutny
przejawia się w sztuce, religii i filozofii.
I tak piękno to duch absolutny, w którym dokonuje się synteza zjawiska z ideą, rzeczywistości z myślą, treści z
formą, a wiec ducha subiektywnego z obiektywnym.

Heglizm jest idealizmem
- obiektywnym(byt jest idealny, ale nie subiektywny),
- logiczny(natura bytu jest całkowicie logiczna),

-ewolucyjnym (byt rozwija się i wyłania z siebie coraz wyższe postacie bytu)
- ze względu na metodę heglizm jest wyłącznie doktryną konstrukcyjną

22. Główne założenia etyki epikurejskiej (zrobione w pytaniu 18)
Wskaż na różnice między pojęciami realizm i idealizm) (zrobione w pytaniu 20)

23. Założenia filozofii pozytywistycznej Augusta Comte’a (+POZYTYWIZM). Czym zajmuje się etyka.
Wskaż główne poglądy etyczne filozofów starożytnych.
August Comte (1789 -1857), twórca filozofii pozytywistycznej, studiował na politechnice, nie ukończył szkoły
humanistycznej, autor Kurs filozofii pozytywnej
Czym jest filozofia pozytywna?
- ogranicza się do faktów ścisłych i twierdzeń wzglednych (unika twierdzeń absolutnych);
- kładzie nacisk na realność, pożyteczność (mają służyć polepszeniu życia), pewność, ścisłość i pozytywność (nie
mogą ograniczać się do jałowej negatywnej krytyki) swych badań;
- za przedmiot wiedzy uznaje wyłącznie fakty fizyczne (nie można mieć wiedzy o faktach psychicznych bo nie
można być na raz podmiotem i przedmiotem poznania ) -> nastawienie obiektywne i antypsychologiczne
- badania oparte na metodach nauk przyrodniczych
Założenia filozofii pozytywistycznej Comte’a:

•

jedyną rzeczą dostępną dla umysłu są fakty a zadaniem nauki jest ustalenie związków między faktami czyli
praw, na podstawie znajomości praw rządzących nauka może przewidywać dalsze fakty - to wykonalne
zadanie powinno zająć miejsce niewykonlych takich jak szukanie przyczyn;

•

Comte stworzył nową klasyfikację nauk, rozróżniając:

nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami łączącymi fakty przyrody), czyli matematykę, astronomię,
fizykę, chemię, biologię i socjologię (socjologia do tej pory nie istniała została stworzona przez Comte’a)

nauki konkretne (opisujące fakty, np. mineralogia)

•

w swoim systemie nie uwzglenił filozfii bo wszytkie zjawiska podlegające badaniu są rozdzielone między inne
nauki dla filozofi nic nie zostaje; poza zjawiskami nie ma innej rzeczywistości i metefizyka nie ma się czym
zajmować, nie ma sensu szukać przyczyn i celów zjawisk a tym bardziej pierwszej przyczyny i ostatecznego
celu

•

istnieją naturalne ograniczenia metody empirycznej – mnogość faktów; musza on być logicznie porządkowane
przez rozum spełniający role urządzenia

•

poznanie jest względne co wynika ze społecznego uwarunkowania nauki

•

ludzkość przeszła trzy etapy rozwoju umysłowego:

1. teologiczny (ludzkośc tłumaczyła świat odwołując sie do duchów, radziły uczucia)
2. metafizyczny (pojęcia abstrakcyjne i intelekt)
3. pozytywistyczny (najwyższa i ostatecza, wolna od mitologii i metafizyki, stwierdza tylko fakty)

Niekonsekwencja Comte’a: nacisk na antropocentryzm prowadzi do zupełnie nie pozytywistycznego wizerunku
człowieka, jest to wizja utopijna, Comte tworzy religię człowieka
AUGUST COMTE I POZYTYWIZM
Pozytywizm powstał we Francji, początek dał mu Comte. Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie
metafizyki.

ŻYCIE.

August Comte urodził się w 1798 w Montpellier, a zmarł w 1857 w Paryżu. Po skończeniu szkoły średniej
studiował na Politechnice Paryskiej. Następnie mieszkał w Paryżu zajmując się nauczaniem matematyki. Był
przekonany o swojej misji dokonania reformy nauki, a jego plany reformatorskie objęły także stosunki społeczne
oraz religię. Jego głównym dziełem było „Cours de philosophie positive” (1830 -1842), a plany reform
społecznych i religijnych zawarł w „Systeme de politique positive” (1851 -1854).
2. POGLĄDY
- Filozofia pozytywna: filozofia zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, bada rzeczy dostępne
rozumowi, a nie tajemnice. Po drugie, rozważ tylko tematy pożyteczne, chce bowiem służyć polepszeniu życia. Po
trzecie ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. Po 4 zajmuje się tylko kwestiami
ścisłymi. Po piąte pracuje pozytywnie, nie ogranicza się tylko do krytyki. Pozytywizm odrzucał dociekania, co do
istnienia materii albo Boga jako niepewne, znajdujące się poza rzetelnym doświadczeniem.
- Rozwój ludzkości: Comte podobnie jak Hegel zajmował się prawami rozwoju myśli ludzkiej i twierdził, że
myślenie naukowe ("pozytywne") jest ostateczną fazą w ewolucji według następującego schematu trzech stadiów
rozwoju: 1. faza teologiczna - gdy w wyjaśnieniach zjawisk ludzie odwoływali się do sił nadprzyrodzonych czy

istoty boskiej i ich myśleniem rządziły uczucia; 2. faza metafizyczna - współczesna: gdy ludzie wyjaśniają
zjawiska poprzez abstrakcyjne pojęcia i rozumową kontemplację a ich myśleniem rządzi intelekt (który wszelako
również tworzy fikcje). 3. faza pozytywna - rozpoczynająca się: gdy formułują twierdzenia oparte na faktach i
zależnościach współistnienia lub następstwami między faktami. W tej fazie ludzie mogą ustalać i przewidywać
nieznane dotąd fakty. Zadaniem filozofii pozytywnej miało być stworzenie metody dla tej fazy rozwoju.
- Klasyfikacja nauk: Comte stworzył nową klasyfikację nauk, rozróżniając nauki abstrakcyjne (zajmujące się
prawami łączącymi fakty przyrody) oraz nauki konkretne (opisujące fakty, np. mineralogia). Za nauki
abstrakcyjne uważał matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię i socjologię. Comte ukuł (1837/38) nazwę
socjologia dla odróżnienia od używanego przez jego rywali intelektualnych terminu "fizyka społeczna". Nakreślił
również jej program: badanie metodą przyrodniczą i historyczną ludzkich społeczeństw, panującego w nich
porządku i warunków postępu.
- Zadanie filozofii: uważał, że wszystkie zjawiska podlegające badaniu są podzielone między inne nauki, dla
filozofii nic nie zostaje. Był przekonany, że poza zjawiskami nie ma innej rzeczywistości i metafizyka nie ma się
czym zajmować. Przyczyn i celów nie trzeba dociekać. Wyparł się też teorii poznania. Niepotrzebne wydawały
mu się dociekania, czy i jak możliwe jest dociekanie. Wyparł się psychologii, bo nie można być obserwowanym i
obserwatorem jednocześnie. Zostało filozofii tylko jedno: teoria nauki. Ale i w niej nie należy do filozofii badanie
założeń, czy zasad nauk. Nauka jest tylko rozwinięciem tego, co wie zdrowy rozsądek.
- Społeczne zależności nauki: „pojęcia nasze nie są zjawiskami wyłącznie indywidualnymi, lecz są również i
nawet przede wszystkim zjawiskami społecznymi, wytworem ciągłej zbiorowej ewolucji”.
- Polityka pozytywna: Filozofia pozytywna daje środki do stworzenia doskonałego ustroju dla ludzkości. Hasłem
jego filozofii pozytywnej było: Vivire pour autrui, żyć dla innych. W systemie Comte'a nauka pozytywna była
tylko częścią doskonałego ustroju społecznego, który postulował. Idealnym celem społeczeństwa miało być
doskonalenie natury ludzkiej. Jednak jego postulaty w tym zakresie okazały się dziwaczne: postulował
ustanowienie kultu Ludzkości, Porządku i Postępu, której kapłani mieliby monopol na nauczanie i medycynę oraz
sprawowaliby cenzurę; ustrój miałby być dyktatorski, a urzędy - dziedziczne. Dewizą tego ładu miałoby być hasło
Comte'a: "Miłość jako zasada, porządek jako podstawa, a postęp jako cel”

3.ODDZIAŁYWANIE. Filozofia Comte'a składa się z dwóch części - wcześniejszej, która stała się istotą tego, co
później nazywano pozytywizmem oraz późniejszej - doktrynerskiej, totalitarnej i dziwacznej. Pierwsza część
oddziaływała szeroko: we Francji dzięki Emilowi Littre, jednemu z najwybitniejszych uczonych francuskich,
który odrzucił późniejsze prace Comte'a, ale był entuzjastą idei zawartych we wcześniejszych; w Anglii dzięki
inspiracji, jaką się stała dla Johna Stuarta Milla. Druga część oddziaływała na sektę zwolenników, skupionych
wokół Paula Laffite'a. Kośćiół pozytywistyczny, głoszący nauczanie Comte'a, rozpowszechnił się w wielu krajach
świata i istnieje do dziś

August Comte uchodzi za inicjatora pozytywizmu.
Pozytywizm - nurt pokrewny empiryzmowi i naturalizmowi, zainicjowany w połowie XIX w. przez A.
Comte'a, francuskiego socjologa, pozostającego pod silnym wpływem Saint-Simona. Dla pozytywizmu w jego
pierwszej postaci charakterystyczny był podział myśli ludzkiej na trzy epoki: religijną, metafizyczną i naukową.
Trzecią z nich Comte przedstawiał jako najbardziej płodną i wartościową, chociaż poprzedni miały swoje zasługi,
dlatego nie można było uznać ich jedynie za prymitywne i bezużyteczne. Pozytywizm dobrze dopasował się do
ewolucyjnych tendencji epoki. Miał charakter zarówno deskryptywny, jak i normatywny, opisując w jaki sposób
faktycznie rozwijała się ludzka myśl, a zarazem formułując normy, jaki kształt winna teraz przyjąć, także w sferze
refleksji nad samą sobą..

W formie, jaką nadał mu Comte, pozytywizm znaczną wagę przykładał do hierarchicznych odróżnień

kategorialnych, ponieważ jednak poszczególne elementy były traktowane nie statycznie jako odizolowane, lecz
dynamicznie, jako rozwijające się, więc ostatecznie podkreślało to jedność nauk. W trakcie rozwoju myśli ludzkiej
na wspomniane wyżej trzy epoki, ukształtowała się hierarchia nauk określona przez ich metodę i przedmiot: od
astronomii, przez fizykę, nauki biologiczne, aż po czysto ludzką naukę o społeczeństwie: socjologię. Także
historycznie w tej właśnie kolejności się pojawiały, chociaż pojawienie się jednej nie oznaczało automatycznej
likwidacji poprzedniej. Nietrudno zgadnąć, że największy nacisk kładł Comte na socjologię. Czas socjologii nastał
wraz z tym, jak wzrastała świadomość, iż sami ludzie są interesującym obiektem badań naukowych, szczególnie w
takim zakresie, w jakim występują w zinstytucjonalizowanych ramach społeczności. Comte negował przy tym
psychologię.
Pozytywistami określano wielu myślicieli, zwłaszcza tych o nastawieniu ewolucjonistycznym, po Comcie
mniejszą jednak wagę przykładano do kategorii i rozwoju ludzkiej myśli; pozostało natomiast przekonanie o
podstawowej wartości i nieograniczonych możliwościach nauki, a nawet więcej: umacniało się ono wraz z tym,
jak metafizyce i religii coraz trudniej było dotrzymać kroku nauce. Zarazem pozytywizm zaczął bardziej
krytycznie do niej podchodzić, pytając, czym jest w istocie i czym mogłaby być: nie chodziło o wskazywanie jej

granic, te bowiem rozszerzały się nieustannie, lecz o badanie przesłanek i właściwych procedur. Nauka zyskiwała
samoświadomość i odcinała się od wszystkich elementów metafizycznych. Ponieważ odwołuje się do obserwacji,
więc - jak sądzono - nie może tolerować żadnych elementów pozaobserwacyjnych pod groźbą skażenia
metafizycznego.

Stworzony przez Comte’a pozytywizm był podstawową inspiracją szkoły neopozytywizmu.
( z pytania 51) Scharakteryzuj główne znaczenie pojęcia pozytywizm.

Pozytywizm był jednym z głównych nurtów w filozofii XIX i XX w., wywodzący się z refleksji filozoficznej nad
poznaniem naukowym i osiągnięciami teoretycznymi i praktycznymi nauk szczegółowych (zwł. ścisłych).
Pozytywizm postulował usunięcie wszelkiej metafizyki, wartościowanie poznania zgodnie z zasadami empiryzmu,
fenomenalizmu, nominalizmu. Negował wartość poznawczą wypowiedzi oceniających i normatywnych, uznając za
naukowe tylko takie poznanie, które da się osiągnąć za pomocą metod nowożytnego przyrodoznawstwa. Głosił
program jedności metodologicznej nauki. Pozytywizm postulował uznanie tylko tych twierdzeń, które można
zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej, oraz ograniczenie zainteresowań badawczych do empirycznie
danych faktów naukowych. W rozwoju pozytywizmu można wyróżnić kilka okresów: okres prepozytywizmu
(XVII i XVIII w. — J.L. d'Alembert, P.S. Laplace, D. Hume); tzw. pierwszy pozytywizm (2 poł. XIX w. — A.
Comte, J.S. Mill, H. Spencer); tzw. drugi pozytywizm (koniec XIX i pocz. XX w. empiriokrytycyzm); okres
rozwoju logicznego empiryzmu XX w.). W 2 poł. XIX w. pozytywizm, połączony z ewolucjonizmem
i scjentyzmem, stał się poglądem panującym wśród przedstawicieli nauk szczegółowych i wywarł znaczny wpływ
na kształtowanie się ówczesnej europejskiej myśli filozoficznej i naukowej.

Czym zajmuje się etyka. Wskaż na główne poglądy etyczne filozofów starożytnych.

Etyką nazywa się dział filozofii zajmujący się moralnością, moralna wola i działalnością człowieka. Współcześnie
jest często utożsamiana z filozofią praktyczą, która zajmuje się warunkami ludzkiego działania.

Sokrates wprowadza zagadnienie etyki do filozofii. Jego celem było poszukiwanie dobra właściwego dla ludzi.
Taki dobrem jest cnota. Pierwotnie Grecy rozumieli przez cnotę sprawność fizyczną, dzielność z natury
przynależną do jednej rzeczy. Jego etyka nie miała charakteru utylitarnego ponieważ Sokrates uważał, że
pożyteczne jest to co dobre. Cnota nie jest czymś wrodzonym tylko nabytym. Człowiek nie rodzi się z cnotą lecz
uczy się jej przez całe życie. Jeśli dobro jest wiedzą to znaczy, że zło jest niewiedzą. Filozofia jest to dziedzina
poznania dostarczająca wiedzy etycznej. Kształtowanie moralne jest możliwe dzięki wiedzy uzyskiwanej na
drodze rozumowej  tzw. etyczny intelektualizm.
Platon- kontynuował myśl Sokratesa- cnota jako dzielność i szlachetność duszy. Wyodrębniał on 3 części duszy i
każdej z nich przyporządkowywał określoną cnotę- cnotą rozumu jest mądrość, popędliwości- męstwo,
pożądliwości panowanie nad sobą (umiarkowanie). Te trzy cnoty podporządkowane są czwartej -
sprawiedliwości. Pojawia się ona wtedy gdy pozostałe idą we właściwym kierunku  jest to tzw. teoria 4 cnót.
Arytoteles postrzegał etykę jako- dziedzinę nauki dotyczącą praktycznej działalności człowieka. Człowiek w
sposób naturalny dąży do sobie właściwego dobra, pojmowanego w sposób realny i konkretny. Dążenie do dobra
jest formą samorealizacji człowieka. Celem człowieka jest szczęście. Człowiek osiąga je gdy postępuje w sposób
zgodny z tym co rozum podpowiada duszy. Tak pojmowane szczęście staje się tożsame z pojęciem cnoty.
Arystoteles wyróżnia:

cnoty wypracowane przez rozum

cnoty nabywane wraz z urodzeniem

Stoicy- Kosmos- wszystko, to co otacza człowieka ma charakter boski, wszystko co się dzieje w świecie jest
konieczne. Człowiek jeśli chce być szczęśliwy musi poznać prawdy w oparciu, o którą funkcjonuje cały świat i
całkowicie się im podporządkować. Celem człowieka jest życie w zgodzie z naturą. Żyć zgodnie z naturą tzn. żyć
zgodnie z rozumem. Rozum powinien wiedzieć to co dobre, a co złe i podpowiadać wybranie tego właściwego. To
co dobre jest cnotą i właściwie tylko o to powinien człowiek zabiegać w życiu. Cnota jest samowystarczalna. Nic
innego nie jest człowiekowi potrzebne do szczęścia. To dzięki niej człowiek osiąga wewnętrzną harmonię.
Epikurejczycy- najważniejsza dziedzina filozofii- przyjemność definiowana jako brać cierpień i trosk. Cierpienie
może być cielesne i duchowe, jeśli człowiek ma jakieś potrzeby to lepiej żeby się od nich nie uzależniał.
Prawdziwą duchową wolność, a co za tym idzie prawdziwą cnotę możemy osiągnąć tylko wtedy gdy kierujemy się
w swoim życiu cnotą sprzężoną z rozumem.

(z pytania 65) WSKAŻ NA PRZEDMIOT BADAŃ ETYKI. PODAJ PRZYKŁADY.

(ten fragment znalazła w necie – można z niego wywnioskować czym zajmuje się etyka i jaki jest jej przedmiot

badań)

George Edward MOORE

Przedmiot etyki

Łatwo przytoczyć kilka takich sądów potocznych, których prawdziwością zajmuje się niewątpliwie etyka.

Gdy mówimy: "to jest dobry człowiek", lub "ten jegomość jest nikczemny"; gdy pytamy: "co winienem uczynić?",
"czy postępuję niesłusznie, czyniąc to a to?"; gdy rzucamy takie uwagi, jak "umiarkowanie jest cnotą, a pijaństwo
wadą" - wówczas wypowiadamy zdania i pytania, których rozważenie naukowe należy niewątpliwie do zadań
etyki. Jej to zadaniem jest rozważenie, która spośród możliwych odpowiedzi na pytanie: "jakie postępowanie jest
słuszne?" jest prawdziwą, oraz wskazanie racji, na których podstawie moglibyśmy rozstrzygać o prawdziwości lub
błędności naszych sądów, dotyczących charakteru ludzi czy też wartości moralnej ich czynów. W przeważnej
większości wypadków, wypowiadając twierdzenia, w których mowa o " cnocie", "występku", "obowiązku",
"powinności", o "dobrym" lub "złym", wypowiadamy sądy etyczne. Zastanawiając się nad ich prawdziwością,
rozważamy tym samym jedno z zagadnień etyki. Na to zgodzi się każdy; nie wystarcza to jednak zupełnie do
określenia zakresu badań etyki. Zakres ten można wyznaczyć, jako całokształt wszystkich prawd o tym, co jest
wszystkim tego rodzaju sądom wspólne i zarazem im tylko właściwe. Lecz tu powstaje natychmiast nowe pytanie:
co wspólnego i im tylko właściwego posiadają sądy powyżej przytoczonego rodzaju? Na to pytanie poważni i
znani badacze etyki dawali bardzo różne odpowiedzi, z których, być może, żadna nie jest zupełnie zadowalająca.
Jeżeli weźmiemy podobne do poprzednich przykłady, to nie omylimy się zbytnio, jeśli powiemy, że dotyczą one
sprawy "postępowania", - a mianowicie pytania, co w postępowaniu istot ludzkich jest dobre a co złe, co słuszne a
co niesłuszne. Mówiąc bowiem, że człowiek jest dobry, chcemy przez to zazwyczaj powiedzieć, że postępuje on
słusznie; mówiąc, że pijaństwo jest występkiem, mniemamy zazwyczaj, że upić się jest postępkiem zdrożnym.
Takie roztrząsanie postępowania ludzkiego jest właśnie tym, co najściślej kojarzy się z terminem "etyka".
Skojarzenie to wytworzyło się, ponieważ postępowanie jest bez wątpienia najpowszechniejszym i najogólniej
interesującym przedmiotem sądów etycznych.

24. Jakie są główne założenia filozofii Arystotelesa? Średniowieczny spór o uniwersalia (zrobione w pytaniu
5).
Arystoteles (384 – 322 p.n.e.)

•

jako pierwszy filozof wyszedł najpierw od teorii poznania, a dopiero potem przeszedł do teorii bytu

o ludzie nie posiadają wspomnienia świata idei – cała ich wiedza pochodzi z doczesnego doświadczenia
o ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych

doświadczeń życiowych

o myśli żyją własnym życiem, dlatego niekiedy ulegają deprawacji i wypaczeniom

•

logika – nauka o myśleniu jako takim

o metodologia



podział sposobów myślenia na indukcyjny i dedukcyjny



podział zdań i ich relacji



sylogizm wraz z kompletną teorią



4 podstawowe zasady poprawnego formułowania twierdzeń

o zasady naukowego myślenia



wychodzenie z jak najmniejszej ilości założeń pierwotnych, które znajduje się poprzez
myślenie indukcyjne



tworzenie w oparciu o te założenia ścisłej teorii posługując się myśleniem dedukcyjnym



ostateczne weryfikacja teorii poprzez konfrontację wniosków z niej wynikających z faktami

•

teoria bytu

o odrzucenie dualizmu materii i idei
o forma – nadaje kształt i postać materii – forma nie może istnieć bez materii, materia bez formy byłaby

chaosem

o materia nie jest zdolna do ruchu i przemian, jest tylko potencją, możliwością zaistnienia pewnego bytu

– to, co zmienia się naprawdę, to forma

o nie można poznać czystej materii, tylko jej formy, gdyż mają one charakter idealny i podlegają

regułom logiki i racjonalności

o hierarchia bytów



uszeregowanie stworzeń i elementów świata ożywionego od najbardziej, do najmniej
skomplikowanego



im więcej w danym bycie formy, tym wyższe miejsce w hierarchii

•

celowość świata i istnienie Boga

o świat ma charakter celowy, a cel tłumaczy mechanikę przemian i ruchów natury
o celem jest całkowite uwolnienie się od materii, stanie się czystą formą
o czysta forma istniała już przedtem – był to Bóg, z którym połączyć się mogą tylko inne czyste formy
o ruch i przemiany tłumaczy dążenie wszystkich bytów do większej złożoności
o z jednej strony Bóg jest stwórcą świata, z drugiej jego celem

•

dusza i ciało

o dusza jest jedną z form materii i również dąży do doskonałości, jest jednak formą najdoskonalszą,

potrafiącą zrozumieć świat zewnętrzny i samą siebie – jest najbliższa połączenia się z Bogiem

o dusz i ciało człowieka tworzą jedność



dusza ma swoją część irracjonalną (popędy) i racjonalną (sterowanie popędami, myślenie)



między tymi dwoma częściami duszy istnieje nieuniknione napięcie

•

etyka – dobro jako wartość indywidualna, a nie absolutna

o dobro i cnota to dążenie do doskonalenia swojej formy, czyli duszy
o szczęście można osiągnąć na trwałe wtedy, gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej

jednostki postać

o ponieważ dusze są niepowtarzalne, to co jest dobre dla jednego człowieka, nie musi być dobre dla

pozostałych

o nie da się stworzyć nic, co by uszczęśliwiło wszystkich
o wiedza o dobru nie równa się dobru – nawet najmądrzejsi ulegają popędom
o cnota – stały proces przezwyciężania żądz i popędów
o moralność to podążania za nakazami rozumu – człowiek mądry, ale o słabej woli bywa często mniej

cnotliwy od człowieka niewykształconego, ale o silnej woli

•

teoria złotego środka – nie można zupełnie ignorować żądz i popędów, gdyż są one metodami komunikowania
się ciała z umysłem, stąd zachować należy równowagę pomiędzy żądzami i nakazami rozumu

•

teoria państwa

o państwo jest naturalną formą społeczeństwa, dlatego powinno być do społeczeństwa i do warunków w

jakich ono żyje dobrze dopasowane

o różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw
o do rządzenia przeznaczeni są ludzie o naturalnych predyspozycjach, a nie filozofowie-teoretycy
o filozofowie powinni jedynie nauczać władców stosowana metody złotego środka i wsłuchiwania się w

cnotę i głos rozumu

A tu rozszerzona wersja – ale mysle, że o Arystotelesie nigdy za wiele...

