FARMAKOLOGIA - „NAUKA O LEKACH”

farmakon (lek) + logos (nauka)



nauka o interakcjach pomiędzy substancjami
chemicznymi a żywymi organizmami

DZIAŁY FARMAKOLOGII



farmakologia ogólna – nauka o podstawowych
prawach decydujących o działaniu leków



farmakologia szczegółowa – nauka o właściwościach,
działaniu i zastosowaniu poszczególnych leków



toksykologia – nauka o działaniu toksycznym leku

DZIAŁY FARMAKOLOGII



farmakodynamika – nauka o działaniu leków na

organizm, czyli o:
o

mechanizmie działania terapeutycznego i
toksycznego

o

zależności między dawką a efektem



farmakokinetyka – nauka zajmująca się oceną

procesów kinetycznych, jakim podlega lek w ustroju:
o

wchłanianie

– Absorption

o dystrybucja

– Distribution

o metabolizm

– Metabolism

o wydalanie

– Excretion

(dodatkowo uwalnianie – Liberation)



farmakologia doświadczalna – nauka zajmująca się
działaniem leku w różnych modelach
doświadczalnych(na zwierzętach, izolowanych
narządach i tkankach)



farmakologia kliniczna – nauka o działaniu leku w

przypadku, gdy obiektem badań jest człowiek

LEK – środek farmakologiczny



każda substancja stosowana u ludzi zgodnie ze

wskazaniami lekarskimi w celach leczniczych,
profilaktycznych, diagnostycznych lub w celu
zmodyfikowania czynności fizjologicznych



w innym znaczeniu lek to: preparat farmaceutyczny

przyrządzony z jednej lub kilku substancji
leczniczych, w określonych dawkach i określonej
postaci farmaceutycznej, dostosowanej do potrzeb
chorego

POCHODZENIE LEKÓW



naturalne – substancje lecznicze pochodzenia

roślinnego, zwierzęcego, mineralnego



syntetyczne – substancje wytwarzane przy użyciu

syntezy chemicznej



półsyntetyczne – uzyskiwane z surowców
naturalnych i wtórnie obrabiane



otrzymywane metodami inżynierii genetycznej

NAZEWNICTWO LEKÓW

NAZWA CHEMICZNA



informuje o przynależności grupowej leku i
spodziewanym działaniu



np. N-acetylo-p-aminofenol

NAZWA MIĘDZYNARODOWA



ustalona przez WHO



stosowana na całym świecie



zawiera elementy etymologiczne nazwy chemicznej

(uproszczona)

np.



paracetamolum – wersja łacińska



paracetamol – wersja polska

NAZWA HANDLOWA



ustalona przez producenta



zastrzeżona dla danej firmy



np. Apap, Panadol, Codipar

GRUPY LEKÓW



nazwy polskie – leki moczopędne (diuretyki),

anestetyki, środki przeczyszczające



nazwy łacińskie – diuretica, anesthetica, laxantia

ułatwiają usystematyzowanie wiedzy na temat leków

Wykazy leków



wykaz A - wykaz substancji bardzo silnie

działających (atropina, alkaloidy sporyszu)



wykaz B - wykaz substancji silnie działających

(fenobarbital)



wykaz N - wykaz środków odurzających (morfina,

amfetamina)



słabo działające środki nie objęte specjalnym
wykazem (rutinoscorbin)

Wykaz środków odurzających i substancji

psychotropowych



Lista substancji kontrolowanych, których posiadanie,

produkcja, przetwarzanie, przewóz i obrót są
nielegalne w Polsce bez posiadania odpowiedniego
zezwolenia regulowanego Ustawą o przeciwdziałaniu
narkomanii.



Substancje dzieli się na grupy w zależności od
stopnia ryzyka powstania uzależnienia w przypadku
użycia ich w celach pozamedycznych oraz zakresu
ich stosowania w celach medycznych.

Środki odurzające



grupa I-N - substancje o dużym potencjale

uzależniającym, które mogą być stosowane w celach
medycznych, naukowych i przemysłowych (np.
alfentanyl, benzylomorfina, difenoksylat, fentanyl,,
hydromorfon, kokaina, leworfanol, morfina)



grupa II-N - substancje o średnim potencjale

uzależniającym, które mogą być stosowane w celach
medycznych, naukowych i przemysłowych (np.
kodeina, dihydrokodeina, etylomorfina, norkodeina)



grupa III-N - substancje o nieznacznym potencjale

uzależniającym podlegające kontroli złagodzonej.
Preparaty zawierające substancje z tej grupy mogą
być wydawane z apteki bez recepty. (np. kodeina,
której ilość nie przekracza 50 mg w jednej dawce lub
stęż.nie przekracza 1,5% w preparatach w formie
niepodzielonej)



grupa IV-N - substancje, co do których stosowana

jest kontrola zaostrzona i mogą być stosowane
wyłącznie w celu prowadzenia badań oraz w
lecznictwie zwierząt (np. 3-metylotiofentanyl ,
β-hydroksyfentanyl, tiofentanyl )

Środki psychotorpowe

•

grupa I-P – substancje o braku zastosowań
medycznych i o dużym potencjale nadużywania,
które są wyłączone z obrotu farmaceutycznego i
mogą być używane jedynie w celu prowadzenia
badań naukowych,

•

grupa II-P – substancje o niewielkich zastosowaniach
medycznych i o dużym potencjale nadużywania,
które mogą być stosowane w celach medycznych,
naukowych i przemysłowych (np. amfetamina),

•

grupa III-P – substancje o istotnych zastosowaniach
medycznych i średnim potencjale nadużywania, które
mogą być stosowane w celach medycznych,
naukowych i przemysłowych (np. buprenorfina),

•

grupa IV-P – substancje o istotnych zastosowaniach
medycznych i małym