Arystoteles urodził się w roku 384 p.n.e. w greckiej kolonii Stagirus u wybrzeży Tracji. Jego ojciec był nadwornym
lekarzem macedońskiego króla.W wieku 17 lat Arystoteles został wysłany do Aten aby odebrać staranne
wykształcenie w Akademii Platońskiej. W Akademii Arystoteles spędził w sumie 20 lat, w czasie których najpierw
był studentem, potem asystentem Platona i w końcu samodzielnym wykładowcą. Po śmierci Platona był
naturalnym pretendentem do objęcia pozycji rektora Akademii – jednak inni członkowie Akademii zdecydowali się
wybrać na to stanowisko siostrzeńca Platona, ze względu na dużą rozbieżność wypracowanego przez Arystotelesa
systemu filozoficznego z systemem Platona.Arystoteles następnie pracował jako nadworny lekarz i doradca
Hermeasa, a po upadku Assos przeniósł się do Macedonii gdzie został osobistym nauczycielem Aleksandra III
Macedońskiego. W służbie tej pozostawał przez 7 lat do przejęcia władzy przez Aleksandra, po czym wrócił do
Aten. Aleksander do końca życia regularnie wymieniał listy z Arystotelesem, często słuchając jego rad.Arystoteles
w Atenach założył własną, konkurencyjną do Akademii szkołę filozoficzną zwaną Liceum (łac. Lyceum, gr.
Lykeion), która była wspierana przez Aleksandra Macedońskiego i wkrótce przyćmiła Akademię. Po śmierci
Aleksandra i upadku pro-macedońskiego rządu w Atenach Ateńczycy zamknęli Liceum a sam Arystoteles musiał
uciekać z miasta. Przeniósł się wtedy do miasta Chalcis na wyspie Eboea, gdzie po dwóch latach zmarł.

•

Podstawowe założenia filozoficzne Arystotelesa:

o Teoria poznania



Arystoteles był pierwszym filozofem w historii, który wyszedł najpierw od teorii
poznania i logiki, a dopiero później przeszedł do teorii bytu.



Osobiste doświadczenia z nauczaniem i leczeniem małych dzieci przekonały Arystotelesa,
że wbrew temu co twierdził Platon, ludzie nie posiadają ukrytej pamięci idealnego świata,
lecz cała ich wiedza pochodzi z doczesnego doświadczenia. Dla Arystotelesa teoria
odkrywania owej ukrytej pamięci przez dyskursy dialektyczne była nieprawdziwa, a na
poparcie swego stanowiska przywoływał fakt, że wprawny sofista potrafi przekonać
niedoświadczonego ucznia niemal do wszystkiego.



Arystoteles stwierdził, że dużo rozsądniejsze jest przyjęcie, że ludzie rodzą się z
niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń
życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega
rozmaitym wypaczeniom i dziwactwom.

Przyjmując to założenie Arystoteles doszedł do wniosku, że aby uporządkować ludzkie myśli i
wykazać które z nich są adekwatne do rzeczywistości, a które nie, należy stworzyć naukę o samym
myśleniu jako takim. Naukę tę nazwał logiką. Zdaniem Arystotelesa celem nauki jest
wyprowadzenie stanu faktycznego z jego przyczyn.



Ten proces ma dwie możliwe formy:

•

wnioskowanie o szczególnych przypadkach ze znanej ogólnej reguły (dedukcja)

•

wnioskowanie o ogólnej regule ze znanych poszczególnych przypadków
(indukcja)



Poprawności wnioskowania miała natomiast służyć logika jako metoda porządkowania
myślenia według jego formy, a nie treści (logika formalna). Sam Arystoteles na
oznaczenie tego, co dziś zwiemy logiką używał terminu analityka, rezerwując nazwę
logika dla dialektyki, czyli sztuki prowadzenia dyskusji.



Atomem logiki Arystotelesowskiej jest pojęcie, które odpowiada istniejącej w świecie
rzeczywistym kategorii (rodzajowi). Pojęcie wprowadza definicja wskazująca nadrzędny
rodzaj oraz różnicę gatunkową. Np. w definicji człowieka jako "istoty rozumnej" – "istota"
jest nazwą nadrzędnej kategorii, a "rozumna" określa właściwość, która wyróżnia
człowieka spośród innych istot.



Pojęcia są powiązane w zdania, czyli sądy, którym można przypisać prawdziwość lub
fałsz. Sąd nie może być zarazem prawdziwy i fałszywy (zasada sprzeczności).
Arystoteles przedstawił reguły wnioskowania, jako związku między różnymi sądami, a
szczególnie teorię sylogizmów – związku dwóch zdań z trzecim. ( sylogizm to układ
zdań ).



Arystoteles stworzył 4 podstawowe zasady poprawnego formułowania twierdzeń



Niezwykle ważną częścią logiki Arystotelesa są tzw. zasady „naukowego myślenia”.

•

wychodzenie z jak najmniejszej ilości założeń pierwotnych (nazwane później
brzytwą Ockhama), które znajduje się poprzez myślenie indukcyjne

•

tworzenie w oparciu o te założenia ścisłej teorii posługując się myśleniem
dedukcyjnym

•

ostateczną weryfikacja teorii poprzez konfrontację wniosków z niej wynikających
z faktami.

o Metafizyka



Arystoteles odrzucił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei. Uważał on, że idee
nie przyczyniają się też w żaden sposób do poznawania innych rzeczy, ani do wyjaśniania
ich istnienia, bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich uczestniczą .
Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, ousia) zawiera się w niej samej.W miejsce
dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była
odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako osobny, niezależny byt, a jako coś nadające
kształt i postać materii – tworzywu. Relację między formą a materią można więc sobie
wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza. Formy w
zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama materia bez form nie
posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i innych cech; byłaby czystym chaosem. Tak więc
znany nam z doświadczenia świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.



Arystoteles przyczynił się do rozwoju teorii atomistycznej twierdząc, że cała materia
składa się z tych samych ciągłych substancji pierwotnych



Hierarchia bytów to kolejna głośna koncepcja Arystotelesa. Koncepcja ta dobrze
pasowała do ontologicznego wytłumaczenia zjawiska występowania hierarchiczności
bytów. Hierarchiczność taką zauważał Arystoteles zwłaszcza w świecie ożywionym, gdzie
istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych. Arystoteles tłumaczył tę
hierarchię stopniem udziału formy i materii w danym jednostkowym bycie. Czym w
danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje
ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np. kamień zawierają w
sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają
bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze
bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie
ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną duszą, która posiada unikalną cechę bycia
świadomym o samej sobie.



Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie
muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy

•

przyczyna materialna – rzecz powstaje z materii

•

przyczyna formalna – powstaje przez ukształtowanie materii przez formy;

•

przyczyna sprawcza – powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik
działający uprzednio;

•

przyczyna celowa– powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi



Arystoteles rozważając pierwszą przyczynę (sprawczą) ruchu postulował istnienie ducha,
który poruszałby światem, tak jak dusza porusza ciałem. Jako ostateczne źródło ruchu
byłby nieruchomy (nieruchomu poruszyciel). Duch ten został utożsamiony z Bogiem, ale
w odróżnieniu od istot znanych z wierzeń religijnych nie jest on czynnikiem aktywnym –
nie ingeruje w dzieje świata. Jego zdolność poruszania wynika raczej z tego, że rzeczy
kierowane tęsknotą dążą do niego jako do czystej formy.

Dusza stanowi w systemie Arystotelesa formę życia organicznego. Dusza ludzka (rozum, nous)
stała się najdoskonalszą z form; jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i
świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest też najbliższa połączenia się z Bogiem. Dusza
jest jednak tylko formą materii, nierozerwalnie z nią związana. Dusza i ciało człowieka tworzą
więc swoistą całość, a nie dwa oddzielne byty.



Arystoteles wyróżniał trzy części duszy, odpowiadające różnym poziomom organizacji
życia:

•

dusza wegetatywna wiąże się z odżywianiem i rośnięciem; stanowi formę roślin,
zwierząt i ludzi;

•

dusza zmysłowa czyni zdolnym do postrzegania i poruszania się; stanowi formę u
zwierząt i ludzi;

•

rozum występujący wyłącznie u ludzi, który z kolei dzieli się na

rozum bierny, receptywny

rozum czynny, który, nie będąc powiązany z ciałem (stanowiąc czystą
formę), jest nieśmiertelny.



Dusza ma swoją część irracjonalną (popędy) i racjonalną (sterowanie popędami,
myślenie)-między tymi dwoma częściami duszy istnieje nieuniknione napięcie.

Etyka Arystotelesa wynikała w dużym stopniu z jego teorii bytu, ale także była wypracowana na
drodze praktycznych obserwacji. Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia swojej
formy, czyli duszy. Gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej jednostki postać, to
wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę.



Dusze ludzkie są niepowtarzalne, dlatego to, co jest dobre dla jednego człowieka,
niekoniecznie musi być dobre dla drugiego. Dobro zatem jest pojęciem subiektywnym i
zależy od mnóstwa różnych czynników. Próba uszczęśliwiania wszystkich poprzez
tworzenie idealnego państwa jest więc mrzonką, która w istocie może tylko wszystkich
unieszczęśliwić (było to sprzeczne z poglądami Platona).



Arystoteles nie zgadzał się też ze zrównywaniem dobra z wiedzą o ideach. Jego osobiste
doświadczenia z Akademii Platońskiej przekonały go, że nawet najmądrzejsi filozofowie
nie są wolni od zwykłych ludzkich namiętności, a nawet zdarza się, że podlegają im
silniej. Zgodnie ze swoją teorią duszy, Arystoteles twierdził, że każdy człowiek trwa w
naturalnym konflikcie żądz cielesnych i racjonalnej ocenie sytuacji dostarczanej mu przez
rozumną część jego duszy.



Z tego powodu cnota to stały proces przezwyciężania i kontrolowania żądz wymagający
stałego wysiłku a nie coś co na trwałe można posiąść przez proste nabywanie wiedzy.



Moralność to zatem podążanie za nakazami rozumu, które mogą być albo wpojone przez
wychowanie albo uzyskane na skutek własnych przemyśleń, co dla samej moralności jako
takiej ma drugorzędne znaczenie. Stąd człowiek mądry, ale o słabej woli bywa często
mniej cnotliwy od człowieka niewykształconego ale o silnej woli.



Arystoteles dokonał rozróżnienia cnót na:

•

cnoty dianoetyczne (intelektualne), które są skutkiem doświadczenia

Najważniejsze są dwie



rozsądek (phronesis). Rozsądek dotyczy ludzkich spraw, dba o
zapewnienie człowiekowi zarówno dóbr duchowych jak i
cielesnych. Przedmiotem i polem działania rozsądku są rzeczy
zmienne i przemijające.



mądrość (sophia) Mądrość jest najwyższą z rodzajów wiedzy.
Zajmuje się bytami wiecznymi i niezmiennymi

•

cnoty etyczne (moralne), które są skutkiem przyzwyczajenia.Cnoty etyczne
mieszczą się w tzw. "złotym środku", między dwiema wadami (nadmiarem i
niedostatkiem).Np. odwaga mieści się między zuchwalstwem i tchórzostwem.

Żadna z cnót nie jest wrodzona, z natury jesteśmy tylko zdolni do ich nabywania, a
rozwijamy je dzięki przyzwyczajeniu.

o Z cnót etycznych najwyższa jest Sprawiedliwość:



rozdzielająca (słuszny podział dóbr)



wyrównująca (kompensację krzywd);

Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite
ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało
komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby. W swoim postępowaniu człowiek
powinien kierować się "złotym środkiem", który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to
droga do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym. Wynika
z tego, iż człowiek powinien podążać drogą "złotego środka" – nie ignorować żądz, ale też nie
może się im podporządkowywać, nie może im ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale ma
jednocześnie przynosić mu przyjemność. Żądze muszą zostać zaspokojone, ale w sposób
umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to powinna oprócz
nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę,
odwagę i rozsądek.



Wg Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć "złoty środek", do takich
czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo- tutaj nie ma średniej miary, są to
czyny niegodziwe.

Z etyki logicznie wynikała już teoria państwa Arystotelesa. W tej dziedzinie Arystoteles twierdził, że państwo jest
naturalną formą społeczeństwa ("człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie"). Zdaniem Arystotelesa
człowiek jest zwierzęciem politycznym (zoon politikon) – jest stworzony do życia w państwie. Życie społeczne
opiera się na najbardziej trwałej strukturze, jaką jest małżeństwo (więź pomiędzy kobietą a mężczyzną).
Małżeństwo tworzy rodzinę, która nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb, a zatem łączy się w kolonie rodzin
(gminę wiejską), a następnie w polis (państwo), które jest wspólnotą pełną, samowystarczalną.

25. Przedstaw podstawy filozofii Galileusza.
Wyjaśnij znaczenie terminu idealizm. Wskaż na odpowiednie przykłady z dziejów myśli filozoficznej. (zrobione w
pytaniu 20)

-
G a l i l e u s z

Galileo Galilei urodził się w Pizie, i żył w latach 1564-1642. Studiował medycynę, potem matematykę i filozofię w Pizie
i Florencji. Znaczenie zyskał dzięki działalności naukowej. Skonstruował teleskop, który posłużył mu do dalszych badań
naukowych. Z powodu życzliwego stanowiska wobec Kopernika został oskarżony. Zresztą za własne poglądy również
miał złe doświadczenia z wymiarem sprawiedliwości. Wyrzekał się wówczas swoich poglądów. Był uczonym
przyrodnikiem, ale z typu tych, którzy nie tylko poprzestali na badaniach, lecz także podjęli filozoficzną refleksję
dotyczącą zdolności poznawczych człowieka w ogóle. Najważniejsze dzieło to: „Probiernica złota”. Galileusz był
wrogiem arystotelizmu, natomiast miał punkty styczności z tradycją platońską, kładącą nacisk na matematyczne i
aprioryczne czynniki w tworzeniu wiedzy.

Najważniejszą rolę w poglądach Galileusza odegrała wiedza d o ś w i a d c z a l n a . Galileusz występował przeciw
spekulatywnemu rozwiązaniu zagadnień przyrodniczych bez odwoływania się do doświadczenia. Uważał, że naukę
należy oprzeć na doświadczeniu. Jednak nie był jednostronnym empirystą. Uważał, że wiedza empiryczna, samo
nagromadzenie wielu doświadczeń nie stanowi jeszcze nauki. Nie ma nauki bez rozumowania. Chodzi tu więc o to, by
rozumowanie naukowe przebiegało w łączności z doświadczeniem.
Galileusz wyjątkowo cenił wiedzę matematyczną. Chciał nie tylko wzmocnić naukę przez doświadczenie, lecz także
dać jej postać ścisłą. Nauka ścisła jest tylko wtedy, gdy może przedmiot swój mierzyć. Aby jednak te nauki mogły stać
się ścisłe, należy przyjąć odpowiednie metody: a n a l i z y oraz s y n t e z y . W związku z tym Galileusz nazwał te
dwie metody, metodą rezolutywną i kompozytywną. W ich zastosowaniu widział warunek ścisłego, naukowego
postępowania. Składniki, które podlegają pomiarowi to kształt i ruch.
Przyrodoznawstwo Galileusza obejmowało dwa rodzaje zdań: hipotetyczne zdania matematyczna oraz egzystencjalne
zdania empiryczne. Eksperyment, który wprawdzie był podstawą nauki filozofa, nie przesądzał od razu o zdobywanej
wiedzy. Dlatego musi być wsparta dedukcyjnym składnikiem. To uchronić miałoby nas przed subiektywnością jakości

zmysłowych. Wrażenia zmysłowe wywoływane są przecież zarówno przez czynniki zewnętrzne (kształt poznawanej
rzeczy) oraz wewnętrzne (kondycja zmysłów).
Galileusza charakteryzowało także skromne podejście do nauki w ogóle. O ile poprzednicy usiłowali odnaleźć naturę
rzeczy, Galileusz wcale tego nie zamierzał uczynić. Bezpieczniej badać zjawiska. Filozof wyrzekł się wnikania w
prawdziwą „naturę” rzeczy. Zadowolił się poznaniem niektórych cech i właściwości. Takie podejście bliższe jest
powodzeniu.. Od prawdy naukowego twierdzenia nie wolno i nie można wymagać więcej ponad to, iżby odpowiadała
wszystkim zjawiskom. Nowa nauka miała nie badać substancji, lecz zjawiska i stosunki. Lepiej jest ustalać prawa (być
może i powszechne), jakie nimi rządzą.
Samo podejście do wiedzy było tu również nowym wyznacznikiem. Dotychczas to finalizm (teleologia) był swoistym
wzorcem dla rozważań poświęconych przyrodzie i człowiekowi. Ciężko również osądzić, co jest doskonałe, a co nie.
Szukać trzeba przede wszystkim przyczyn występowania rzeczy. Twierdzenie o doskonałości i harmonijności świata jest
dostojnym elementem, nie należy jednak do zainteresowań nauki. Zadania uczonych są skromniejsze. Podsumowując
znaczenie filozoficzne Galileusza, warto streścić na koniec cztery zasady metodologiczne przyjęte przez wielkiego
myśliciela: przyrodoznawstwo należy traktować doświadczalnie, lecz także i matematycznie, trzeba się ograniczyć do
badania zjawisk, i do badania przyczyn. Zasady te zostały sformułowane już wcześniej, niemniej jednak Galileusz był
tym, który sformułował je w sposób dojrzały.

Poglądy:

Wiedza doświadczalna.

Przeciwny spekulatywnemu odnoszeniu się do zagadnień przyrodniczych bez odwołania się do doświadczeń. Nauk
trzeba opierać na doświadczeniu, ale nie należy ograniczać jej do samego tylko zbierania faktów. Galileusz nie był
jednostronnym empirystą , uważał że niema nauki bez rozumowania. Chodzi tylko o to aby rozumowani
przebiegało w łączności z doświadczeniami.

II.

Wiedza matematyczna.

Galileusz chciał nadać nauce wymiar ścisły, a taki charakter nauka może uzyskać tylko wtedy gdy jest w stanie
mierzyć swój przedmiot. Aby przyrodoznawstwo uzyskało charakter ścisły, należy poddać zjawiska analizie i i
wyodrębnić te elementy, które da się zmierzyć. Z tak zbadanych elementów drogą syntezy można odtworzyć
badane zjawisko. Te dwie metody – analizę i syntezę – Galileusz nazywa metodą rezolutywną i kompozytywną. Ich
zastosowanie było warunkiem zachowania ścisłego, naukowego postępowania.
Podstawą badań ścisłych są mierzalne składniki zjawisk są to: kształt i ruch. Galileusz uznał je jako właściwy
przedmiot przyrodoznawstwa. Dzięki ich istnieniu nauka o przyrodzie jest pokrewna matematyce.

III.

Wiedza o zjawiskach

Przed Galileuszem uważano, że zadaniem przyrodoznawstwa jest odnalezienie „istoty” czyli prawdziwej „natury”
każdej substancji. Uważano, że każde ciało odpowiednio do swej „natury” ma swoje miejsce we wszechświecie.
Galileusz zaś odrzucił wnikanie w „naturę” rzeczy, uważał to za bezcelowe i niemiarodajne. Poprzestał na badaniu
określonych cech danej substancji, dzięki tak uzyskanym danym można określić właściwości danego ciała.

IV.

Wiedza przyczynowa.

W kręgu zainteresowań Galileusz najważniejsze miejsce zajmowały prawa przyrodnicze. Dotąd rozważano
przyrodę z punktu widzenia jej celowości. Celowe było to co jest odpowiadające człowiekowi bądź to co
doskonałe. Galileusz krytykował obydwa te poglądy. Mówił, że przejawem manii wielkości jest ocenianie dzieł
bożych przez pryzmat przydatności człowiekowi. Co do drugiego poglądu, że niemożliwe jest określenie które
zjawiska są doskonałe a które nie, nie jest to cecha obiektywna lecz zależąca od konkretnej sytuacji i zastosowania
danego przedmiotu.

26. założenia filozofii Plotyna. Wskaż na sposoby interpretacji jego metafizyki. (zrobione w pytaniu 16).
Wyjaśnij znaczenie pojęcia ateizm. Odnieś go do nowożytnych kierunków filozoficznych. (zrobione w pytaniu 9)

27. Na czym opierają się poglądy antycznych Sceptyków? Jakie znaczenie dla filozofii nowożytnej posiadał
idealizm? Wskaż na konkretne przykłady, zinterpretuj je. (zrobione w pytaniu 20)

Sceptycyzm był jednym z wielkich obozów filozoficznych epoki hellenistycznej, powstałym na przełomie IV i III
wieku p.n.e. Jako szkoła filozoficzna sceptycyzm odróżniał się wyraźnie od innych obozów, gdyż nie budował
nowych teorii, a jedynie krytykował i negował inne. Sceptycy sami nazywali siebie „wstrzymującymi się od sądu”
(efektycy), „szukającymi” (zetetycy) lub „rozpatrującymi” (sceptycy). Spośród tych nazw przyjęła się ostatnia i
stąd „sceptycyzmem” nazywa się stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy.

ROZWÓJ SCEPTYCYZMU
Sceptycyzm starożytny przechodził przez różne fazy i odmiany. Początkowo miał charakter praktyczny – stanowił
nie tyle najprawdziwszą, co najwygodniejszą postawę życiową; później stał się doktryną wyłącznie teoretyczną –
kwestionował radykalnie możliwość jakiejkolwiek wiedzy, także krytykował wiedzę już zdobytą. Sceptycyzm
praktyczny i radykalny głosili pirroniści, a teoretyczny i krytyczny – głównie akademicy.

Starożytny sceptycyzm dzieli się na 3 okresy:

pierwotny pirronizm – III w. p.n.e., Pirron i jego uczeń Tymon. Sceptycyzm o charakterze praktycznym,
podobny do pierwotnego stoicyzmu i epikureizmu – jednak to raczej Pirron oddziaływał na młodszych od
siebie Zenona i Epikura niż odwrotnie, on również pierwszy przedstawił swe teorie.
PIRRON – żył w l. 376 – 286 p.n.e., z zawodu malarz, filozofii poświęcił się dopiero w wieku dojrzałym,
uczeń Anaksarcha z Abdery. Jego poglądy ukształtowała nauka Demokryta, a potem magowie i asceci
indyjscy, z którymi spotkał się podczas wyprawy Aleksandra do Azji; w ich obojętności dla życia i
cierpienia dostrzegł najlepszy środek do zdobycia szczęścia. Myśl tę rozwinął w teorii i wykorzystał w
swym życiu. Postawa nieczuła wobec życia, kwintesencja mądrości Wschodu, była obcym motywem,
który trafił dzięki Pirronowi do filozofii greckiej.
Po powrocie z Azji założył szkołę w Elidzie. Cieszył się powszechnym uznaniem, zwolniono go od
płacenia podatków i obrano najwyższym kapłanem. Nie pozostawił pism, gdyż uważał, że wiedzy zdobyć
nie można. Stał się patronem późniejszych sceptyków.
TYMON z FLIUNTU – 325-235r. p.n.e., wykształcony w Megarze, potem trafił do Elidy, uczeń Pirrona.
Później osiadł w Atenach, żyjąc z nauczania retoryki i filozofii. Jego sceptycyzm nie był jednoznaczny z
postawą Pirrona – z jednej strony posiadał jego rezygnacje, z drugiej sarkastyczną żyłkę, która nakazywała
mu wszędzie szukać fałszu. Pisał wiele: traktaty filozoficzne, tragedie, komedie, wiersze satyryczne.

akademizm – III i II w. p.n.e., tzw okres „średniej Akademii”; sceptycyzm znalazł tu swych zwolenników,
m.in. Arkezylaosa i Karneadesa.
ARKEZYLAOS – 315-241r. p.n.e., scholarcha Akademii, wprowadził do niej sceptycyzm, uczeń
perypatetyka Teofrasta. Typ sceptyka-światowca, wytworność była dominującą cechą jego umysłu;
miłośnik piękna, sztuki i poezji. Nie pisał, jego teorie utrwalił Lakides.
KARNEADES – 214-129r. p.n.e., scholarcha Akademii, który po Pirronie wniósł najwięcej do rozbudowy
sceptycyzmu. Pochodzi od niego wiele słynnych argumentów sceptycyzmu, szczególnie krytyka
dogmatyzmu religijnego; bardzo zaangażowany w zwalczanie dogmatyzmu. Nie pozostawił prac, pisał za
niego Kleitomach.

młodszy pirronizm – znalazł zwolenników mniej więcej wówczas, gdy sceptycyzm wygasł w Akademii.
Sceptycy tego okresu uporządkowali argumentację sceptycką w oparciu o pracę akademików. Główni
reprezentanci – Ainezydem i Agrypa, także wywodzący się spośród lekarzy szkoły „empirycznej”
Menodot i Sekstus Empiryk.
O sceptykach tego okresu nie ma wiadomości personalnych.

PISMA
Z pism sceptyków zachowały się jedynie pisma Sekstusa Empiryka z III w. n.e.: „Zarysy Pirrońskie” (3 księgi
referujące poglądy sceptyków i ich argumenty za niemożnością wiedzy ogólnej, logicznej, fizykalnej i etycznej)
oraz „Przeciw matematykom” (11 ksiąg w formie polemiki przeciw dogmatyzmowi filozofów i uczonych
specjalistów – matematyków, astronomów itd.).

POGLĄDY SCEPTYKÓW
Pierwotne podłoże sceptycyzmu było natury praktycznej – Pirron przyjął postawę sceptyczną przekonany, że tylko
ona zapewni szczęście, daje bowiem spokój, a szczęście jest w spokoju. Nauka Pirrona miała dwa elementy:
etyczną doktrynę spokoju, decydującą o jego zasadniczej postawie w filozofii i epistemologiczną doktrynę
sceptycką, służącą mu za argument.
Pirron stawiał trzy zasadnicze pytania:
1. Jakie są własności rzeczy?
- nie wiemy, jakie są własności rzeczy
2. Jak mamy się wobec rzeczy zachowywać?
- wobec tego musimy się powstrzymywać od sądów o nich
3. Jakie są następstwa naszego wobec nich zachowania?

- to powstrzymanie da spokój i szczęście.

Sceptycy krytykowali ludzką wiedzę, wykazując, że w żadnym dziele i żadnej postaci nie jest ona możliwa – stąd
ich krytyczno-negatywna, destrukcyjna postawa umysłu. Odrzucali wszystkie sądy naukowe jako niepewne, nie
kwestionowali tylko sądów o zjawiskach, czyli np że słyszę teraz jakiś dźwięk – to nie podlega wątpliwości.
Jednak przyczyny zjawisk, w przeciwieństwie do samych zjawisk, są nam nieznane i dlatego sądy o nich są zawsze
niepewne. Swoje stanowisko sceptycy uzasadniali przez logiczną analizę twierdzeń: wobec każdego danego
twierdzenia wykazywali, że nie więcej ma pewności od twierdzenia z nim sprzecznego, stąd ich hasłem było „nie
więcej”. Wynikała stąd formuła izostenii, czyli równosilności sądów – żaden sąd nie jest logicznie silniejszy,
czyli pewniejszy od innych. Chcąc potępić jakieś twierdzenie przeciwstawiali mu inne, sprzeczne z nim, a „równie
mocne”.

Poza tym do zbijania twierdzeń sceptycy wypracowali pewne specjalne stałe argumenty, zwane tropami, czyli
sposobami. Te argumenty sprowadzano niekiedy do dwóch: wszelkie twierdzenie, jeśli ma być pewne, to jest nim
bezpośrednio bądź pośrednio, ale

bezpośredniej pewności nie ma wobec rozbieżności i względności poglądów

pośredniej pewności nie ma wobec braku bezpośrednio pewnych twierdzeń, które mogłyby służyć za
przesłanki dowodu.

Każdy z tych argumentów sceptycy rozwijali szczegółowo:

1) bezpośredniej pewności nie można zyskać ani przez postrzeżenia, ani przez pojęcia
2) pośredniej pewności nie można zyskać ani przez dedukcję, ani przez indukcję, ani przez zastosowanie

kryteriów.

Argumenty przeciw możności poznawania rzeczy przez zmysły (postrzeżenia) przedstawił Ainezydem w swych
klasycznych 10 tropach.
Tropy te sprowadzają się do jednego: względności postrzeżeń. Postrzeżeniom nie można ufać, gdyż postrzeżenia
tej samej rzeczy różnią się między sobą (np inaczej postrzegają zwierzęta, a inaczej ludzie lub inaczej postrzegamy
za pomocą oczu, a inaczej za pomocą uszu) i nie ma powodu, dla którego należy bardziej dawać wiarę jednemu
postrzeżeniu.

ZNACZENIE SCEPTYCYZMU
Choć zadania, jakie stawiali sobie sceptycy, były negatywne – chodziło im nie o ustalenie prawdy, lecz o obalenie
fałszu i ujawnienie niepewności sądów ludzkich – jednakże ich znaczenie dziejowe było pozytywne i doniosłe.
Zlikwidowali wiele błędów i niejasności w przyjętych poglądach filozoficznych, usystematyzowali i pomnożyli
krytyczną mysl w starożytnej Grecji. Byli teoretycznym sumieniem swej epoki, podnieśli poziom wymagań
stawianych dowodowi i w ogóle nauce.
Opozycja skierowana przeciw sceptycyzmowi zwalczała go przeważnie drogą ogólną. Usiłował wykazać
niepodobieństwo konsekwentnego trwania na stanowisku sceptycyzmu – życie sceptyka nie jest i nie może być w
zgodzie z jego teorią. Zarzucano sceptykom posługiwanie się ukrytymi, dogmatycznymi założeniami, bez których
ich argumentacja traci siłę. Wypominano rzekome zgubne skutki moralne sceptycyzmu.

WPŁYW PIRRONIZMU
W starożytności miał on duże oddziaływanie na inne szkoły: Akademię w je średnim okresie i szkołę empiryczną
lekarzy, którzy uważali, że przyczyny chorób są niepoznawalne i dlatego ograniczali się do rejestrowania
symptomów chorób. W średniowieczu sceptycyzm występował tylko jako doktryna pomocnicza; aby wzmocnić
wiarę, niektórzy scholastycy obniżali w ten sposób znaczenie wiedzy. Sceptycyzm odnowiono w epoce
Odrodzenia, zwłaszcza we Francji XVI w. przez Montaigne’a. Odtąd sceptycyzm miał zawsze zwolenników (Huet
w XVII w., Bayle i Schulze w XVIII), jednak byli to odosobnieni myśliciele, nigdy już nie powstał liczniejszy i
wpływowy obóz sceptyków. Również Kartezjusz, Hume i Mill odnowili rozumowanie i argumenty sceptyków, ale
nie wyciągnęli z nich tak skrajnych konsekwencji jak oni.

Pytanie 28. Przedstaw podstawowe założenia stoicyzmu (zrobione w pytaniu 7). Wskaż na główne znaczenie
empiryzmu dla myśli nowożytnej (zrobione w pytaniu 13)

Temat 29 Wskaż na podstawowe źródła pesymizmu A.Schopenhauera.
Porównaj pojęcia teizm, deizm, panteizm. Wskaż konkretne przykłady w myśli filozoficznej. (zrobione w
pytaniu 9)

Schopenhauer, Artur (1788-1860)
Życie:
ur. w Gdańsku, syn kupca i literatki, studia na różnych uniwersytetach,
mieszkał w Weimarze w pobliżu Goethego, w młodości podróżował (Włochy)
Berlin- wcześnie wydaje główne dzieło, które jednak nie znajduje oddźwięku, a wykłady nie przyciągają słuchaczy
(doktryny Hegla górą), 1831- panuje cholera- opuszcza więc miasto i porzuca docenturę.
Frankfurt nad Menem- mieszka do końca życia jako ‘prywatny’uczony, odosobniony, rozgoryczony, zagniewany
na świat, niezadowolony z losów niezadowolony, pesymistyczny pogląd na świat
głęboko przywiązany do życia,

głosi pogardę dla życia

uzależniony od zdania innych i poklasku

i ludzi

(jego życie mogło być jednym z podstawowych źródeł pesymizmu )

Twórczość:

Ś w i a t j a k o w o l a i w y o b r a ż e n i e
O w o l n o ś c i l u d z k i e j w o l i
(piękny styl, prostota myśli, zgodność ze zdrowym rozsądkiem)

Poprzednicy:

Kant - punktem wyjścia
przyrodnicza, zwłaszcza fizjologiczna wiedza XIX w.
filozofia indyjska
(wiele wspólnego z filozofią VIIIw.- Wolter, Diderot, Helvetius)
(biegunowo przeciwni- Fichte, Schelling, Hegel)
(+jego wielbicielem Nietsche)

Poglądy:

Podstawą rzetelnej wiedzy jest intuicja, którą należy rozumieć jako bezpośredni ogląd, nieuprzedzoną

obserwację. Powstająca w ten sposób myśl człowieka nadaje temu oglądowi postać pojęciową. Tak skonstruowane
pojęcie jest cieniem swojego przedmiotu. Jednakże myśl nie chce ograniczyć się tylko do tego zadania i usiłuje
konstruować świat wedle własnych prawideł, budować go w zgodzie z zasadami logiki. W ten sposób zamiast
wyjaśniać rzeczywistość – zaciemnia ją, bo każdy człowiek dysponuje innym wizerunkiem świata, co prowadzi do
subiektywności. (A pojęcia ogólne nie są w stanie dotrzeć do tego co indywidualne, osobowe, specyficzne). Na tej
podstawie pisał Schopenhauer: Świat – jest moim przedstawieniem. Termin przedstawienie miał sygnalizować
nierozerwalny związek między doświadczającym podmiotem i doświadczanym przedmiotem. Jest to świat
zjawiskowy. Toteż zawsze poznajemy jedynie zjawiska. A (zgodnie z filozofią indukcyjną) zjawiska to tylko złuda
(jest to Fenomenalistyczna teoria poznania). A jak możemy dojść do prawdy? Przebić się przez te złudzenia(i tu
wkracza Metafizyka irracjonalno-woluntarystyczna):
a). na drodze poznania obiektywnego, biorąc za punkt wyjścia wyobrażenie-ogląd, jednak nigdy poza nie, nie
wyjdziemy, zawsze pozostaniemy przy zjawiskach, przy zewnętrznej stronie rzeczy i nie wnikniemy do ich
wnętrza (z Kanta)
b). ale my jesteśmy nie tylko poznającymi podmiotami, ale też przedmiotami do poznania, sami jesteśmy rzeczami
w sobie. I dlatego do istoty rzeczy, do której nie możemy dojść z zewnątrz możemy dojść od wewnątrz, rzecz
sama o sobie może uzyskać samowiedzę
c). samowiedza zaś poucza nas, że jesteśmy wolą, to jedyne, co nam bezpośrednio dane, wszystko inne przynoszą
wyobrażenia, a więc pozyskujemy to jako zjawiska.

Jak pisze filozof Jednostce, która występuje jako podmiot poznania, dany jest klucz do zagadki: tym kluczem jest
wola. Co oznacza, że zdarzenia z życia, istniejącego w świecie zjawiskowym, podmiotu poznającego są zawsze
wyrazem jakiegoś dążenia, ukierunkowanego pragnienia, często nieświadomego. U podłoża tych pragnień leży
wola. Człowiek jest zatem również podmiotem woli, jej zaś przedmiotem okazuje się ludzkie życia oraz sam świat.
O tym, że jesteśmy wolą, poucza nas samowiedza. Rzeczy, jako ukierunkowane i spełnione dążenia są
uprzedmiotowioną wolą. Jednak wola sama w sobie jako irracjonalny pęd, ślepe dążenie bez celu i bez kresu,
chaotycznie dąży do samookreślenia. W tym dążeniu wola dokonuje wyboru jednej spośród wielu możliwości i na
tym wolność definitywnie kończy się zamieniając w wieczystą niewolę. (Bo dokonują wyboru wola poddaje się
konieczności). Uprzedmiotowiona w świecie wola jest zachłanna i żarłoczna. Rzeczywistość jest polem bitwy
gdzie wszyscy walczą ze wszystkimi. Człowiek staje w obliczu wyboru: narzucać innym swoją wolę lub
podporządkować się woli cudzej. Dodatkowo świat jest zły z samej swojej istoty czy natury, zatem winą świata jest
samo jego istnienie. Istnienie jest synonimem cierpienia, bo kiedy stwierdzam ”chcę”, konstatuję, że czegoś mi
brak, wiecznie cierpię na niedostatek, do tego dołącza się lęk metafizyczny człowieka, obawa przed tym co
przyszłe i nieuchronne, przed śmiercią. Dążymy do szczęścia, a nie możemy go osiągnąć, dążymy do tego, żeby
utrzymać życie, ale to też jest nieosiągalne,

byt schodzi na drobnych troskach i zabiegach (np. miłość, zaspokajanie głodu). To są podstawowe źródła
pesymizmu Schopenhauera.
Metoda w filozofii preferowana przez S: bezpośrednia introspekcja
(nie dialektyka, jak u Hegla - bo osnowa świata jest irracjonalna,
nie doświadczenie – bo zewnętrzne, poznaje tylko zjawiska)

•

Człowiek szuka ulgi i pociechy w filozofii i religii, wytwarza majaki i złudzenia aby uniknąć swego losu.

•

Dwa sposoby przeciw męce życia:
etyka współczucia – widok męki innych ludzi musi wzbudzać w nas współczucie (etyka chrześcijańska), jest ono
czynnikiem wyzwolenia- przejąwszy się cierpieniem cudzym, odrywamy się i wyzwalamy od własnego, przez
wyzbycie się pożądań i potrzeb możemy oderwać się od świata, stać mu się obcymi i wyzwolić z cierpienia jakie
niesie, osiągnąć nirwanę (filozofia indyjska - buddyzm)
sztuka i kontemplacja – Sztuka jest w stanie zatrzymać pęd woli. Wobec sztuki zatapiamy się w kontemplacji,
ustaje działanie popędów i woli. Kontemplacja jest bezinteresowna i wyzbyta pożądań, a sztuka przynosi nie tylko
ulgę i wskazuję drogę ucieczki przed nędzą życia, ale też umożliwia najwyższe poznanie: zatrzymuje zmienność,
przepływ obrazów rzeczy, tylko tak można poznać wieczne idee stanowiące wzór i osnowę rzeczywistości.

30.Na czy polega racjonalizm Kartezjański? (czyli co Decartes myślał sobie o umyśle i rozumie) (zrobione w
pytaniu 8). Wskaż na znaczenia eksperymentu w metodologii empirycznej (zrobione w pytaniu 10)

TEMAT 31:
Przedstaw główne założenia metafizyki Augustyna. Przedstaw różnice znaczeniowe między pojęciami:
transcendencja i transcendentalizm zrobione w pytaniu 8).

Św. Augustyn, żyjący na przełomie IV i V w., w swojej filozofii nawiązywał do platońskiego idealizmu.

Ośrodkiem myśli uczynił Boga: jego pogląd na świat miał charakter teocentryczny. Uznawał oddzielność i
równorzędność istnienia ducha oraz ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu (dualizm) oraz wyższość
ducha nad materią. Augustyn celem człowieka uczynił poznanie Boga i własnej duszy, które w najdoskonalszy
sposób odbywało się bezpośrednio, intuicyjnie, bez rozumowania, dzięki boskiej łasce i oświeceniu. Rozum i wiara
wzajemnie uzupełniają się w procesie poznania: „Zrozum, byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć”.
Filozofię św. Augustyna cechował subiektywizm, dualizm i woluntaryzm (uznanie, że właściwą naturą człowieka
jest wolna wola). Konsekwencją takiego podejścia jest przekonanie o sprzecznościach tkwiących w człowieku, w
jego wewnętrznym rozdarciu i niepokoju. Zgodne z duchem augustynizmu były np. praktyki ascetyczne.

Teocentryczna metafizyka św. Augustyna zawierała w sobie trzy dogmaty:

1. Przewaga Boga nad człowiekiem
2. Przewaga duszy nad ciałem
3. Przewaga uczucia i woli nad rozumem

 wszędzie przewaga miała charakter trojaki: -metafizyczny
-epistemologiczny
-etyczny

Bóg bytem najwyższym i niezależnym, przyczyną bytu, zachowuje świat, przedmiotem i przyczyną

poznania, najwyższym dobrem i jego przyczyną, człowiekowi szczęście może dać jedynie zespolenie z Bogiem.

Dusza jest substancją samoistną, dusza doskonalsza od ciała bo bliższa Bogu, nieśmiertelna, ma udział w

wieczności, duszę znamy lepiej niż ciało.

Zasadniczą postacią życia duchowego jest wola, nauką o pierwszeństwie woli Augustyn zerwał ze

starożytnym intelektualizmem a zwrócił się ku woluntaryzmowi, przez poznanie i wiarę mamy łączność z
czynnikami irracjonalnymi, poznanie i działanie rzeczą woli i uczucia.

( z pytania 50) Przedstaw znaczenie filozofii Augustyna dla myśli chrześcijańskiej
Augustyn zajmuje w kręgu myśli chrześcijańskiej mniej więcej to samo miejsce, które w myśli europejskiej w
ogóle przyznajemy Platonowi. To on dał podstawy dalszego rozwoju wiary chrześcijańskiej, stworzył podwaliny
pod nową chrześcijańską filozofię. Jego następcy w formułowaniu swoich teorii opierali się na poglądach
Augustyna z Hippony. Był źródłem, z którego do tej pory czerpią dwa odłamy chrześcijaństwa, katolicyzm i
protestantyzm. Przez wieki kształtował doktrynę chrześcijańską w filozofii, teologii oraz duchowości. Jego dzieła
wywarły duży wpływ nie tylko na same chrześcijaństwo, ale również na całą kulturę europejską. Augustyn pojął
boga jako nieskończone i niewyczerpalne źródło a świat jako twór nadprzyrodzony i dzieło łaski Stwórcy.
Wprowadzając nowe prawa, Augustyn nie zapomniał o dotychczasowym dorobku swoich poprzedników. To
sprawiło, że jego koncepcja ma w sobie pewne nieścisłości: np. uznaje zło jako coś, na co człowiek nie ma
wpływu, twierdził, że ciało nie jest złem, a mimo to w pożądalności cielesnej je widzi. Nie można jednak

świętemu Augustynowi odmówić wielkiego wkładu w rozkwit chrześcijaństwa i nowego nurtu w filozofii. Dlatego
też został uznany za jednego z Ojców Kościoła. Jego koncepcje filozoficzne wniosły wiele nowych myśli i
twierdzeń wśród jemu współczesnych. Stwierdził, że istota ludzka znajduje się pomiędzy niebem a ziemią,
pomiędzy aniołami i zwierzętami. Spowodowało to rozdarcie wewnętrzne człowieka i zrodziło nieustanny konflikt
pomiędzy jego duchowością i cielesnością. Człowiek musiał nieustannie wybierać pomiędzy Królestwem Bożym i
dobrami ziemskimi. Św. Augustyn nieustannie podkreśla dualizm świata, jego rozdwojenie. Ponadto duże
znaczenie przykładał św. Augustyn do modlitwy, medytacji, rozważania nad samym sobą. Koncepcja losu
ludzkiego, stworzona przez św. Augustyna, określana jest mianem pesymistycznej.

TEMAT 32:
Wskaż na podstawowe cechy filozofii przyrody w myśli antycznej (zrobione w pytaniu 1). Wyjaśnij znaczenie
pojęcia transcendentalizm (zrobione w pytaniu 8).

TEMAT 33:
Jakie występują różnice między platonizmem a arystotelizmem (zrobione w pytaniu 4)? Czym zajmuje się
epistemologia (zrobione w pytaniu 6)?

34. Przedstaw główne założenia filozofii Spinozy. Przedstaw dwie podstawowe odmiany idealizmu. Wskaż na
przedstawicieli obydwu kierunków. (zrobione w pytaniu 20)

Benedykt SPINOZA – żył od 1632 do 1677, pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Niderlandach i w kraju
tym spędził całe swoje życie.

System Spinozy miał charakter monistyczny, przezwyciężał przeciwstawienie ducha i materii, choć nie sprowadzał
ducha do materii ani materii do ducha.

Poglądy Spinozy :
1. PANTEIZM
Pojmował poznanie podobnie jak Kartezjusz: racjonalistycznie. Miarą prawdy i dla niego była jasność i wyraźność,
a rozum, poznający w sposób jasny i wyraźny był dla niego jedynym źródłem prawdy. Przejął również typową dla
racjonalistów myśl, że matematyka jest wzorem nauki. Przyjąwszy pewne definicje i aksjomaty, na podstawie ich
dowodził dalszych twierdzeń.
W filozofii Kartezjusza popierał jej dualizm: dualizm Boga i świata, myśli i rozciągłości, dusz i ciała, wolności i
mechanizmu. Natomiast z definicji substancji Kartezjusza wnosił, że substancja jest tylko jedna, a jest nią Bóg. Bo
aby coś istniało samo przez się, nie może być niczym ograniczone; musi być nieskończone, a nieskończona
substancja- to Bóg . Poza Bogiem nie może więc być subtancji. Stąd wynika, że wszechświat nie może istnieć poza
Bogiem, lecz tylko w Bogu. Przez ten panteizm miał zostać przezwyciężony dualizm Boga i świata.
2. DETERMINIZM
Własności świata wywodzą się z natury Boga, wywodzą się zeń wedle praw logicznych. Świat podlega tym samym
prawom logicznym, którym podlegają idee abstrakcyjne. Nie ma w świecie przypadku ani wolności. Cała przyroda
jest mechanizmem; a człowiek, jego czyny i dzieła, społeczeństwo, państwo, cała kultura- to wszystko jest
koniecznym wytworem mechanicznie rozwijającej się przyrody.
3. MATERIA I DUCH
Bóg, który z natury jest nieskończony posiada nieskończenie wiele przymiotów, z których dwa- myśl i rozciągłość
są dostępne umysłowi ludzkiemu. Bóg jest więc substancją myślącą i zarazem rozciągłą. Odpowiednio do tych
przymiotów Boga istnieją dwa światy duchy i materialny.
4. PARALELIZM
W człowieku ciało jest rozciągłe, a dusz myśląca; niemniej ciało i dusza człowieka są w zgodzie. Nie może to być
skutkiem tego, że ciało podlega duszy lub odwrotni; bo ciało i dusza nie mogą oddziaływać na siebie. Porządek
myśli i porządek stanów cielesnych odpowiadają sobie wzajem. Odpowiedniość te Spinoza usiłował wytłumaczyć
przez równoległość obu. Koncepcja paralelizmu psychologicznego była oryginalnym pomysłem Spinozy
pozostającym w związku z jego monistyczną koncepcją bytu.
5. ETYKA RACJONALNA I MISTYCZNA
Afekty i czyny ludzkie tak samo są wytworem konieczności; jak wszystko inne i one nie są wolne. Każda istota
pragnie zachować swoją naturę i działać wedle niej; kto tak czyni i nie podlega działaniom z zewnątrz, ten jest
wolny. Prawdziwą naturę ludzką widział w rozumie. Najwyższe dobro widział w poznaniu; poznanie Boga

wzbudza miłość doń i prowadzi do mistycznego z nim połączenia, jest to największe szczęście dostępne
człowiekowi .

CECHY SPINOZYZMU
Spinoza zbudował system monistyczny, nie będący ani materializmem ani spirytualizmem. Uznawał jedną
substancję ani materialną ani duchową, neutralną wobec przeciwstawienia myśli i ciał. Przy czym ewolucjonizm
zastąpił przez paralelizm. Co prawda monistyczne stanowisko okazało się trudne do konsekwentnego zachowania,
często monoizm Spinozy upodabniał się do materializmu.

35. Jakie elementy filozofii Platona przejął Plotyn (zrobione w pytaniu 16)? Wyjaśnij znaczenie pojęcia
fenomenalizm. Wskaż na odpowiednie przyklady.

FENOMENALIZM

FENOMENALIZM [gr.-łac.], filoz., metodol. w teorii poznania pogląd, zgodnie z którym poznaniu są dostępne
jedynie zjawiska, byt zaś odmienny od zjawisk („rzecz sama w sobie”, istota rzeczy) jest bądź niepoznawalny, bądź
nie istnieje. W metodologii założenie, wg którego nie bada się natury świata i istoty procesów w nim
zachodzących, lecz tylko ich stronę zjawiskową, dającą się matematycznie zmierzyć i ująć we wzory funkcjonalne.
F. stał się podstawą nowoż. metodologii badań nauk.; elementy f. występowały w poglądach starożytnych
sceptyków ; w nowoż. czasach f. reprezentowali m.in. G. Berkeley, D. Hume, I. Kant, H. Spencer. (wikipedia)

Plotyn przedstawił fenomenalistyczna teorie przyrody, która opierała się na tym, że świat składa się nie tylko z
materii, ale też i jej ukształtowania. Jednak realna jest w nim tylko materia.
Ukształtowanie jej zaś jest jedynie zjawiskiem idealnego bytu odzwierciedlającego się w materii. Jak rzeczy
odbijają się w lustrach, tak idee odbijają się w materii i powodują przez to ten refleks, który nazywamy
materialnym światem. Dzięki tej teorii mógł wytworzyć pojęcie bytu nie liczącego się z przyrodą, a także wskazać,
że rzeczy nie będące odbiciem idej, nie są w gruncie rzeczy od idej różne.

FENOMENALIZM- koncepcja głosząca, że obiekty fizyczne można sprowadzić do wrażeń zmysłowych albo, że
stwierdzenia dotyczące takich obiektów można zanalizować w kategoriach stwierdzeń opisujących doświadczenia
zmysłowe . Główni dwudziestowieczni rzecznicy tego poglądu A.J Ayer i C. I. Lewis próbowali dowieść, każdy
na swój sposób, że stwierdzenie dotyczące obiektu fizycznego odwołuje się jedynie do zmysłowych treści czy
danych w każdym razie do doświadczenia zmysłowego

Przykłady zdań:
1. Ta kulka śnieżna jest biała.
2. Doświadczane jest wrażenie białości.
Czy znaczenie 1 można wyrazić terminem 2; jeśli tak, to 2 ze zdań musi wynikać z 1, tak jednak nie jest.
3. Na śnieżną kulkę pada czerwone światło.
Z koniunkcji 1 i 3 zdania wyniknie zaprzeczenie 2 dania. Trudno wskazać jakąś treść zmysłową, która wynikałaby
z konkretnego faktu fizycznego.
(źródło encyklopedia filozoficzna)

36. Jaka podstawowa różnica występuje między poglądami Platona i Arystotelesa (zrobione w pytaniu 4)?
Przedstaw podstawowe znaczenie pojęć: monizm, dualizm, pluralizm. Podaj odpowiednie przykłady.
(zrobione w pytaniu 1)

37. Porównaj poglądy filozoficzne Arystotelesa i Tomasza z Akwinu. Przedstaw podstawowe różnice między
idealizmem obiektywnym i idealizmem subiektywnym. Podaj stosowne przykłady (zrobione w pytaniu 20)

Arystoteles, 384 – 322 p.n.e.

Św. Tomasz z Akwinu, XIII w.-kontynuator
tradycji arystotelesowskiej (schrystianizował
poglądy Arystotelesa).

1.Hylemorfizm- istnieją substancje jednostkowe
(istnieje też poza nimi czysta forma) i każda z
nich złożona jest z formy i materii, które
samodzielnie nie istnieją, dopiero ich złożenie
umożliwia samodzielny byt.
Forma- pierwiastek czynny, kształtujący
Materia- potencja, pierwiastek bierny,
kształtowany
Czysta Forma- istnieje poza światem
hylemorficznych substancji; wzbudza we
wszystkich substancjach jednostkowych proces
kształtowania materii przez formę tak, by
osiągnąć maksymalne, czyste podobieństwo do
czystej formy. Ta Czysta forma jest początkiem
wszystkiego, odpowiednikiem Boga. Bóg nie jest
Opatrznością czuwającą nad jednostkami
ludzkimi, nie wie nic o ich istnieniu.
Hylemorfizm to inaczej traktowanie
człowieka jako ścisłej jedności psychofizycznej, a
duszy jako formy substancjonalnej żywego ciała.

1. Wykorzystał wątek hylemorfizmu-
psychofizyczna jedność człowieka.
Byty stworzone (kreacja) są złożone, w
szczególności w warstwie najbardziej
podstawowej składają się z Istoty i Istnienia.
Istota to zespół cech, które czynią byt tymże
właśnie bytem. Istoty istnieją odwiecznie na
sposób intelektualnie poznawalny w myśli Bożej.
Z chwilą zaś gdy któraś z nich otrzyma os Boga
istnienie, zaczynają istnieć w świecie
stworzonym. Przestają istnieć z chwilą, gdy to
istnienie zostanie im odebrane.

3. Teoria Boga, Absolutu jako pierwszej
przyczyny ( zwłaszcza celowej) świata.

3. Bóg- stwórca, ten, od którego wszystko się
zaczyna.

4.Pojęcia ogólne są tylko abstrakcjami. Nie mają
odpowiedników, bo są jedynie nazwami.

6. Przypadkowość, skończoność i cielesność,
ograniczoność, konfliktowość traktowane są jako
stan nieunikniony, z którym należy się pogodzić i
stwiać sobie cele realne w jego ramach.

5. Człowiek ma w życiu cel- immanentny, realny i
skończony.

5. Człowiek ma cel- jest nim Bóg i zbawienie.

6.Człowiek składa się z 3 części: śmiertelnego
ciała, śmiertelnej duszy i nieśmiertelnego rozumu.

6. Człowiek składa się z 2 części: śmiertelnego
ciała i nieśmiertelnej duszy

7. Trzy rodzaje duszy: roślinna, zwierzęca,
rozumna

7. Jedność duszy

8. Dusza i ciało to nierozerwalna jedność. Ani
ciało, ani dusza nie istnieją osobno.
10. Świat niejednostkowy- wieczny

8. Możliwość samoistnego istnienia jednostkowej
duszy.

9. Rozróżnia poznanie i wiedzę zmysłową od
rozumowych.

9. Oddzielił wiedzę od wiary, filozofię od teologii

Poznanie rozumowe- bardziej wartościowe,
ścisłe, ogólne, nie jest treściowo niezależne od
poznania zmysłowego.
Poznanie zmysłowe- nie ma w umyśle niczego,
czego by nie było najpierw w zmysłach.

Rozum i wiara pochodzą od Boga- są ze sobą
zgodne, ale rozum powinien być autonomiczny.

38. Przedstaw podstawowe założenia myśli Sokratesa. Wskaż wpływ filozofii Sokratesa na późniejsze
poglądy filozoficzne (zrobione w pytaniu 18). Przedstaw podstawowe różnice, jakie zachodzą między
teizmem a deizmem. (zrobione w pytaniu 9)

39. Przedstaw podstawowe założenia filozofii J.G.Fichte. Porównaj dwa pojęcia: transcendencja – immanencja.

Johann Gottlieb Fichte (1762-1814):
Jego filozofia jest w pewnym sensie pochodną poglądów I. Kanta. Często jednak idzie dalej. Fichte sam siebie
uważał za kantystę, lecz doszedł do wyników krańcowo różnych od Kanta

1) Metafizyczny program i metoda dedukcji
-

filozofia, w przeciwieństwie do nauk szczegółowych ma ujmować wiedzę w system. System zaś wymaga
jednolitości (musi być oparty na jednej zasadzie). Program filozofii Fichtego była metafizyczny,
systematyczny i monistyczny

szukał metody pozwalającej znaleźć prawdy konieczne (ustalić nie tylko, jak jest, ale jak być musi).
Dokonać tego mogła jedynie metoda dedukcji

2) Epistemologiczny punkt wyjścia i idealistyczne rozwiązanie
-

zasadniczym zagadnieniem filozofii jest stosunek myśli i bytu, który można postrzegać dwojako:
realistycznie (pierwotny jest byt) lub idealistycznie (pierwotna jest myśl)

powyższy spór rozstrzygnął na korzyść idealizmu („niepodobna z bezdusznego bytu wywieść świadomej
myśli, więc trzeba próbować drogi odwrotnej”). Rzeczy są przedstawieniami, przedstawienia zaś zakładają
istnienie przedstawiającej jaźni

3) Filozofia wolności
-

jaźń podstawą filozofii

sprawą szczególnej wagi jest wolność – kto czuje się wolnym, dla tego jaźń nie może być zależna od
rzeczy materialnych i ten może być tylko idealistą (realista wg Fichtego nie poczuwa się do wolności i
odczuwa siebie jako istotę bierną)

4) Filozofia czynu

tam gdzie istnieje rzeczywistość, musiał przedtem istnieć czyn, który ją wytworzył  to nie realny świat
był pierwszą postacią bytu, lecz czyn, którego ten świat jest wytworem

to substancja jest wytworem działania, a nie odwrotnie jak mogłoby się wydawać. Działanie jest
pierwotniejsze od substancji i to ono, a nie substancja jest pierwotną, metafizyczną osnową świata

zadaniem filozofii jest odnalezienie pierwotnych aktów, a nie faktów (tzw. aktywistyczna koncepcja
świata)

5) Filozofia ideału
-

cel i ideał kierują czynem (który to czyn, jak wiemy z punktu 4 tworzy substancję)

cel idealny świata jego pierwotną osnową  realny świat powstał jako wynik dążeń do ideału i dlatego
czynnikiem decydującym o jego naturze jest ideał (nie to co istnieje, lecz to co istnieć powinno)

ponieważ rzeczywistość wyrosła z ideału, można ją poznać tylko poznając tenże ideał  filozofia Fichtego
nie jest empiryczna (ideału nie można poznać przez doświadczenie)

6) Filozofia jaźni
-

jaźń to czynny składnik świata, jest pierwotnym, absolutnym, twórczym początkiem bytu

jaźń sama wytwarza przedmioty, ich treść, nie tylko poznaje coś, lecz także tworzy, ustanawia
rzeczywistość

Fichte był przekonany, że zlikwidował złudne jego zdaniem pojęcie „rzeczy samej w sobie”. Jednak w jego
filozofii to jaźń po prostu przejęła własności i wszystkie funkcje „rzeczy w sobie”. Metafizyka, usunięta ze
sfery przedmiotów, powróciła od strony podmiotu  przedkantowska metafizyka kosmosu została
przekształcona w metafizykę jaźni

7) Filozofia praktyczna
-

nakazem moralnym człowieka jest stanie się wolnym

wszelki czyn jest dobry. Zły jest nie taki czy inny czyn, lecz brak tego czynu, bierność, niezdolność do
działania. Jednak Fichte inaczej pojmował czyn. Czyn był dziełem jaźni, która sama z siebie podejmuje
decyzję, aby spełnić swe rozumowe przeznaczenie (czynem nie jest postępowanie wyznaczone przez
warunki i pobudki zewnętrzne)  czyn wymaga wolności

Fichteanizm odwracał naturalny porządek – ideał ma pierwszeństwo przed rzeczywistością, czyn przed substancją,
podmiot przed przedmiotem, jaźń przed światem zewnętrznym, wolność przed koniecznością, wola przed
rozumem. Filozofia Fichtego to metafizyczna hipoteza o naturze bytu.
Transcendencja (TO NIE TO SAMO CO TRANSCENDENTALIZM!!!)
Termin (z łac. transcendens - przekraczający) oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś; w sensie ontycznym
transcendencja Boga wobec świata; w sensie poznawczym transcendencja przedmiotu wobec świadomości lub jak
u Kanta rzeczy samej w sobie”.
Transcendentny – termin wywodzący się z Kanta; wykraczający poza zasięg doświadczenia i poznania (u I. Kanta
„rzecz sama w sobie”)
Transcendentalny – przekraczający granice podmiotu (umysłu poznającego), odnoszący się do apriorycznych form
poznania (termin wprowadził Kant, jako nazwę swej filozofii)

Immanencja
Immanentny – wewnętrzny, zawarty w czymś, właściwy czemuś z natury, istniejący w świadomości podmiotu
To, co tkwi wewnątrz czegoś lub wewnątrz siebie samego; w filozofii np. pojęcia zawarte w świadomości albo
„byt w sobie” (Absolut); przeciwieństwo transcendencji.

40. Przedstaw pokrótce koncepcję neoplatonizmu. Wskaż na jej związki z platonizmem. Wyjaśnij znaczenie
pojęcia racjonalizm (zrobione w pytaniu 17).

Neoplatonizm - filozofia powstała w III wieku n.e. w Aleksandrii pod wpływem myśli Platona oraz pogańskiej
myśli religijnej.

•

Geneza i przedstawiciele

Najwybitniejszym przedstawicielem neoplatonizmu był Plotyn, który wyłożył swoje poglądy w rozprawach,
zebranych następnie w Enneady. Był on początkowo platonikiem, ale przeszedł do budowania własnej teorii bytu,
odmiennej od platońskiej. Oprócz Platona inspirowała go myśl pitagorejczyków, stoików, ale zwłaszcza Filona z
Aleksandrii. Filozofia Plotyna została dobrze przyjęta przez elity podupadającego starożytnego Rzymu. Uczniem
Plotyna był m.in. cesarz Galien. Neoplatonizm wyłonił z siebie trzy szkoły:

•

szkoła aleksandryjsko-rzymska, wierna Plotynowi, należał do niej m.in. Porfiriusz.

•

szkoła syryjska, której głównym przedstawicielem był Jamblichos.

•

szkoła ateńska, której najważniejszym reprezentantem był Proklos.

Neoplatonizm w wersji Jamblichosa i Proklosa stawał się w jeszcze większym stopniu niż u Plotyna systemem
religijnym, czy też raczej filozoficznym uzasadnieniem politeizmu i dlatego był wspierany przez pogańskie elity
starożytnego Rzymu. Porfiriusz był zaciekłym krytykiem chrześcijaństwa, a do myśli Jamblichosa nawiązywał
cesarz Julian Apostata, który próbował odrodzić pogaństwo w wersji neoplatońskiej. Symbolicznym kresem tej
walki i porażki neoplatonizmu była śmierć filozofki Hypatii z Aleksandrii, zamordowanej przez tłum
podburzonych aleksandryjskich chrześcijan.

•

Poglądy

Neoplatonizm postrzegał świat jako hierarchię bytów, które wyłaniają się (emanują) z absolutu - bytu
najdoskonalszego, niepoznawalnego rozumowo, który nie jest ani duchem, ani ideą, ale czystą jednością. Z
absolutu emanują kolejno coraz mniej doskonałe hipostazy:

•

świat ducha, obejmujący dostępne rozumowi idee;

•

świat duszy, której częścią są jednostkowe dusze ludzkie;

•

świat materii, na której emanacja się kończy.

Światy te są wzajemnie ze sobą powiązane, dzięki czemu możemy odgadnąć ziemską przyszłość za pomocą
astrologii i wróżb. Można też poprzez magię wpływać na procesy w wyżej położonych światach.

Schemat emanacyjny Plotyna był uszczegółowiony przez następnych filozofów neoplatońskich: Jamblich
opracował szczegóły procesu emanacyjnego, do którego włączył jako nowe hipostazy mitologicznych bogów,
aniołów, demonów i herosów. Do spekulacji religijnych dodano nowy wątek: zmuszania bogów za pomocą
odpowiednio sprowokowanych zdarzeń do działania. Sztukę tę określano jako teurgię.

Neoplatonizm wywiódł nową etykę, która opiera się na myśli, że jak dusza ludzka zmuszona jest przez wcielenie,
to znaczy narodziny w ciele, zejść do najniższego świata, popadając w grzech, tak może ona przebyć drogę
powrotną w kierunku absolutu. Do tego celu służyły specjalne rodzaje cnoty: oczyszczające i upodabniające dusze
do Boga (uświęcające). Jamblichos dodał do nich cnoty kontemplacyjne i paradygmatyczne. Syntezę etyki
neoplatońskiej dał Proklos w nauce o Erosie, Prawdzie i Wierze. Eros - miłość do wyższego bytu - przygotowuje
do poznawania Prawdy, Prawda doprowadza duszę do Wiary, a Wiara kończy wszelkie poznanie: dusza staje się
pochłonięta przez to, co najdoskonalsze i w tym stanie spoczywa w milczeniu. To jest kres wszelkiego wysiłku i
wszelkiego poznania.

•

Związki z platonizmem

Nazywamy go neoplatonizmem ponieważ zainspirowała go teoria Platona o ideach. Neoplatonizm to platonizm
głęboko przemieniony i częściowo wzbogacony o arystotelizm. Wspierał się na zdobyczach średniego stoicyzmu,
synkretyzmu żydowskiego, neopitagoreizmu i średniego platonizmu. Platońskie uwydatnienie tego, co duchowe,
było dla myślicieli tej epoki odkryciem tak bliskim i ważnym, że podstawową cechą neoplatonizmu jest głęboki
dualizm degradujący cielesność a wywyższający ducha. Nawiązując do poprzednich systemów i wiele od nich
przejmując, myśl Plotyna nie jest prostym odnowieniem platonizmu. Plotyn w głównej mierze czerpie ze średniego
stoicyzmu, średniego platonizmu oraz z Filona z Aleksandrii, a w mniejszej z samego Platona. Za Platonem Plotyn
dzieli wszechświat na świat jestestw duchowych, czyli nadzmysłowych i zmysłowych. Dusza świata jest dla
Plotyna duszą wielkiego, kosmicznego organizmu. Plotyn po platońsku dzieli zarówno duszę świata, jak i
poszczególne dusze na trzy części, z których najwyższa tkwi w umyśle. Idąc za platonizmem, przyjmuje
preegzystencję dusz i uważa połączenie duszy z ciałem za zło. W neoplatonizmie utrwala się to, co
charakteryzowało już średni stoicyzm i średni platonizm, mianowicie przekonanie o boskości ciał niebieskich, a
wiara w skuteczność praktyk religijno- magicznych zespala się z filozofią.

41. Przedstaw źródła nihilizmu w filozofii Nietschego. Dokonaj rozróżnienia między pojęciami:
transcendencja i transcendentalizm. Podaj stosowne przykłady. (zrobione w pytaniu 8)

Nietzsche na pewnym etapie swojego filozoficznego rozwoju doszedł do wniosku , iż jego misją jest
demaskowanie ideałów będących sprzecznymi ze stanem rzeczywistym.
Dlatego ostrze swojej krytyki wymierzył w wszystkiego rodzaju dualizmy.
Uważał , iż formułowanie jakiegokolwiek idealnego systemu wartości zakłada istnienie dualistycznej wizji świata.
Tj. ,,Świata prawdziwego” – aprobowanego i „ świata pozornego”, czyli rzeczywistości nie zasługującej na
aprobatę. Twierdził, że taki schemat tworzenia systemu wartości prowadzi do potępienia naturalnych przejawów
ludzkiego życia.
Wnioskuje z tego że trzeba usunąć świat prawdziwy ( Prawda , Bóg) , będący w rzeczywistości światem
skłamanym. Dlatego głosi hasło likwidacji metafizyki, która uzasadnia istnienie czegoś poza realną
rzeczywistością. ( dualizm – świat aprobowany i przeciwko niemu Świat pozbawiony wartości). Dla Nietzschego
podstawowym błędem metafizyki jest poszukiwanie wartości poza realną rzeczywistością . Uważa, że jedynie
popędy decydują o sposobach wartościowania. Krytykując dualizm , skupił swoją uwagę na poglądach Kanta,

uważając że ów tworząc swoją analizę poznania powinien wyeliminować pogląd o istnieniu rzeczywistości poza
zmysłowej.
Jednak najwięcej energii krytycznej włożył Nietzsche w krytykę dualizmu stworzonego przez chrześcijaństwo.
Przeciwieństwem człowieka jest Bóg będący najwyższą doskonałością. Uważał, iż pojęcie zaświatów i Boga
stworzono aby pozbawić wartości jedyny istniejący świat. Wynika z tego również krytyka chrześcijańskiej kultury,
jako zjawiska wrogiego biologicznemu życiu, rządzącemu się popędami. Dlatego właśnie stworzył hasło ,,Bóg
umarł”, jako synonim odrzucenia wszystkich obiektywnych i absolutnych wartości, które wywodzą się spoza
indywidualnego istnienia.
Nie jest to zatem deklaracja ateizmu , lecz nihilizmu , jako krytyki obiektywnego sensu wszelkich zjawisk. Jest to
jednak nihilizm w ujęciu twórczym ( nihilizm czynny). Neguje wszakże istnienie wartości poza realną
rzeczywistością , jednak nie podważa roli człowiek w tworzeniu wartości.

Założenia Nietzschego w związku z moralnością, na jakich zasadach powinna
się opierać:
1)z. wartości życia, jedynie ono posiada wartość bezwzględną i z niego
rodzą się inne rzeczy posiadające wartość
2)z. wolności silnego ; należy się ona tylko temu, kto posiada
wystarczająco dużo siły żeby ją sobie zapewnić
3)z. nierówności ; są ludzie lepsi i gorsi.

Z założeń tych wypływał negatywny stosunek N. do moralności, czyli
nihilizm: prawa i dobra należą się silnym, a sprawiedliwość jest
nierównością ; każdemu wedle zasług. Zasada użyteczności jest zła,
podobnie zasada altruizmu; nie należy oszczędzać bliźniego, samolubstwo
stanem świętym. Litość to marnowanie energii na słabych, a silny powinien
mieć poczucie swej wyższości. Podstawą wszystkiego jest ciało, nie ma
prymatu dóbr duchowych. Podobnie nie ma prymatu ogółu ; tylko
wielkie jednostki mają wartość, ogół to tylko tło dla wielkich, pobudza
ich do działania. Wychowanie nie ma sensu, bo czego nie ma w organizmie,
tego żadne wychowanie nie zastąpi. Zasada nagrody i kary też jest zła, bo
obydwie są nieważne ; nagrodę rozumie się jako szczęście, karę jako
nieszczęście, a od tego by być szczęśliwym ważniejsze jest by żyć życiem
dostojnym. Szczęście trzeba obalić.
N. zwalczał wszelką ascezę, ucieczkę w sferę ideałów. Zarzuty N.
przeciw moralności to:
1)zasady niezgodne z naturą,
2)zbudowana jest na fikcjach wolnej woli, altruizmu i moralności,
3)wychowuje mierny gatunek ludzi.

Poglądy te to PRZEWARTOŚCIOWANIE WSZELKICH WARTOŚCI, czyli wykazanie
bezwartościowości tego wszystkiego, co uchodzi za wartościowe i
podstawienie w to miejsce naprawdę wartości prawdziwych. Jego filozofia
miała być poza dobrem i złem moralnym, a sam nazywał się amoralistą. Choć
tak naprawdę stworzył podstawy nowej moralności, której osnową było życie:
miała się ona opierać na instynktach, a nie na świadomej myśli. Wiele
czerpał z biologicznych rozważań Darwina i Spencera, ale życie pojmował
dynamicznie i nie przez pryzmat walki o byt, ale rozwoju. Przyznawał
częściowo rację Schopenhauerowi: człowiek nie ma celu poza sobą, ale ma go
w samym sobie ; jest nim życie. Tym wyszedł ponad nihilizm
schopenhauerowski.

42. Na czym opiera się i czemu służy metoda dialektyczna w filozofii Hegla (zrobione w pytaniu 21)? Wyjaśnij
znaczenie pojęcia irracjonalizm (zrobione w pytaniu 17).

43. Scharakteryzuj główne założenia krytycyzmu kantowskiego. Przedstaw istotę sporu o uniwersalia. (zrobione
w pytaniu 5)

Immanuel Kant (ur. 22 kwietnia 1724 r. w Królewcu, zm. 12 lutego 1804 r. tamże), niemiecki filozof, syn
ubogiego rzemieślnika, który wybił się do pozycji profesora logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim.
Immanuel Kant spędził całe życie w Królewcu. Nigdy nawet nie podróżował po innych regionach Niemiec. Całe
swoje życie poświęcił karierze akademickiej i twórczości filozoficznej.

Oprócz kształcenia studentów prowadził przez całe życie badania filozoficzne, które stały się fundamentem krytyki
filozoficznej - metody filozofii, która rozwija się do dzisiaj. Do efektów pracy Kanta odwołuje się mniej więcej
połowa współczesnej filozofii - od neokantyzmu przez nominalizm i fenomenologię po pozytywizm logiczny.

Poglądy filozoficzne Kanta

Podstawą badań filozoficznych Kanta była swoista "naduczciwość poznawcza", która polegała na przeglądzie i
krytycznej ocenie dotychczasowych osiągnięć filozofii. Podejście takie Kant nazywał "transcendentalnym", a
polegało na badaniu warunków, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było dokonywanie jakichkolwiek innych
badań. Nic więc dziwnego, że największym dokonaniem Kanta było przenicowanie dotychczasowych koncepcji w
dziedzinie teorii poznania oraz wprowadzenie zupełnie nowych, rewolucyjnych pomysłów w tej dziedzinie,
aczkolwiek zajmował się on też teorią bytu i etyką.

•

Teoria sądów

Kant zaczął od dodania do starej Arystotelesowskiej teorii logiki nowego podziału sądów. Zauważył on, że sądy
dzielą się na analityczne i syntetyczne oraz na sądy a priori i posteriori.

•

Sądy analityczne to takie, które wynikają wyłącznie z "sądzonego" obiektu.

•

Sądy syntetyczne to takie, które mówią coś o relacjach dwóch lub więcej niezależnych obiektów.

•

Sądy a posteriori to takie, które można dowieść empirycznie, lub które da się wypowiedzieć na podstawie
dedukcji logicznej.

•

Sądy a priori to takie, które "się zakłada", czyli przyjmuje bez dowodu.

Sądy a posteriori oraz sądy analityczne a priori nie wydają się podejrzane. Te pierwsze są dobrze umotywowane
logiką formalną albo eksperymentem, zaś drugie są tylko umowami ułatwiającymi porozumiewanie się.
Przykładami sądów analitycznych a priori są wszelkie definicje obiektów matematycznych. To, czy się coś nazwie
tak czy inaczej, nie zmienia nigdy istoty rzeczy. Najbardziej zagadkowymi sądami wydały się Kantowi sądy
syntetyczne a priori. Trzeba je przyjąć na wiarę, mają one silny wpływ na istotę rozumowania, a nie można ich w
żaden sposób udowodnić. Przykładem takiego sądu jest na przykład twierdzenie Euklidesa: "linie proste
równoległe nigdy się nie przetną".

Tłumacząc na język Kanta poglądy empiryków można by powiedzieć, że odrzucali oni wszelką wiedzę, która
zawierała w sobie sądy syntetyczne a priori, zaś racjonaliści odwrotnie - szukali jakiegoś jednego, kluczowego
sądu syntetycznego a priori, z którego dałoby się wywieść całą resztę wiedzy.

Synteza empiryzmu i racjonalizmu

Kant stwierdził, że obie strony były w błędzie. Już David Hume dowiódł, że bez sądów syntetycznych a priori nie
da się zbudować żadnego systemu wiedzy i że "ukryte założenia" są obecne nawet w tak oczywistych pojęciach jak
przyczynowość.

Kant wychodząc z gruntu empirycznego zauważył, że żaden eksperymentator nie pozostaje biernym obserwatorem.
Zawsze tworzy sobie jakąś teorię na bazie jakichś przyjętych na wiarę podstawowych sądów syntetycznych a priori
i dopiero ta teoria umożliwia mu wykonanie eksperymentu i wyciągnięcie z niego wniosków. Co więcej, to
właściwie teoria decyduje, co uznajemy za fakt eksperymentalny, a co odrzucamy jako zakłócenie eksperymentu.
Jeśli na przykład dokonujemy pomiaru temperatury za pomocą termometru, to musimy jakoś zdefiniować, co to
jest temperatura, zgodzić się na teorię tłumaczącą jak działa termometr i dopiero wtedy nasz eksperyment będzie
miał jakiś sens. Tak więc to teoria definiuje fakty eksperymentalne a nie na odwrót. Stosowanie czystego
empiryzmu - czyli samej obserwacji bez żadnych teoretycznych założeń - daje co najwyżej zbiory danych, z
których zupełnie nic nie wynika. Kant nazwał to spostrzeżenie "przewrotem kopernikańskim" w teorii poznania.

Z drugiej strony Kant zauważył, że racjonaliści nie znaleźli żadnego pewnego sądu syntetycznego a priori, któremu
nie można by zaprzeczyć, zaś ich systemy są wewnętrznie sprzeczne. Słynne kartezjańskie "myślę, więc jestem"
jest w istocie sądem analitycznym a posteriori i wymaga zrobienia założeń co do tego, czym jest myśl i co to
znaczy być. I dalej, nawet po przyjęciu jakichś założeń co do tych dwóch pojęć, na każdym etapie rozumowania w
stylu Kartezjusza trzeba ciągle dodawać kolejne "ciche założenia", aby móc kontynuować ten ciąg myślowy.
Zmieniając założenia można poprowadzić te rozumowania w praktycznie każdą stronę, a zatem są one w istocie
bezwartościowe.

Mimo to jakieś założenia, a więc ponownie sądy syntetyczne a priori, trzeba przyjmować i nasza wiedza jest na
nich w dużym stopniu oparta! Powstaje więc pytanie:

•

Skąd się biorą "dobre" sądy syntetyczne a priori?

Kant odpowiedział również i na to pytanie.

•

Czas i przestrzeń to formy poznania a nie bytu

Analizując postępy współczesnych nauk przyrodniczych i kręcenie się w kółko nauk filozoficznych, Kant doszedł
do wniosku, że te pierwsze odkryły jakiś sposób dokonywania "dobrych" sądów syntetycznych a priori, czego się
nie da powiedzieć o filozofii.

Bardzo łatwo zauważyć, że siłą nauk przyrodniczych jest stosowanie na szeroką skalę języka matematyki do
tworzenia własnych teorii i opisu faktów eksperymentalnych. Co więc jest takiego w matematyce, że generuje ona
dużą liczbę "dobrych" sądów syntetycznych a priori? Sam konsekwentny formalizm języka matematyki to nie
wszystko, bo filozofia też ma swój własny konsekwentny język formalny, a mimo to często schodzi na manowce.
Po długich studiach Kant dał na to zaskakującą odpowiedź.

Zauważył on, że w istocie matematyka to logiczna analiza stosunków czasowych (algebra) i przestrzennych
(geometria). Rozwiązanie problemu tkwi zatem w odpowiedzi na pytanie: czemu stosunki czasowe i przestrzenne
wydają się nam takie pewne - dużo pewniejsze od danych empirycznych?. Odpowiedź Kanta: dlatego, że są one
częścią nas, a nie zewnętrznego świata. Mówiąc bardziej precyzyjnie, czas i przestrzeń są formami naszego
poznania czyli sposobem, w jaki umysł każdego bez wyjątku człowieka grupuje i układa docierające do niego
bodźce, nie są zaś - jak dotąd sądzono - cechami samego świata materialnego. Myśl ta została później rozciągnięta
przez pozytywistów logicznych także na logikę, którą również uznano za kolejną, kluczową formę poznania,
wspólną wszystkim umysłom.

Ta paradoksalna myśl, mimo że później często atakowana, stała się w dużym stopniu motorem rozwoju
matematyki i fizyki. Rozwój geometrii nieeuklidesowej, nowych rodzajów algebry, logiki matematycznej i
wbudowywanie tych dokonań matematyki w nowe teorie fizyczne - zwłaszcza w ogólną teorię względności i teorię
kwantów - były często inspirowane ideą "poszukiwania nowych form poznania" w sensie Kantowskim.

•

Teoria bytu czyli krytyka rozumu teoretycznego

Wychodząc ze swojej teorii poznania Kant stwierdził, że właściwie o bycie jako całości nigdy nie da się
powiedzieć niczego pewnego. Wszystkim sądom syntetycznym a priori w tej materii można zawsze przeciwstawić
sądy przeciwne i nie ma obiektywnych kryteriów ustalania, które z nich są prawdziwe. Stąd nie można z
"matematyczno-logiczną" pewnością ani udowodnić ani zaprzeczyć takim sądom jak: "Bóg jest", "Materia jest
bytem niezależnym", a rozliczne usiłowania wszelkiej maści racjonalistów, idealistów, materialistów i innych w tej
dziedzinie nie mają żadnej szansy powodzenia.

Wynika to z faktu, że matematyka i logika zajmują się naszymi własnymi formami poznania, a pytania te dotyczą
bytów zewnętrznych, do których nie mamy dostępu przez docierające do nas bodźce. Bodźce - obojętnie duchowe
czy zmysłowe - nigdy nie będą nam mogły dowieść istnienia źródeł tych bodźców, co już wcześniej zauważyli
David Hume oraz George Berkeley. Gdybyśmy byli w hipotetycznej sytuacji, w której nasz mózg byłby
podłączony do "maszyny fantomatycznej" generującej wszystkie normalnie dochodzące do nas bodźce i tworzącej
w ten sposób wirtualny świat, to nie mielibyśmy sposobu, aby się o tym przekonać. Nie możemy więc nigdy
stwierdzić z całkowitą pewnością, że tak nie jest i że za odbieranymi przez nas bodźcami rzeczywiście stoją jakieś
realne byty.

Na tym można by w zasadzie wszelką teorię bytu zakończyć stwierdzeniem, że takowej nie da się po prostu
stworzyć i tyle. W sensie absolutnym Kant był więc agnostykiem.

•

Etyka czyli imperatyw kategoryczny i imperatyw obowiązku

W podobny sposób, wykorzystując "formy umysłu praktycznego", Kant starał się zbudować też swoją etykę, która
nie opierałaby się na żadnej teorii bytu (wierze w Boga, materializmie czy naturalizmie), lecz byłaby prostą analizą
wspólnych wszystkim ludziom form poznania w zakresie moralności. Poszukując wspólnej wszystkim ludziom
formy umysłu praktycznego, która odpowiada za ich wybory moralne, Kant doszedł do wniosku, że można ją
sformułować w jednym zdaniu jako jego słynny imperatyw kategoryczny:

•

Postępuj zawsze tak, jakbyś chciał, aby postępowano w stosunku do ciebie.

Imperatyw Kategoryczny: "Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała
się powszechnym prawem" - cytat z książki "Uzasadnienie metafizyki moralności" I. Kanta.

Zdaniem Kanta prawie wszystkie ludzkie normy moralne da się sprowadzić do tego imperatywu. Takie podejście
było jednak później często krytykowane. Najważniejszym zarzutem było to, że imperatyw ten nie daje odpowiedzi,
co czynić w momencie konfliktu interesów. Mamy na przykład biedaka i milionera. Biedak właśnie ukradł
milionerowi złotówkę i ucieka. Stosując zasadę imperatywu z punktu widzenia biedaka dochodzimy do wniosku,
że trzeba go puścić wolno, bo będąc biedakiem tego byśmy chcieli. Z drugiej strony będąc milionerem
chcielibyśmy biedaka złapać i odzyskać skradzione pieniądze. Jak zatem powinna postąpić osoba postronna
stosująca tę zasadę?

W odpowiedzi na ten zarzut, jednak można stwierdzić, iż nie chodzi o punkt widzenia biedaka czy milionera, tylko
o ogólną zasadę. Tak też czy będziemy na to patrzeć z punktu widzenia biedaka czy milionera nie chodzi tu o
czyjąś potrzeba tylko o ogólne powszechne prawo, więc obaj stwierdzić muszą, iż kradzież jest niemoralna, bo nie
można żądać, aby wszystkie istoty rozumne kradły, bo okradalibyśmy się nawzajem.

Widząc ten dylemat Kant dodał później jeszcze jedną formę umysłu praktycznego zwaną zmysłem obowiązku.
Zmysł obowiązku jest, zdaniem Kanta, narzucany ludziom w procesie wychowania i wynika z miejsca, jakie
przyszło nam zajmować w społeczeństwie. Można by go krótko streścić w formie imperatywu obowiązku:

•

Czyń to, co wynika z Twoich społecznych powinności, a nie to, na co masz aktualnie ochotę.

Imperatyw Obowiązku: "Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała stać się
ogólnym prawem przyrody"- cytat z książki "Uzasadnienie metafizyki moralności" I. Kanta.

Według późnego Kanta moralne jest to, co jest czynione z obowiązku, zaś to, co się czyni z własnej ochoty jest
albo obojętne moralnie (jeśli nie stoi w sprzeczności z naszymi obowiązkami) albo naganne (jeśli stoi).

Stosując tę zasadę do poprzedniego przykładu z biedakiem i milionerem dochodzimy do wniosku, że osoba
postronna powinna złapać biedaka, gdyż ten nie zastosował się do ogólnych zasad powinności społecznych i zrobił
to, na co miał ochotę, zaś naszą powinnością jako praworządnego obywatela jest łapanie złodziei.

W odpowiedzi na ten zarzut, można spojrzeć inaczej. Po pierwsze osoba postronna jeżeli jest np. przechodniem
widząc kradzież ma moralny obowiązek złapać złodzieja, chociaż jest jej to nie na rękę. Po drugie milioner
powinien czuć się w obowiązku pomóc biednemu wiedząc, że straci na tym materialnie. Po trzecie biedak powinien
czuć się w obowiązku nie kraść, ale prosić o pomoc, gdy mu życie doskwiera mimo, iż może na tym stracić w
oczach innych. Tak oto widać, że gdyby każda z tych osób postąpiła z obowiązku nie mając na tym żadnej korzyści
byłoby to moralne, nie mówiąc już, że można by uniknąć złego uczynku jakim jest kradzież.

Krytycy Kanta wskazywali jednak kolejny problem:

•

Co zrobić, gdy nasze społeczne powinności stoją w ostrej sprzeczności z zasadą imperatywu
kategorycznego?

Typowym przykładem takiego konfliktu jest na przykład sytuacja Niemców w III Rzeszy. Czy powinni oni
potulnie wykonywać swoje obowiązki (na przykład walcząc w Wehrmahcie), czy też przeciwstawić się swojemu
poczuciu obowiązku, gdyż prowadzi ono do codziennego zabijania bliźnich z nieuzasadnionych moralnie
przyczyn?

Obowiązek służbowy z racji np. zawodu nie jest na pewno imperatywem obowiązku a tym bardziej imperatywem
kategorycznym. Łatwo to rozpatrzyć czy ich rozkaz jest słuszny z punktu widzenia imperatywu. Np. Jest osoba
której życie doskwiera, ma same troski i smutki, osoba taka chce skrócić sobie życie gdyż wie, że sama zgryzota
życia ją czeka. Jednak należy sobie postawić pytanie, czy słusznym byłoby, gdyby każdy mógł sobie odebrać życie
dlatego, iż zgryzota mu doskwiera? Oczywiście nie, gdyż wtedy gatunek ludzki rychło by wymarł, poza tym jest to
niezgodne z prawem przyrody która jest życiodajna. Więc w żaden sposób nie jest to moralne. Podobnie z
żołnierzami III Rzeszy: czy powinni czuć się w obowiązku zabić dlatego, że mają takie rozkazy? Nie, bo nie
zgadza to się z powszechnym prawem przyrody, która jest życiodajna, czyli i z moralnym obowiązkiem życia
pomimo nieudolnego egzystowania. I faktem jest, że stosując się do rozkazów uzyskają przychylność
zwierzchników czyli korzyść własną. Nie stosując się do rozkazów nie będą mieli z tego żadnej korzyści, wręcz
przeciwnie, narażą się na gniew innych, ale postąpią moralnie zgodnie z imperatywem.

Podstawowe tezy teorii I. Kanta.

Teoria poznania (in. epistemologia) to dział filozofii zajmujący się badaniem skąd pochodzi, na ile jest
wiarygodna i jakie są granice naszej wiedzy. Nie odpowiada na pytanie czym jest byt, ale jak go poznajemy.

I Czas i przestrzeń
Wg Kanta podstawowymi warunkami poznania są czas i przestrzeń. Mówimy o przedmiotach i zjawiskach, że są
bliżej lub dalej, wcześniej lub później, gdyż wszystko widzimy w trzech wymiarach (przestrzeń) i w czasowym
następstwie (czas).

Przestrzeń jest warunkiem doświadczania zdarzeń. Bo jeśli wyobrazimy sobie, że nie ma przestrzeni, wtedy nie
moglibyśmy mówi o zdarzeniach (rzeczach, zjawiskach), które byłyby poza nami (czyli w przestrzeni). Podobnie
czas jest warunkiem doświadczania zdarzeń, bo jeśli pomyślimy, że nie ma czasu nie możemy mówić o ich
kolejności.

Czas i przestrzeń są subiektywne, ale powszechne i konieczne. Subiektywność ma dwa znaczenia. Albo coś jest
subiektywne indywidualnie (punkt widzenia konkretnej osoby) albo subiektywne zbiorowo (punkt widzenia jakiejś
grupy). Kant ma na myśli drugi przypadek - czas i przestrzeń są subiektywne, bo subiektywność dotyczy całego
gatunku ludzkiego. Są powszechne i konieczne, bo są właściwe każdemu z nas.

Jest możliwa wiedza niezależna od doświadczenia, czyli dotycząca tego co jest w nas. Wg Kanta nasza wiedza jest
zbiorem zdań, z których jedne są oparte na doświadczeniu, a inne nie. Dowodem są zdania matematyczne, które
nie opierają się na doświadczeniu. Nie musimy przyglądać się światu, aby dokonywać obliczeń matematycznych
(tzn. twierdzenia matematyczne możemy tworzyć siedząc w ciemnej piwnicy).
Powstaje pytanie – jak to możliwe, że tworzymy wiedzę niezależnie od doświadczenia, która jednak w
doświadczeniu okazuje się pomocna? (Dokonując obliczeń matematycznych nie korzystamy z doświadczeń, a
mimo to później dzięki tym wyliczeniom budujemy mosty, domy, przenosimy ciężary.)
Po pierwsze - aby wytłumaczyć, jak to jest możliwe trzeba przyjąć dwa twierdzenia, że matematyka daje nam
wiedzę o świecie oraz że jest to wiedza pewna. Jest to wiedza o świecie, gdyż mówi nam o tym, co stanowi
podłoże świata. Jest to wiedza pewna, bo to podłoże jest niezmienne. Po drugie – jest to możliwe, bo czas i
przestrzeń są warunkami doświadczania (patrz wyżej).

Dalsze warunki poznania.
Zdaniem Kanta, wszyscy dotychczasowi filozofowie rozdzielali sprawy, które są nierozerwalnie połączone.
Hume uważał, że tak naprawdę mamy do czynienia z masą rozmaitych wrażeń, z których nasz umysł lepi
rozmaite rzeczy. Kant mów zaś: nie ma takiego momentu, w którym moglibyśmy dostrzec rozproszkowane
wrażenia. W chwili, gdy do nas przychodzą, już są zorganizowane w gotowe związki. Kto widział samą
zieleń? Widzę zielone drzewo, zielone boisko (nie w Polsce), zieloną gruszkę. Poznanie polega właśnie na
spostrzeganiu rzeczy, a nie oderwanych od siebie wrażeń.

II Kopernikański przewrót

Kant uważał, że dokonał w filozofii podobnej zmiany, jak Kopernik w astronomii. Kopernik stworzył teorie
heliocentryczną, wg której nie słońce obraca się wokół ziemi lecz ziemia wokół słońca. Podobnie Kant
odwrócił dotychczasowy sposób myślenia.
Dotąd uważano, ze poznanie polega na zbieraniu danych, czyli dostarczanych przez zmysły wrażeń. Umysł
je tylko opracowuje, jest bierny w momencie zdobywania informacji ( „wrażenia dostarczają nam
przedstawień, których tematem jest świat”). Kant uznał, ze jest odwrotnie – to aktywność naszego umysłu
umożliwia odbiór wrażeń, czyli poznanie.
Nieuniknione jest przy tym „preparowanie” informacji o świecie, tzn. – człowiek sam wytwarza sobie obraz
świata, widzi go po swojemu. Świat jaki oglądamy zależy od właściwości naszego umysłu.

III Rzeczy same w sobie
Skoro człowiek wytwarza sobie obraz świata, to jak wygląda świat obiektywny, niezależny od nas – „sam w
sobie”. Kant odpowiada, ze tego nigdy się nie dowiemy. Możemy wiedzieć tylko, jaki jest świat dla nas, gdyż
„okularów” czasu, przestrzeni i właściwości umysłu pozbyć się nie możemy.
Wszystkim dotychczasowym rozważaniom na przestrzeni wieków towarzyszyło przeświadczenie, że
poznajemy również świat takim, jakim byłby bez nas („sam w sobie”). Kant mówi, że to niemożliwe!
Idee duszy, Boga, wszechświata okazują się tylko naszymi domysłami i nigdy nie mogą być uznane za
niezbite prawdy. Na nich wyczerpują się możliwości poznawcze.

(następny fragment punktu III umieszczam dla pasjonatów , pozostali bez uszczerbku dla egzaminacyjnych
potrzeb mogą go pominąć)

Bóg stanowi wyraz pragnienia, aby wiedzieć wszystko. Idea ta jednak nie może być przedmiotem działań
nauki, bo Bóg jest granicą naszych myśli, której nie możemy przekroczyć. Kant poddaje krytyce dowody na
istnienie Boga. Dowody, którymi posługiwał się Tomasz z Akwinu opierały się na przekonaniu, ze wszystko
musi mieć swoją przyczynę. Z tego przekonania Tomasz wyciągnął wniosek, że świat jako całość musi mieć
również jakąś przyczynę poza sobą.
Rozumowanie powyższe jest dla Kanta niczym innym jak tylko bezsilną próbą zgłębienia świata
obiektywnego („samego w sobie”). Związek przyczynowy jest bowiem jedną z zasad doświadczalnego świata
i nic nie uprawnia do twierdzenia, że identyczna zasada obowiązuje poza obszarem doświadczenia.

( z pytania 59) Na jakiej podstawie kant doszedł do wniosku o niepoznawalności rzeczy samej w sobie
Kant twierdził, że przedmioty same w sobie (noumeny), są niedostępne, są w jego rozumieniu transcendentne. To,
co widzimy jest jedynie fenomenem. Fenomeny nie są rzeczami samymi w sobie, są one jedynie grą naszych
wyobrażeń.
"Rzecz sama w sobie" jest przedmiotem transcendentalnym, oznacza coś-x, o czym nic nie wiemy ani (przy
obecnym ustroju naszego intelektu) nic wiedzieć nie możemy. Według Kanta nie możemy poznać "rzeczy samej w
sobie", gdyż ludzkie poznanie dotyczy tylko zjawisk, tj. fenomenów.

44. Jakie są główne założenia transcendentalizmu w filozofii Kartezjusza?

Wyjaśnij różnice między znaczeniem pojęć monizm- dualizm. Wskaż na odpowiednie przykłady. (zrobione w

pytaniu 1)

Brak transcendentalizmu Kartezjusza!!!

45. Przedstaw podstawy idealizmu obiektywnego na podstawie poglądów Platona( - brak konkretnej odpowiedzi,

trzeba sobie wywnioskować samemu).

Na czym polegał i czego dotyczył spór o uniwersalia (zrobione w pytaniu 5)?

46. Porównaj poglądy Kartezjusza, Spinowy i Leibniza, wskaż podstawowe różnice. Wyjaśnij znaczenie
pojęcia woluntaryzm

KARTEZJUSZ (1596 – 1650) – „ZMYSŁY NIE SĄ ŹRÓDLEM POZNANIA”

Dzieła: „Rozprawa o metodzie”, „Medytacje o pierwszej filozofii”

Kartezjusz chciał wypracować filozofię jako naukę uniwersalną, budowaną świadomie od samego początku i z

poczuciem osobistej odpowiedzialności za każdy jej etap. Jej korzeniem miała być metafizyka, pniem – fizyka, a
gałęziami pozostałe dyscypliny naukowe; miało to gwarantować jej apodyktyczną pewność. Kartezjusz zaczął od
wątpienia po to, aby móc zawiesić ważność dotychczasowej filozofii, nauki, myślenia potocznego, tradycji itd.

Wysunął on wtedy trzy argumenty sceptyczne:
1. zmysły są zawodne
2. nie ma dostatecznie wyraźnej granicy
3. jesteśmy być może we władzy Ducha Kusiciela, który umyślnie wprowadza nas w błąd.

Argument 1 i 2 – Kartezjusz chciał znaleźć pewność przez usunięcie wszelkich wątpliwości. Po wysunięciu dwóch
pierwszych argumentów uznał, że zawieszeniu ulega ważność wszelkiej wiedzy za wyjątkiem logiki i matematyki.
Argument 3 – Gdyby poprzestał na tych dwóch argumentach, kartezjanizm stałby się czymś podobnym do XIX-
wiecznej odmiany pozytywizmu – logicyzmu, albo matematyzmu, jednak wysuwając trzeci argument, który, jak
sądził, pozawala zawiesić również ważność twierdzeń logiki i matematyki, wyszedł poza pozytywizm antycypując
XX-wieczną filozofię husserlowską.

Kartezjański sceptycyzm miał charakter metodyczny, tzn. wątpienie było środkiem, który miał prowadzić

do osiągnięcia wiedzy pewnej, podczas gdy sceptycyzm klasyczny zmierzał do pokazania niemożliwości poznania
prawdy, osiągnięcia pewności itd.
Kartezjusz doszedł zatem co najwyżej do prawdy treściowo pustej, by móc wyjść poza jej ramy, spróbował
najpierw dowieść istnienie Boga.

Dowód: „Mam w umyśle ideę substancji doskonałej. Sam jako niedoskonały, bo np. wątpiący, nie

mógłbym jej wytworzyć, ale ją mam. Musi zatem istnieć byt doskonały, który mi ją w umysł wszczepił.”

Pozwoliło to Kartezjuszowi wypracować gwarancję prawdy: Bóg jako doskonały, nie obdarzyłby mnie

takimi władzami poznawczymi, które przy właściwym posługiwaniu się nimi, wprowadzałyby mnie w błąd, lecz
takimi, które przy właściwym użyciu dają mi możliwość poznania prawdy. Bóg staje się gwarantem prawdy, a jej
kryterium – otrzymana od niego, wszczepiona w umysł jasność, konieczność, pewność przeżywanych treści.
Problemem jest, jak w takim razie wytłumaczyć, skąd biorą się błędy i grzechy, tak, by nie obciążać za nie
odpowiedzialnością Boga, a człowiekowi dać możliwość poznania prawdy i uniknięcia grzechu.

Kartezjusz odróżnił zatem wolę i rozum; rozum był zdolnością wyobrażania i tworzenia pojęć, wola zaś

była zdolnością podejmowania decyzji, wyborów, formułowania sądów i ocen. Rozum sam jest neutralny wobec
prawdy i fałszu. Rzecz w tym, że kompetencje jego są dość ograniczone, natomiast wola ma zasięg nieograniczony.
Aby uniknąć błędów i grzechów należy w swoich decyzjach i wyborach nie wychodzić poza granice rozumu.
Kryterium pozostawania w granicach rozumu jest to jasność, oczywistość poznawanej prawdy.

Korzystając z boskiej gwarancji, Kartezjusz uznał, że da się dowieść posiadania cielesności, istnienia

innych ludzi, świata zewnętrznego, niektórych praw nim rządzących, podstawowych zasad moralnych. Doszedł do
wniosku, że istnieją trzy rodzaje substancji:

Substancje cielesne, których atrybutem jest rozciągłość.

Substancje duchowe, których atrybutem jest myślenie.

Substancja boska, której atrybutem jest nieskończoność.

Kartezjusz był nominalistą, tzn. uważał, że istnienie substancji wyczerpuje się w ich atrybutach. Jeśli tak

jest, to substancje te, np. 1 i 2 są zasadniczo różne i nie wiadomo, co mogłoby być podstawą dla ich wzajemnej
komunikacji, całościowej integralności itd.

SPINOZA (1632 – 1677) – „WSZECHŚWIAT NIE MOŻE ISTNIEĆ POZA BOGIEM – TYLKO W BOGU”

Dzieła: „Etyka”, „Traktat polityczno – teologiczny”

Spinoza położył nacisk na pewność wiedzy oraz na integralność i pandeterminizm świata. Wyszedł on od

kartezjańskiej definicji substancji, zgodnie z którą jest ona tym, co istnieje samo przez się i samo przez się może
być pojęta.

Wyprowadził on z tego dwa wnioski:

1. Wniosek o tożsamości bytu i myślenia (miało to objaśniać poznawalność bytu).
2. Wniosek, że substancja jest bytem koniecznie istniejącym (istnieje sama z siebie).

Z tych twierdzeń Spinoza wyprowadził w drodze dedukcji – na wzór geometrii – że aby zapewnić pewność całej
wiedzy na temat bytu, jego zdaniem byt istniejący musi być wieczny, prosty, nieskończony, niepodzielny,
doskonały, jedyny, np. musi być wieczny, gdyż inaczej, poza czasem swojego występowania, dawałby się pojąć
jako nieistniejący, a to jest sprzeczne z jego teorią bytu jako koniecznie istniejącego. Z tego wniosek, że wszystkim

co istnieje jest jedna substancja, która posiada nieskończenie wiele atrybutów wyrażających jej doskonałość.
Człowiekowi znane są dwa atrybuty – rozciągłość i myślenie.

Bóg i przyroda są tym samym – substancją. Bóg nie działa z wolności woli, gdyż wola nie należy do natury

Boga, lecz wynika z konieczności boskiej natury. Rzeczy nie mogłyby być uformowane w żaden inny sposób, ani
w żadnym innym porządku niż są, wynikły bowiem w sposób konieczny z niezmiennej natury Boga. Powiązanie
rzeczy są takie same jak powiązanie idei.

LEIBNIZ (1646 – 1713)

Dzieła: „Monadologia”

W przeciwieństwie do Spinozy, położył on nacisk na uniwersalistyczny zakres wiedzy zdolny objąć całą

różnorodność świata oraz na ugruntowanie indywidualności i wolności.

Już w najbardziej podstawowej warstwie bytu istnieje mnogość prostych substancji zwanych monadami.

Są one substancjami raczej duchowymi, jawią się one jednak sobie wzajemnie jako ciała; w warstwie cielesnej
(zjawiskowej) podlegają one prawom mechaniki i mogą być naukowo wyjaśniane.

Monady nie mają okien – są zamknięte. Nic z nich ani też nic do nich przedostać się nie może. Są wolne,

bo rozwijają się samorzutnie i nie mogą wpływać jedna na drugą. Każda monada postrzega, choć niejasno, cały
wszechświat ze swojego punktu widzenia. Postrzeganie przez monady nie oznacza, że docierają do nich jakieś
informacje z zewnątrz, po prostu rozwój wszystkich monad dokonuje się zgodnie z harmonią, ustanowioną
pierwotnie przez Boga. Zatem postrzeganiu danej monady odpowiada stan innych monad świata. Z tego samego
powodu tworzą one harmonijny zespół, mimo tego, że same na siebie nie oddziałują.

Świat nie jest doskonały pod każdym względem, ale jest najlepszym z możliwych. Możliwie największy

porządek łączy się w nim z możliwie najmniejszym oddziaływaniem. Świat nie mógłby być absolutnie doskonały
pod każdym względem i np. nie zawierać zła, gdyż maksymalizowanie pewnych wartości koliduje z innymi, np. z
wolnością człowieka.

Wyjaśnij znaczenie pojęcia woluntaryzm

Woluntaryzm – pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją
itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z
pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w
naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot.

W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że właściwości bytu zależne są od woli,
przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może ograniczać.
Woluntaryzm znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes\'a, który uznał, iż sąd jest aktem tyleż
intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego
przedstawienia.

O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera, twierdzącego, że wola - obok
wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F. Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją,
wyrażając to w maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu, odkrywalny przez
analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm
miał charakter biologiczny - wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą wartością.

Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i w egzystencjalizmie.
Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają
akty woli i wyboru, poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.

47. Na czym polegało znaczenie koncepcji Hume’a dla rozwoju filozofii oświeceniowej. (zrobione w pytaniu 2)
Przedstaw podstawowe różnice między deizmem a ateizmem. (zrobione w pytaniu 9)

48.a) Przedstaw podstawowe założenia epikureizmu. (zrobione w pytaniu 18)
b) Wskaż na podstawowe różnice między realizmem a idealizmem. Podaj stosowne przykłady. (zrobione w
pytaniu 20)

49. a)Przedstaw podstawowe założenia filozofii Arystotelesa. (zrobione w pytaniu 24)
c) Przedstaw podstawowe różnice między racjonalizmem a empiryzmem.

•

Racjonalizm uznaje prymat refleksji i rozumu nad doświadczeniem, a więc przeciwstawia się
empiryzmowi. W swych różnych postaciach racjonalizm albo całkowicie z doświadczenia rezygnuje, albo
przyznaje mu wtórną rolę w procesie poznania.

•

Różnice między empiryzmem a racjonalizmem uwypuklają się w odpowiedziach na pytania o możliwość
wiedzy wrodzonej, bierność i aktywność poznawczą człowieka, jego wolę. Jakkolwiek rozstrzygnięcia nie
zawsze są biegunowo przeciwstawne, to zawsze obserwujemy zupełnie inny sposób argumentacji.
Racjonalizm angażuje takie narzędzia jak dedukcja i doświadczenie wewnętrzne, zaś empiryzm - indukcję,
obserwację, eksperyment.

•

Skrajny racjonalizm to stanowisko utrzymuje, że istnieją tylko czyste prawdy rozumu, zaś skrajny
empiryzm głosi, że istnieją tylko czyste prawdy faktu.

•

Dla empiryków są doznania (treści) zmysłowe jedynym, a co najmniej podstawowym, źródłem wszelkiego
poznania. Rozum może je co najwyżej porządkować lub uogólniać

•

Z punktu widzenia empiryzmu, powinna nauka przechodzić od obserwacji do teorii zgodnie z zasadami
indukcjonizmu: najpierw należy poddać interesujące nas zjawiska dokładnej obserwacji i dokonać ich
pomiaru. Dopiero teraz można próbować otrzymane rezultaty ująć w postaci – mniej lub bardziej ogólnej –
teorii.

d) Z punktu widzenia racjonalizmu powinny wszystkie teorie podlegać kontroli zgodnie z zasadami dedukcji:

ponieważ nie ma żadnych doświadczeń, które byłyby całkowicie niezależne od wcześniej przyjętych założeń
teoretycznych, powinna teoria - w każdym przypadku – wyprzedzać wszelkie badania, ona właśnie powinna je
inicjować oraz ukierunkować. W szczególności zaś, przed podjęciem i wykonaniem badań, należy na
podstawie przyjętej teorii dokonać określonych przewidywań, a następnie porównać je oraz poddać kontroli na
podstawie uzyskanych wyników badań empirycznych.

RACJONALIZM i EMPIRYZM – różnice
Racjonalizm i empiryzm to w teorii poznania dwa przeciwstawne stanowiska. Racjonalizm widzi w rozumie
naczelne i jedyne źródło poznania i kryterium prawdy, podczas gdy empiryzm w teorii poznania daje
pierwszeństwo doświadczeniu. Ponadto empiryzm jest przeciwstawny racjonalizmowi metodologicznemu, który
głosi, że wiedza musi zostać potwierdzona metodami czysto rozumowymi, np dedukcją lub intuicją intelektualną.

Podobieństwa
Obie koncepcje doceniają poznanie przez bodźce zmysłowe, jednak dla empiryków zmysły są naczelnym źródłem
poznania, podczas gdy dla racjonalistów bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne, a najważniejsze są idee i
rozum.

Przeciwstawianie sobie racjonalizmu i empiryzmu skrytykował Immanuel Kant, który podjął próbę syntezy obu
nurtów. Kant wychodząc z gruntu empirycznego zauważył, że żaden eksperymentator nie pozostaje biernym
obserwatorem. Zawsze tworzy sobie jakąś teorię na bazie jakichś przyjętych na wiarę podstawowych sądów
syntetycznych i dopiero ta teoria umożliwia mu wykonanie eksperymentu i wyciągnięcie z niego wniosków. Co
więcej, to właściwie teoria decyduje, co uznajemy za fakt eksperymentalny, a co odrzucamy jako zakłócenie
eksperymentu. Jeśli na przykład dokonujemy pomiaru temperatury za pomocą termometru, to musimy jakoś
zdefiniować, co to jest temperatura, zgodzić się na teorię tłumaczącą jak działa termometr i dopiero wtedy nasz
eksperyment będzie miał jakiś sens. Tak więc to teoria definiuje fakty eksperymentalne a nie na odwrót.
Stosowanie czystego empiryzmu - czyli samej obserwacji bez żadnych teoretycznych założeń - daje co najwyżej
zbiory danych, z których zupełnie nic nie wynika. Kant nazwał to spostrzeżenie "przewrotem kopernikańskim"
w teorii poznania. Z drugiej strony Kant zauważył, że racjonaliści nie znaleźli żadnego pewnego sądu
syntetycznego a priori (uprzedniego, z założenia), któremu nie można by zaprzeczyć, zaś ich systemy są
wewnętrznie sprzeczne. Słynne kartezjańskie "myślę, więc jestem" jest w istocie sądem analitycznym a posteriori
(w następstwie faktu, drogą indukcji) i wymaga zrobienia założeń co do tego, czym jest myśl i co to znaczy być. I
dalej, nawet po przyjęciu jakichś założeń co do tych dwóch pojęć, na każdym etapie rozumowania w stylu
Kartezjusza trzeba ciągle dodawać kolejne "ciche założenia", aby móc kontynuować ten ciąg myślowy. Zmieniając
założenia można poprowadzić te rozumowania w praktycznie każdą stronę, a zatem są one w istocie
bezwartościowe.

Mimo teoretycznej przeciwstawności racjonalizmu i empiryzmu oba te kierunki są ze sobą nierozerwalnie
związane. Człowiek rozumny wie, że zmysły łatwo dają się oszukać, są niedoskonałe, nie przekazują idealnej

prawdy o rzeczywistości. Dlatego potrzebny jest proces rozumnego obrabiania i przetwarzania danych
empirycznych (ratio). Człowiek rozumny wie, że sam rozum nie wyciągnie wiele sensownych wniosków o świecie,
nie korzystając obficie z danych na jego temat, których dostarczają nam zmysły (empiria)

RACJONALIZM (od starożytności, np.

Arystoteles)

EMPIRYZM (od starożytności, a w

nowożytności np. Locke)

Pokreślenie znaczenia ROZUMU.
Na rozumie opiera się poznanie.

Znaczenie ZMYSŁÓW
Poznanie opiera się na zmysłach, „tabula rasa”.

W kwestiach uzasadniania interesuje się
odróżnianiem wiedzy fałszywej od prawdziwej.
W kwestiach etycznych przeciwstawiany
uczuciu.

Należy odbierać sygnały jakie daje nam świat za
pomocą zmysłów.

Pytanie 50 Przedstaw znaczenie filozofii Augustyna dla myśli chrześcijańskiej (zrobione w pytaniu 31). Przedstaw
znaczenie pojęcia materializm. (zrobione w pytaniu 14)

51. Przedstaw główne założenia filozofii Schellinga (zrobione w pytaniu 56). Scharakteryzuj główne znaczenie
pojęcia pozytywizm (zrobione w pytaniu 23)

52. Na czym polega znaczenie – w ujęciu filozoficznym – krytyki pojęcia przyczynowości dokonanej przez
Hume’a (zajrzyj do pytania 2, ale nie wiem, czy tam jest na to odpowiedź)? Scharakteryzuj znaczenie pojęcia
agnostycyzm (zrobione bodaj w pytaniu 7).

53. Wskaż na główne założenia filozofii Kirkegaarda. Wyjaśnij znaczenie pojęcia immanencja. (zrobione w
pytaniu 3).

Søren Aabye Kierkegaard, (* 5 maja 1813 w Kopenhadze, † 11 listopada 1855 tamże) – duński filozof, uważany
za twórcę filozofii egzystencjalistycznej.

Filozofia Kierkegaarda kształtowała się pod wpływem głębokiej religijności domu rodzinnego i przejawianej przez
jego ojca obsesji grzechu; duży wpływ na niego miały też zerwane zaręczyny z Reginą Olsen.

Kierkegaard nie stworzył żadnego pełnego systemu filozoficznego, a jego prace są bardzo osobistymi, na wpół
poetyckimi esejami, w których próbował rozprawiać się z własnymi, dręczącymi go wątpliwościami natury
etyczno-religijno-egzystencjalnej. Przy okazji jednak rozważał szereg podstawowych zagadnień filozoficznych z
teorii bytu i teorii poznania w sposób, w jaki nikt przed nim tego wcześniej nie czynił. Wnioski z tych rozważań
stały w silnej opozycji do dominującego wówczas w filozofii racjonalizmu heglowskiego i panteizmu i za życia
Kierkegaarda przeszły właściwie bez echa.

Podstawowym zagadnieniem dręczącym Kierkegaarda, które przewija się przez jego wszystkie dzieła, było
poczucie absurdu śmiertelnej, ludzkiej egzystencji w obliczu czy to wszechmocy i nieskończoności Boga, czy też
w obliczu niewiary w Boga i przyjmowania istnienia całkowicie obojętnej dla losu człowieka, wiecznie istniejącej
przyrody.

W Bojaźni i drżeniu (Frygt og Bæven, 1843) padają pytania o związek etyki z religią – czy działania
nieakceptowalne z puktu widzenia etyki są usprawiedliwione obowiązkiem wobec Boga? Czy można mówić o
istnieniu takiego obowiązku? Czy bycie "rycerzem wiary" oznacza zamknięcie oczu na absurdy, do których ślepa
wiara prowadzi? Czy lepiej pogrążyć się w bierności?

W pracy Stadier paa Livets Vei (1843) Kierkegaard wyróżnił trzy etapy rozwoju osobowości:

1. estetyczny, charakteryzujący się dominacją pragnień egoistycznych; ponieważ realizacja tych pragnień jest

zależna od warunków zewnętrznych podstawowym nastrojem okazuje się rozpacz wynikająca z
uświadomienia sobie możliwości utraty tych warunków;

2. etyczny, w którym jednostka wybiera siebie jako własne bycie, uniezależniając się od warunków

zewnętrznych i włączając do społeczności ludzkiej; ten etap wywołuje poczucie winy wynikające z
uświadomienia sobie własnej skłonności do zła;

3. religijny, oznaczający rozpoznanie w sobie grzesznika, powrót do Boga i oddalenie od innych.

W Chorobie na śmierć (Sygdommen til Døden, 1848) Kierkegaard rozważał, z chrześcijańskiego punktu widzenia,
śmierć duchową; stwierdził, że uwolnienie się z rozpaczy oznacza zbawienie, fizyczna choroba nie jest "chorobą na
śmierć" tylko przejściem do nowego życia, zaś choroba, w której śmierć jest rzeczą ostateczną, to właśnie rozpacz.
Kierkegaard pisał swoje dzieła w całkowitym odosobnieniu i oderwaniu od jakichkolwiek prądów filozoficznych.
Dopiero 50 lat po jego śmierci jego twórczość zaczęła inspirować filozofów – Jaspersa, Sartra, Heideggera.

54. Wskaż główne założenia filozofii Francis Bacona. (zrobione w pytaniu 12). Czego dotyczył spór o
uniwersalia. Podaj przykłady. (zrobione w pytaniu 5)

55. część I Na czym opiera się metoda dialektyczna Hegla (zrobione w pytaniu 21)? Podaj konkretne przykłady.
Jakie znaczenie posiada eksperyment dla empiryzmu? (zrobione w pytaniu 10)

56. Przedstaw ogólne założenia przedstawicieli filozofii „wielkiego idealizmu niemieckiego” (Fichte, Schelling,
Hegel). Wyjaśnij znaczenie pojęcia transcendencja. Podaj odpowiednie przykłady. (zrobione w pytaniu 8)

Przedstaw ogólne założenia przedstawicieli filozofii „wielkiego idealizmu niemieckiego” (Fichte, Schelling,
Hegel).

J. G. Fichte (ur. 1762 – zm. 1814)

Fichte początkowo był kantystom, interesowała go filozofia krytyczna z podstawowym wnioskiem Kanta, że rzecz
„sama w sobie” jest niepoznawalna (agnostycyzm). Uznanie krytycznego podejścia do procesu poznania za trzon
rozważań, stanowi punkt wspólny filozofii Kanta i Fichtego, od tego momentu drogi obu myślicieli rozchodzą się.
Dla Fichtego jest to wstęp do filozofii systematyczno- spekulatywnej.

Fichte był zwolennikiem teorii „czynu” tj. działania świadomego, tworzącego rzeczywistość i nadającego jej jakiś
sens. Punkt wyjścia dla działania to wolna jaźń (historia jest przejawianiem się wolności jaźni). Świat realny
stanowi teren działania i wytwór wolnego czynu. Tu na plan pierwszy wysuwa się postulat moralny, bo działanie
powoduje określone skutki.

Akt poznania jest aktem tworzenia, nie ma rzeczy niepoznawalnych, bo warunkiem poznania jest człowiek („to
świat jest wytworem wolnego czynu, a nie ja jestem produktem tego świata”).W swoich pracach przeciwstawiał się
dogmatyzmowi, wg którego myśl jest produktem bytu.. Na tych antropologicznych przesłankach oparł swoja teorię
kształcenia: jej główną ideą jest, że człowiek poprzez własne działanie musi się stać tym, kim powinien, a tworzyć
świat taki, jaki być powinien. Wychowanie jest więc motywacją do wolnej samo aktywności.

Fichte uprawiał także filozofię polityczną . Był głosicielem idei państwa zamkniętego, czyli ograniczanego w
sensie narodowym i gospodarczym ( „Zamknięte państwo handlowe”).

J. W,. Schelling (ur. 1775 – zm. 1854)

Za sprawą filozoficznej koncepcji Hegla, który potraktował Schellinga jako etap przejściowy między Fichtem a
sobą, Schelling był lekceważony przez mu współczesnych. Wartość i oryginalność jego myśli odkryto dopiero w
XX w, kiedy wywarł szeroki wpływ na filozofię egzystencji . Twórczością Schellinga inspirowali się min.:
Kierkegaard , Jaspers, Heidegger.

Wypracował wiele systemów filozoficznych, żaden z nich nie jest jednak w pełni skończony. To właśnie ta
niesystematyczność świadczy o romantyzmie i idealizmie filozofa. Zarazem jednak uniemożliwiła mu stworzenie
własnej szkoły filozoficznej i skazała go na osamotnienie.

Zagadnienie wolności
Schelling uznał fundamentalność wolności w sławnej deklaracji "początkiem i końcem wszelkiej filozofii jest
wolność". To wczesne zainteresowanie problemem wolności ludzkiej wiąże się z przemianami politycznymi i
gospodarczymi w Europie - ostateczny rozkład feudalizmu, określany przez wczesnych romantyków jako "gnicie",
pobudza intelektualistów do walki z jego przeżytkami - wrzenie rewolucyjne przedostaje się z Francji do
zacofanych Niemiec.

Schelling podkreśla kluczowe znaczenie wolności dla odnowionej w duchu idealizmu myśli filozoficznej. By
umożliwić całkowitą wolność podmiotom empirycznym, musi stworzyć nową filozofię podmiotu absolutnego.
Wykorzysta do tego pojęcie teleologii historii. Wg Schellinga partykularne działania poszczególnych wolnych
podmiotów empirycznych nabierają sensu wobec absolutnego celu historii. W ten to sposób Schelling staje się
twórcą romantycznego idealizmu.

Filozofia natury
Schelling był przede wszystkim filozofem przyrody. Odnosił się do przyrody, bo w niej także przejawia się aspekt
duchowy. Panorganizm Schellinga mówi, ze to co dotyczy bytu można porównać do organizmu. Przeciwstawia się
tu kantowskiemu podziałowi na podmiot i przedmiot, uznaje jedność przejawiająca się w sprzecznościach.
Schelling mówi o istnieniu tożsamość bytu realnego i idealnego – nie ma podziału, wszystko stanowi jedność
duchową, która tylko przejawia się w różny sposób. Stąd wszystkie poglądy filozoficzne można uznać za słuszne.
Przedmiot filozofii jest jednakowy dla wszystkich, wszyscy zmierzają do tego samego, jedynie podchodzą do
filozofii z różnych stron.

Filozofia sztuki
Schelling działalności artystycznej przypisuje status najwyższej działalności ludzkiej (estetyzm), status
najwyższego aktu wolności – w sposób zbieżny z romantyzmem podkreślając wyższość aktu twórczego nad
samym dziełem.

G.F. Hegel (ur. 1770 – zm. 1831)

Źródłem intelektualnym filozofii Hegla była filozofia neoplatońska, kantyzm i fichteanizm.

Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę
przedstawiania prawdy w nauce. System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:
logika - nauka o idei w sobie i dla siebie, składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy)
oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć);
filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę);
filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie.

Dialektyka heglowska
Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka.

- triada heglowska (dialektyczna): "Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w
syntezie", czyli istnienie tezy prowadzi do powstania antytezy, z zaprzeczenia wyłania się nowa jakość – synteza;
synteza zaś staje się nową tezą, która jest zaprzeczana itd.:
teza – antyteza – synteza,
pojęcie – przyroda – duch,
duch subiektywny – duch obiektywny - duch absolutny,
podmiot – historia – filozofia.

- Logika dialektyczna: Wszystko co istnieje ma charakter logiczny i racjonalny. Byt charakteryzuje się
dynamicznością i zmiennością, a w tym przejawia się jego logiczności.

Wszystko jest zdeterminowane przez logiczność i zasadę triady dialektycznej, rozwój nie stanowi dzieła przypadku
( przykład – historia wymagała Napoleona, mógł nim być każdy, jego indywidualne cechy były bez znaczenia).

- Sprzężenie dialektyczne: pan – niewolnik, nie ma pana bez niewolnika, ani niewolnika bez pana.

Lewica i prawica heglowska

Myśl heglowska poszła w dwóch kierunkach:

1) Lewica – wnioski wyciągane przez ten kierunek szły w stronę radykalizmu, odczytywanie praw rozwoju

społecznego ma prowadzić do zastąpienia istniejących struktur społecznych.

Trzy pojęcia heglowskie: alienacja , uprzedmiotowienie (reifikacja) i rozwiązanie sprzeczności stanowią punkt
wyjścia filozofii marksistowskiej. Alienacja oznacza pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który
rozgrywa się także w ich wnętrzu. Prowadzi ona do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo,

prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako
„przedmioty”. Według Hegla człowiek może rozwiązać tę sprzeczność, kiedy zda sobie sprawę, że stał się
obcym w stworzonym przez siebie świecie i wkroczy na drogę budowania samoświadomości. Marks uzna
alienację i reifikację relacji międzyludzkich za produkt kapitalizmu, a rozwiązanie tej sprzeczności zobaczy w
rewolucji socjalistycznej.

prawica – kierunek uznający priorytet czynnika etatystycznego (państwowego), państwo stanowi najwyższą formę
przejawu moralnego.

57. Przedstaw podstawowe tezy teorii poznania I. Kanta. (zrobione w pytaniu 43). Porównaj pojęcia: realizm i
idealizm. (zrobione w pytaniu 20)

58. Kartezjusz (zrobione w pytaniu 8) Wyjaśnij znaczenie hedonizmu w oparciu o koncepcje Epikura (zrobione
w pytaniu 18)

59. Na jakiej podstawie kant doszedł do wniosku o niepoznawalności rzeczy samej w sobie ( zrobione w pytaniu
43). Wyjaśnij znaczenie pojęcia „transcendencja”, podaj odpowiednie przykłady (zrobione w pytaniu 8)

60. Przedstaw w oparciu o poglądy przedstawicieli antycznych filozofów przyrody ich stosunek do istoty bytu.
(zrobione w pytaniu 1). Porównaj racjonalizm i empiryzm. Wskaż na cechy wspólne i rozbieżne. (zrobione w
pytaniu 49

61. Przedstaw podstawowe założenia antycznej filozofii sceptycznej. (zrobione w pytaniu 27) Wyjaśnij znaczenie
pojęcia immanencja. Odnieś je do odpowiednich kierunków filozoficznych. (zrobione w pytaniu 3)

62. Wskaż na podstawowe założenia filozofii Augusta Comte’a (zrobione w pytaniu 23). Wyjaśnij znaczenie pojęcia
agnostycyzm (zrobione w pytaniu 7).

63. Przedstaw główne założenia filozofii Galileusza. (zrobione w pytaniu 25) Wskaż na główne różnice między
idealizmem subiektywnym, a idealizmem obiektywnym. (zrobione w pytaniu 20)

64. Przedstaw założenia filozofii Platona. Wskaż na jej znaczenie dla późniejszego rozwoju filozofii. Wyjaśnij
znaczenie pojęcia transcendentalizm. (zrobione w pytaniu 8)

(ad. Pierwsza część zestawu – Platon)
Platon (427 – 347 p.n. e.) naprawdę nazywał się Arystokles. Wychowywał się w rodzinie arystokratycznej.

Urodził się w Atenach. Pędził beztroskie życie. Zmienił swój sposób życia dopiero gdy spotkał Sokratesa. Platon
uważał Sokratesa za swojego mistrza, starał się uporządkować jego myśli. Platon dużo pisał. Jego teksty to dialogi
i listy („Państwo” „Prawda” „Obrona Sokratesa”).

NAUKA O IDEACH

Wszystko co jest – jest rzeczą. Pojęcia nazywają rzeczy ale nimi nie są. W stosunku do rzeczy są pewnym

uogólnieniem. Platon wprowadził jeszcze trzecią pozycję w tym porządku:  rzeczy – pojęcia – idee
Platon zastanawiał się co jest tą rzeczywistością, którą poznajemy przez pojęcia. Jeśli pojęcia zwierają wiedzę to
muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Ale co jest tym przedmiotem? Rozumował tak: własnością pojęć jest
jedność i stałość. Przedmioty wedle których pojęcia są urobione muszą mieć te same właściwości co pojęcia.
Tymczasem wszystkie rzeczy jakie znamy z doświadczenia, właśnie tych cech nie posiadają, są bowiem złożone i
zmienne. Stąd wniosek: nie rzeczy są przedmiotami pojęć. Zastanówmy się więc co jest przedmiotem pojęcia
„piękna”? Nie są nim rzeczy piękne które są zmienne i różnorodne. Pozostaje nam przyjąć, że jest to jakieś nie
znane nam z bezpośredniego doświadczenia piękno, które jest zawsze jedno i niezmienne. Rzeczy piękne są
przedmiotem nie pojęć, lecz postrzeżeń, przedmiotem zaś pojęcia jest – „samo piękno” albo, jak Platon niekiedy
mówił: :idea piękna”. I podobnie rzecz ma się ze wszystkimi innymi pojęciami: muszą one mieć swój przedmiot,
przedmiotem tym zaś nie mogą być rzeczy, lecz musi nim być jakiś inny byt, którego cechą jest niezmienność.
Takie rozumowanie skłoniło Platona do przyjęcia, że istnieje byt, który bezpośrednio jest dany. Ten odkryty przez
się byt nazwał ideą.

Idej jest wiele, stanowią odrębny świat. Stosunki zachodzące między nimi są takie jak te, co zachodzą

między pojęciami. Jak pojęcia stanowią hierarchię nadrzędnych i podrzędnych tak też ustrój świata idej jest
hierarchiczny, od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych, aż do najwyższej idei: idei dobra. Idee są wzorem

dla rzeczy. Realnym bytem są idee. Rzeczy są odbiciem idei. Rzeczy są zmienne a idee niezmienne. Rozwiązanie
dualistyczne: Platon przyjmował, że istnieje nie jeden a dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt
poznawany przez pojęcia, zniszczalny i wieczny, zmienny i niezmienny, realny i nierealny, rzeczy i idee. Można to
jednak odczytywać w sposób monistyczny – nie ma dwóch rodzajów bytu, jest tylko jeden, a mianowicie idee.
Rzeczy są zależne od idej, nie dorównują im ale są do nich podobne. Na naturę idei Platon nie miał jednak jasnego,
ani ustalonego oglądu – myślał nad tym całe życie.

Idee wrodzone – coś co jest nam dane wraz z narodzinami. Powinniśmy to sobie przypomnieć z biegiem życia
(anamnesis – przypominanie sobie)

NAUKA O DUSZY

Platon stworzył nowe pojęcie duszy, tak samo jak stworzył nowe pojęcie idei. Dusza dla Platona była

czynnikiem życia, bez którego ciało jest martwe. Życie zaś polega na tym, że istota która je posiada, jest źródłem
samorzutnego ruchu. I to właśnie stanowi istotę duszy: że jest tym co się samo wprawia w ruch. Dusza jest jako
czynnik przeciwieństwem materii, bo materia jest z natury bezwładna, a dusza jest źródłem ruchu. Ciało i jego
zmysły są dla duszy narzędziem poznania. Poznaje sama bezpośrednio, bądź pośrednio posługując się tymi
narzędziami. Jednakże nie poznanie rzeczy, lecz idej przemawiało, według Platona, najdobitniej za tym, że
poznanie jest funkcją duszy. Bo idee znamy, choć ciało wcale nie ma z nimi i nie może mieć styczności.

Koncepcja duszy wg Platona nie jest prosta. Są 3 warstwy duszy:

1. Najniższą warstwą jest dusza porządliwa, zmysłowa. Odnosi się ona bezpośrednio do sfery odbierania

wrażeń. Charakteryzuje się ona także pragnieniem realizacji.

2. Druga warstwa to dusza uczuciowa – odnosi się do przeżywania emocji – sympatia, miłość, nienawiść,

uczucia religijne, poczucie honoru.

3. Najwyższą warstwą jest dusza rozumowa. Dzięki niej człowiek może się rozwijać w sposób intelektualny.

Platon zastanawiał się także dlaczego człowiek jest skazany na przeżywanie stanów cielesnych, życie w

ciele? Podobnie jak u Pitagorasa tak i u Platona dusza zbłądziła. Dusza wciela się wielokrotnie, by za każdym
razem być lepszą. Dusza powinna dążyć do ideału. Materia sama w sobie nie jest zła ale dusza powinna dążyć do
wieczności, do tego co stałe.

Dla Platona dusza była przede wszystkim czynnikiem życia, ale przyznając jej funkcję poznawczą zrobił

zasadniczy krok ku nowoczesnemu pojęciu duszy.

NAUKA O POZNANIU

Teoria idej – zgodnie z nią poznanie ma obejmować idee, postrzeganie zaś zmysłowe najoczywiściej nie

nadaje się do poznania idej. Jeżeli w ogóle można poznać idee, to jedynie myślą, a nie zmysłami. Rzeczy można
widzieć ale nie można o nich myśleć, o ideach zaś można myśleć a nie można ich widzieć. Podobnie jak istnieją
dwa rodzaje bytu: idee i rzeczy – tak też i dwa rodzaje poznania: rozumowe i zmysłowe. Zapewne aby poznać
rzeczy trzeba je widzieć, słyszeć czy ich dotknąć. Ale niektóre postrzegania np. postrzeganie kształtów, wzywają
na pomoc myśli. Poznaje się myślą a nie zmysłami. Platon miał wiedzę rozumową nie tylko za niezależna od
zmysłowej ale też za wyższą od niej. Od prawdziwego poznania wymagał dwóch rzeczy: aby dotyczyło samego
bytu i aby było niezawodne. Otóż te wymagania spełnia tylko wiedza rozumowa, zmysłowa bowiem dotyczy tylko
zjawisk i ulega nieustannym złudzeniom. Właściwie nie ma dwóch rodzajów poznania, lecz jest tylko jedno:
racjonalne poznanie idej. Wszystko inne jest domysłem.

Platon rozdzielił dwa rodzaje myśli, które dotąd nie były oddzielone: myśl dyskursywną i myśl intuicyjną.

Dla Platona intuicja była aktem umysłu działającego samodzielnie i z samowiedzą. Wynosił ją jako zdolność
bezpośredniego poznania prawdy, ponad rozumowanie – i nauk o stopniach poznania, powyżej poznania
zmysłowego i dyskursywnego, otrzymała jeszcze stopień najwyższy: poznanie intuicyjne. Myśl dyskursywna to
taka jaką posługuje się nauka – wnioskowanie. Takie myślenie jest pewnym schematem. Natomiast myślenie
intuicyjne to bezpośrednie poznanie, rozumowe. Rozum uchwytuje istotę rzeczy.

Platon dążył do stworzenia ścisłej metody naukowej. Uważał że podstawą wszelkiej wiedzy jest czyste

myślenie, bezobrazowe (analiza i synteza).

Alegoria jaskini – ludzie siedzą w jaskini. Na jej końcu jest świat idei. Siedzą do niego tyłem. Na ścianie widzą
cienie idei. Biorą go z prawdziwy ale jest to tylko złudzenie.

Wg Platona FILOZOFIA to dążenie do prawdziwego poznania na drodze rozumowej.

ETYKA – NAUKA O CNOTACH

Ważny jest także etyczny wymiar filozofii Platona.

Nawiązuje on do sokratesowskiej koncepcji cnoty. Platon jest autorem koncepcji czterech kardynalnych cnót:

1. Mądrość - odnosi się ona do duszy rozumowej. Ktoś kto chce być mądry musi myśleć rozumem. Mądrość

to coś więcej niż czyta wiedza. Mędrzec musi znać sam siebie.

2. Męstwo – dotyczy duszy emocjonalnej, impulsywnej. Mężny jest ten kto potrafi bronić swoich ideałów.
3. Panowanie nad sobą – odnosi się do duszy pożądliwej. Musimy umieć panować nad swoimi żądzami.
4. Sprawiedliwość – łączy wszystkie części duszy i utrzymuje wśród nich ład aby każda spełniała swoje

zadanie. Sprawiedliwy może być tylko człowiek mądry, mężny i opanowany.

NAUKA O MIŁOŚCI

Poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można osiągnąć cele idealne, bezwzględne, wieczne:

to sens Platońskiej teorii miłości.

Celem do którego człowiek dąży jest idea dobra. Dobro jest początkiem i końcem w systemie Platona: jest
pierwszą zasadą według której powstał świat i ostatecznym celem do którego dąży.

NAUKA O PAŃSTWIE

Konkretne zadania człowieka objawiają się w pełni – według Platona – nie w życiu jednostki, lecz w

społecznym.

Teoria państwa:

1. Państwo najlepsze powinno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom. Za takie Platon uważał

powszechność i stałość.

2. Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich – nie jest dopuszczalne , aby każdy obywatel

dążył na swoją rękę do swojego dobra. Państwo ma być zbudowane jak organizm a w nim każdy ma robić
swoje, to znaczy to czego wymaga od niego wspólny cel wszystkich.

3. Państwo musi być oparte na wiedzy. Państwo będzie doskonałe dopiero wtedy gdy na tronach znajdą się

przedstawiciele największej wiedzy – filozofowie.

4. Do państwa mogą należeć tylko ci którzy są dlań potrzebni, potrzebni są zaś, obok władców – filozofów,

strażnicy państwa, to jest wojsko, oraz wykonawcy niezbędnych przedmiotów materialnych, to jest
rzemieślnicy. Państwo idealne ma być więc stanowe. Trzy stany, które doń należą odpowiadają trzem
częścią, z których składa się dusza. Istnieje bowiem ścisła analogia między państwem a jednostką. Części
państwa powinny mieć te cnoty, co części duszy: cnotą władców jest mądrość, strażników – męstwo,
rzemieślników – panowanie nad sobą. Części państwa tak jak duszy nie są sobie równe: funkcja władców
jest wyższa od funkcji strażników, a strażników od rzemieślników. Tworzą więc między sobą hierarchię i
idealne państwo musi być hierarchiczne.

5. Idealne państwo jest ascetyczne – wymaga wyrzeczenia się dóbr doczesnych. Obowiązuje tam ustrój

komunistyczny.

Ta utopia Platona była oparta na pięknej zasadzie: na podporządkowaniu jednostek państwu, a państwa celom
czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym.
WPŁYW PLATONA NA PÓŹNIEJSZY ROZWÓJ FILOZOFII

Platon na razie nie oddziaływał: Grecja nie poszła torem jego wskazań politycznych, a teorie Platona nie

przyjęły się nawet we własnej jego szkole (założył on Akademię w Gaju Akademosa). Jednakże dość prędko
przyszedł jego czas. Jeszcze przed końcem ery starożytnej nastąpił przewrót uczuć i przekonań, rzeczy doczesne i
zmysłowe straciły na wartości wobec wiecznych i nadzmysłowych, zewnętrzne wobec wewnętrznych, ludzkość
nawróciła się na platonizm. Ostatnie wieki filozofii starożytnej od I w. p. n. e. są pod przemożnym wpływem
Platona. Nie tylko jedne prąd, który otrzymał tę nazwę, ale bez mała cała ówczesna filozofia jest
„neoplatonizmem”. Jednocześnie pod jego też wpływem powstała filozofia chrześcijańska, a ustrój kościelny
zrealizował zasadnicze punkty Platońskiego programu z „Państwa”. Przez wczesne średniowiecze aż po XIII w.
platon był nieporównanie najpotężniejszą powagą europejskiej filozofii. W XIII i XIV wieku też nie przestał liczyć
zwolenników, a już w XV w. rozpoczęło się w filozofii „odrodzenie” pod hasłem powrotu do Platona.

Każdy okres i każdy prąd przejmował z bogatej i różnorodnej spuścizny Platońskiej inne motywy i każdy

interpretował ją po swojemu. Co innego widzieli w nim Grecy aleksandryjscy, zakładający szkoły neoplatońskie,
co innego chrześcijańscy mistycy średniowiecza, co innego renesansowi filozofowie przyrody. Niektórzy widzą w

nim genialnego twórcę logiki, inni doszukują się kultu ekstazy a jeszcze inni rozumowej trzeźwości. Na ogół
jednak pierwiastki religijne filozofii Platona oddziałały rozległej niż ściśle naukowe. Wpływ Platona opanował nie
tylko naukę ale też dostał się do podstaw ogólnej kultury europejskiej.
65. PRZEDSTAW PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA FILOZOFII TOMISTYCZNEJ (zrobione w pytaniu 15).
WSKAŻ NA PRZEDMIOT BADAŃ ETYKI. PODAJ PRZYKŁADY (zrobione w pytaniu 23)

66. Porównaj poglądy filozoficzne Platona i Plotyna. Wskaż na podobieństwa i różnice. (zrobione w pytaniu 16)
Czym zajmuje się ontologia? Podaj przykłady. (zrobione w pytaniu 4)

67. Porównaj poglądy filozoficzne Arystotelesa i Tomasza z Akwinu.
Wskaż na podobieństwa i różnice (zrobione w pytaniu 37).
Czym zajmuje się teoria poznania ( epistemologia). Podaj przykłady. (zrobione w pytaniu 6)

68. Przedstaw poglądy etyczne Sokratesa (zrobione w pytaniu 18). Wskaż na ich współczesne znaczenie.
Wyjaśnij znaczenie pojęć: monizm, dualizm, pluralizm. Podaj przykłady. (zrobione w pytaniu 1)

69. Przedstaw główne założenia filozofii stoickiej (zrobione w pytaniu 7). Czego dotyczył spór o uniwersalia
(zrobione w pytaniu 5)?

70. Jakie znaczenie – w Twoim rozumieniu – ma filozofia ? Czy dla współczesnego człowieka ma ona praktyczne
znaczenie, czy też nie ? Czym jest filozofia dla Ciebie ? Czy uważasz, że filozofia powinna być wykładana na
kierunkach humanistycznych szkół wyższych ?

o Wiedza filozoficzna pozwala lepiej zrozumieć zjawiska społeczno-kulturowe.
o Pozwala dostrzec relacje między stylem życia, dominującą kulturą intelektualną i dążeniami elit

społecznych.

o Zajęcia z estetyki i filozofii kultury wyrabiają wrażliwość, wskazują drogę powiązania systemów

normatywnych, określających życie społeczne : prawa, moralności i religii.

o Logika i semiotyka uczy kultury myślenia i dyskusji.
o Filozofia poszerza horyzonty.
o Rozwija sprawności intelektualne, inteligencję, rozbudza wyobraźnie.
o Ułatwia stworzenie konsekwentnego ogólnego obrazu świata.
o Ułatwia określenie istotnych celów ludzkiego życia.
o Pytania, które stawia filozofia są ponadczasowe, bardzo aktualne współcześnie.

Czy powinna być wykładana na kierunkach humanistycznych szkół wyższych ?
TAK ! 

71. Przedstaw poglądy głównych przedstawicieli Oświecenia francuskiego. Wskaż na zasadnicze różnice między
racjonalizmem a empiryzmem. (zrobione w pytaniu 49)

- La Mettrie

- Człowiek nie ma duszy (jeśli dusza ma poruszać ciałem, sama musi być ciałem)
- Materia obdarzona wrażliwością, więc CIAŁO MYŚLI, a umysł da się wytłumaczyć MATERIALNIE.

- Codillac „Traktat o wrażeniach”

-Sensualizm
-Umysł – Zbiór śladów po wrażeniach zmysłowych, treść umysłu jest wynikiem wrażeń
-Żeby zrozumieć świat, życie NIE TRZEBA odwoływać się do rzeczywistości duchowej
- POSĄG CODILLAC’A : dajemy mu tylko jeden zmysł – WĘCH – na podstawie wrażeń z jednego
zmysłu, STANIE SIĘ CZŁOWIEKIEM.
Np. czuję zapach róży – zostaje po nim ślad w umyśle (tworzy się PAMIĘĆ), gdy poczuje kolejny zapach,
tworzy się PORÓWNANIE, czyli zaczyna MYŚLEĆ, może sobie ten zapach PRZYPOMNIEĆ.

- Helwecjusz „O umyśle”

- Dobrem jest to, co użyteczne – UTYLITARYZM
- Zło jest wynikiem ZŁEGO WYCHOWANIA – przestępca to człowiek chory, trzeba go leczyć
- Wszystkie zdolności umysłu są NABYTE, dlatego człowieka można wychowywać (nagradzając przez
przyjemność i karząc przez cierpienie).
- Polityka – krytykuje władzę królewską, broni ludu.

- Holbach „System natury”

- Chce opisać wszelkie zasady funkcjonowania przyrody.
- MATERIA – jedyna substancja, wewnętrznie posiada ruch mechaniczny.
- DETERMINIZM

- d’ Alambert

- matematyk, członek Akademii Francuskiej

- Voltaire

- KRYTERIUM PRAWDZIWOŚCI JEST LUDZKI ROZUM (to jest prawdą, co ja zrozumiałem)
- DOŚWIADCZENIE – rozum uformowany na drodze doświadczenia, jest władzą wszechstronną i
niezawodną.
- ROZUM jest JEDNAKOWY u wszystkich i we wszystkich czasach.
- DEISTA
- „Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza” - dowód na istnienie Boga.
„Gdyby Bóg nie istniał, to trzeba by go wynaleźć” – świat ma sens tylko, jeśli istnieje Bóg.

- Nurt plebejski

- Mably \
---- Prekomunistyczni, atakują instytucje własności prywatnej
-Moredly /

- Fizjokratyzm – władza natury

- Quesney, Turgot – doradcy królewscy
- Zagadnienie ekonomiczne
- Wartość produktu pochodzi z ziemi (wspieranie rolnictwa, przemysłu wydobywczego)
- Człowiek powinien żyć zgodnie z naturą (to byłoby gwarancją moralności)

- Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

- Trzeba kierować się UCZUCIEM – „Myślący jest zwierzęciem zwyrodniałym”
- Własne odczucia miarą wszystkiego
- Podział na :
NATURĘ (świat z przed kultury, jest dobra)
KULTURĘ (degeneracja natury i człowieka)
- Człowiek z natury powinien być SAMOTNY, rodzina jest wymysłem
- Pierwotne stosunki między ludźmi są DOBRE, późniejsze podziały społeczno-polityczne niszczą
człowieka, powodują konkurencję
- WSZYSCY SĄ RÓWNI (w stanie natury)
- UMOWA SPOŁECZNA – między ludźmi jest konkurencja, bogatsi dominują – Kultura zabija równość –
POTRZEBNA NORMALIZACJA stosunków społecznych;
NIE MOŻNA powrócić do natury, trzeba starać się POPRAWIĆ OBECNE STOSUNKI
- PAŃSTWO – mają w nim rządzić ROZUMNI, oni decydują i oświecają, nawet siłę – NALEŻY
PRZYMUSZAĆ DO WOLNOŚĆI.

72. Przedstaw podstawowe założenia filozofii H. Bergsona. Scharakteryzuj główne kierunki etyki antycznej.
(zrobione w pytaniu 23)

Henri Bergson (1859-1941) był francuskim filozofem i ewolucjonistą, profesorem College de France,

zdobywcą Nagrody Nobla (literatura).
Bergson był przede wszystkim filozofem życia, dopuszczał więc możliwość syntezy: subiektywności człowieka (w
poznawaniu świata) i obiektywności pozaludzkiej, ale nie na drodze pojęciowego myślenia, lecz dzięki intuicji – co
nosi miano intuicjonizmu. Myślenie pojęciowe bowiem zniekształca świat, niszczy całą płynność rzeczywistości
dzieląc, klasyfikując ją ze względu na wymogi ludzkiej praktyki, gdyż rozum interesuje jedynie to, co jest ważne
dla działania. Rozum jest dyskursywny, jest werbalny. Intuicja natomiast jest poznaniem bezpośrednim,
odbywającym się bez pojęć i słów, gdyż polega na utożsamieniu się z przedmiotem, rozumieniu go od wewnątrz w
jego niepowtarzalności i w ruchu. Efekty takiego poznania nie mogą być przekazane innym, gdyż przez akty
komunikacyjne (słowa) doszłoby do takiego samego zniekształcenia. Tym samym filozofia jest sprawą właściwie
woli, zdolnością do wypracowania w sobie odpowiedniej postawy, natomiast wiedza semantyczna czy historyczna
jest właściwie czymś drugorzędnym. Przeciwieństwem intuicji jest analiza.
Filozofia Bergsona odnosiła się wrogo do materializmu i mechanicyzmu: ewolucję napędza nie ślepy mechanizm
doboru naturalnego, lecz siła twórcza (fr. elan vital), pewien popęd życiowy nie znany naukom przyrodniczym, do
którego można dotrzeć tylko przy pomocy intuicji (koncepcja ta stała się przyczyną wciągnięcia kilku jego
książek na kościelny indeks ksiąg zakazanych).

Bergson uprawiał przede wszystkim krytyk poznania, zauważył, że każdy akt poznawczy bazuje na jakichś
przedzałożeniach, często nie uświadamianych, co było bez wątpienia cennym spostrzeżeniem. Niestety filozofia
Bergsona w swej duchowej warstwie nie wytrzymała próby czasu, podobnie jak duchowa interpretacja ewolucji.
Warto pamiętać, że krytykując poznanie pojęciowe Bergson tak naprawdę krytykował kulturę, która odrywa
człowieka od natury.

73. Przedstaw podstawowe założenia fenomenologii. Wyjaśnij różnice między monizmem a dualizmem. Wskaż na
konkretne przykłady. (zrobione w pytaniu 1)

Fenomenologia – ukształtowała się w XIX w., podstawowe zasady sformułował Franz Brentano mówiąc, że
głównym celem wysiłków filozofów powinno być poznawanie fenomenów, czyli tego wszystkiego, co jest
bezpośrednio dane. Natomiast rozwinął tę orientację filozoficzną Edmund Husserl w pracy pt. ”Badania logiczne”
stając się źródłem inspiracji dla całej szkoły. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co i jak
dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości,
tzn. nie przyjmuje żadnych założeń. Otóż w sposób naturalny orientując się we świecie zawsze coś zakładamy,
snujemy domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu
takim, jaki on jest; by powrócić do rzeczy samych. Dla fenomenologii ważnym pojęciem jest intencjonalność,
zapożyczone przez Husserla od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją
łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i
noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat – przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał
intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zaś zauważył, że tak nie jest, gdyż niektóre stany nie są
intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są na nic nakierowane.
W poznaniu fenomenologia wyróżnia 3 elementy:
- rzecz w sobie, przedmiot poznawczy
- podmiotowy, subiektywny czy psychiczny akt poznawczy
- logikę pojęć czyli prawd

Program fenomenologii:
- należy ustalić, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane, wyodrębnić to, od tego, co jest konstrukcją
umysłu. Jako wynik otrzymamy to, co oczywiste. W spostrzeżeniach dane są nie wrażenia, lecz rzeczy. W innych
jeszcze inne rzeczy. To pozwala wysunąć wniosek: jest dużo więcej przedmiotów. Bo dane są nie tylko rzeczy, ale
i stany rzeczy, to że mają one właściwości, stosunki. Stany rzeczy są przedmiotem naszych aktów poznawczych,
uczuć, pragnień. Dane są rzeczy jednorazowe i stałe, realne i idealne.
- przyjąć, że do ustalenia tego, co bezpośrednio dane zbędne są rozumowania (dedukcja, indukcja), bo są
narzędziami pośredniego dochodzenia do prawd, nie bezpośredniego ich ujawnienia. Fenomenologia zajmuje się
przedmiotami „idealnymi”, „wiecznymi”

Aby fenomenologia mogła sprostać swoim zadaniom musi być:
- nauką „bez założeń”, aby mogła być podstawą dla wszystkich innych nauk,
- nauką bez konstrukcji, stwierdzającą tylko to co oczywiste,
- nauką „eidetyczną” tj. badającą zjawiska nie w ich konkretności, ale w ich przedstawieniu istotnościowym. Nie
chodzi o to, gdzie dana rzecz istnieje, dlaczego istnieje, czy w ogóle istnieje; trzeba pytać: jakie ma właściwości i
jeśli istnieje to jaka jest jej istota.
- „redukcją fenomenologiczną”, wyłączeniem wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam proces poznawczy.
Należy przejść do faktycznej ogólności, do ogólności charakterystycznej dla istot.

74. Przedstaw założenie filozofii człowieka Maxa Schelera (1874-1928) Druga część pytania: różnica między
racjonalizmem i irracjonalizmem (zrobione w pytaniu 17)

Scheler wyróżnia w człowieku sferę organiczną i duchową. Ta pierwsza wspólna jest człowiekowi i zwierzętom.
Również psychikę choć opartą na instynktach posiadają, zdaniem Schelera, zwierzęta. Występował on jednak
przeciwko teorii ewolucyjnej, gdyż człowiek nie jest rezultatem dobrego przystosowania się do warunków
otoczenia. Wręcz przeciwnie, w porównaniu do zwierząt jest tworem ułomnym fizycznie np. pozbawionym
pazurów, futra, znaczącej siły. Nie jest też wytworem własnej pracy (homo faber). Tym co różni nas od zwierząt
jest sfera duchowa, którą Scheler nazwał osobą. Osoba nie istnieje substancjalnie czyli jak rzecz. Istnieje jak proces
aktów świadomości. "Osoba jest konkretną, nawet istotową jednością bytową aktów różnorodzajowej istoty...",
aktów czucia, myślenia, woli, miłowania. Aby człowieka określić jako osobę musi on spełnić trzy warunki. Musi

posiadać pełnię władz umysłowych(rozumianą niedokładnie tak jak w psychiatrii).Osoba musi być pełnoletnia,
chodzi o ujmowanie czynów i myśli jako autentycznie własne, a nie sugerowane przez otoczenie. Po trzecie musi
panować nad własnym ciałem. Poznanie osoby jest utrudnione, ponieważ w przeciwieństwie do "ja"
psychofizycznego osoba nie poddaje się uprzedmiotowieniu. Ponieważ jest procesem aktów świadomościowych
nie można jej badać jak statyczny przedmiot. Nie można uchwycić procesu. Każde zatrzymanie procesu powoduje
jego uprzedmiotowienie. Poznanie jest o tyle możliwe, że doświadczamy siebie od wewnątrz. Inne osoby
doświadczamy przez współprzeżywanie ich aktów. Scheler wyróżnia w osobie sferę intymną dostępną tylko danej
osobie oraz sferę społeczną, której akty mogą być komunikowalne. Ponadto Scheler zastanawiał się nad związkiem
między osobą a sferą witalną człowieka, czyli związkiem między duchem a pędem życiowym. W ostatniej fazie
twórczości Scheler doszedł do wniosku, że bezsilny duch czerpie energię ze sfery witalnej. Scheler poddał też
krytyce społeczeństwo mieszczańskie. Wbrew Nietzschemu twierdził, że resentyment nie jest efektem represji
społeczeństwa i kultury chrześcijańskiej wobec wybitnych jednostek, ale ma swe źródło w kulturze mieszczańskiej.
To ona przeinaczyła i ośmieszyła takie heroiczne ideały chrześcijańskie jak bohaterstwo, poświęcenie, pokora, a
sama zdegradowała człowieka do roli narzędzia pracy, sprzedajnego, uległego i służalczego.

GENERALNIE TO CO WIDZISZ WYŻEJ TO TA FILOZOFIA CZŁOWIEKA ALE W KAŻDEJ KSIĄŻCE
PRZY SCHELERZE OMAWIAJĄ TO CO UJRZYSZ NIŻEJ JAKO GŁÓWNE ZAŁOŻENIA JEGO FILOZOFII
WIĘC WARTO PRZECZYTAĆ 

Max Scheler filozof niemiecki, przedstawiciel fenomenologii.poznał około 1908 roku Edmunda Husserla i pod
jego wpływem został fenomenologiem, ale zbudował zupełnie inną wersję tej filozofii. Najwięcej dokonał w
filozofii praktycznej, zwłaszcza etyce. Teoria wartości Schelera:

•

wartości to idealny i bezczasowy byt, poznawany apriorycznie i intuicyjnie bez konieczności zbierania
doświadczeń

•

odrzucenie etycznego relatywizmu i subiektywizmu

•

wartości są niezmienne i obiektywne, zmieniać się może tylko człowiek i jego postrzeganie wartości

•

wartości istnieją w świecie idei, niezależnie od tego czy są uświadamiane

Hierarchia wartości (od najniższych)

•

hedoniczne (przyjemność)

•

witalne (zdrowie, młodość, życie)

•

duchowe (prawda, sprawiedliwość)

•

wartości tego, co święte (metafizyczno-religijne)

Im wyższe wartości, tym bardziej niezależne są od zmian w czasie i od możliwości pomiaru oraz im wyższe tym
bardziej jednoczą, więcej osób może w nich uczestniczyć bez konieczności podziału ich materialnego nośnika(coś
jak np. szklanka wody, z której niewiele osób może skorzystać i jakiś obraz, który może podziwiać wiele osób
naraz). Im wyższa wartość tym mniej osiągnięcie jej zależy od zamierzeń- np. autentyczne szczęście pojawić się
może jako poboczny efekt, wynikającego z miłości, zwrócenia się ku światu.
Treść oraz następstwo uczuć na niższym poziomie nie ma wpływu na ich zawartość oraz kolejność pojawiania się
na poziomie wyższym (można równocześnie przeżywać „niższą” przykrość i „wyższą” radość). Według Schelera
autentyczne i głębokie szczęście przenika się z cierpieniem, należy więc odrzucić nieskuteczną walkę z
cierpieniem, bólu trzeba nauczyć się przeżywać.

PYTANIE 75 Przedstaw podstawy podejścia mistycznego Bernarda z Claivaroux.(1091-1151). Na czym
opierał się antyczny racjonalizm etyczny? (zrobione w pytaniu 17)

Istnieją dwie odmiany mistycyzmu średniowiecznego:

−

Mistycyzm, którego celem jest zastąpienie scholastyki, tzw. Odmiana ekskluzywna, której
wyrazicielem był właśnie Bernard

−

Mistycyzm, którego celem jest uzupełnienie scholastyki

Źródłem mistyki średniowiecznej był Augustyn, dla Bernarda głównym źródłem były pisma religijne nie
filozoficzne, zwłaszcza św. Jana i św. Pawła

POGLĄDY:

1.Mistyka a mistycyzm

Bernard łączył praktyką z teorią: uprawiał mistykę i głosił mistycyzm czyli teorię, że obcowanie z
Bogiem jest najlepszym, a nawet jedynym środkiem poznania prawdy.

2. Szczeble poznania mistycznego

Próżno wysilać rozum, trzeba życie zasłużyć na pomoc bożą, siły ludzkie są niewystarczające, musi im
więc pomóc łaska. Łaskę otrzymujemy poprzez pokorę i miłość i to właśnie pokora i miłość potrzebne
są poznającemu do rozumowania. Dojście do prawdy możliwe jest tylko przez pogłębienie życia
duchowego.
Są 4 stopnie mistyki i 12 stopni pokory:

•

szczyt pokory to pierwszy stopień poznania-pozwala nam poznać własną nędze; stopień ten osiągamy
właśnie przez pokorę

•

stopień drugi-przez poznanie własnej nędzy zyskujemy współczujące zrozumienie nędzy bliźnich; stopień
ów osiągamy przez współczucie

•

stopień trzeci-cierpiąc nad własną i cudzą nędzą oczyszczamy swe serce i czynimy je zdolne do oglądania
rzeczy boskich; stopień osiągamy poprzez kontemplację

•

szczyt kontemplacyjnego poznania to ekstaza-następuje gdy umysł, oglądając Boga, przejęty podziwem dla
Jego wielkości, zapomina o sobie-dusza wyrywa się z ciała, z samej siebie i zatapia w Bogu (porównanie
Bernarda: dusza wówczas jest jak kropla wody, która wlana w wielką ilość win, traci swoje własności i
nabiera własności wina), dusza potęguje swoje wartości i upodabnia się do Boga

3.mistycyzm prawowierny w panteistyczny

Chrześcijańskiemu mistycyzmowi obcy był panteizm:
Dla panteizmu poznanie mistyczne jest faktem przyrodzonym, człowiek może utożsamiać się z
Bogiem ponieważ posiada tą samą naturę; a dla nauki chrześcijańskiej Bóg ma inną naturę dlatego
bezpośrednie poznanie Jego drogą naturalną jest niemożliwe, potrzebna jest nadprzyrodzona łaska-
pomoc boża.
Dla panteistów poznanie mistyczne jest aktem umysłowym, a dla mistyki chrześcijańskiej jest
połączeniem z Bogiem drogą uczucia i woli przez akty pokory i miłości.

4. mistyka a scholastyka

MISTYKA-prawdy dosięga się nie samym umysłem beznamiętnym, ale przez uczucie, pokorę, miłość,
współczucie i świętość; dosięga się w sposób indywidualny i osobisty a nie wg stałych reguł jak w scholastyce,
która usiłowała prawdy objawione zrozumieć siłami przyrodzonymi umysłu; w mistyce jest poznanie
nadprzyrodzone, przez wiarę i kontemplację, w której człowiek przekracza granicę własnego umysłu.

5. potępienie nauki

Widząc niższość wiedzy czysto rozumowej i mając przekonanie, że wiedzy wyższej nie można osiągnąć
bez pomocy nadprzyrodzonej, Bernard był przeciwnikiem nauki, czysto świeckiej, czy teologicznej.
Krytykował naukę za to, iż według niego nauka chce być czysto racjonalna, autonomiczna oraz sama sobie
celem (a wiedza dla wiedzy jest przecież „haniebną ciekawością”). Bernard cenił tych, którzy szukają
wiedzy dla zbudowania innych bo to czyn miłości, lub dla zbudowania samych siebie, bo to czyn rozsądku.

Document Outline

Teizm
Deizm
Panteizm
Realizm filozoficzny u Arystotelesa
Podstawowe założenia filozoficzne Arystotelesa:
G a l i l e u s z
Twórczość:
Poprzednicy:
Poglądy:
Poglądy filozoficzne Kanta
Lewica i prawica heglowska

Filozofia skrypt

Document Outline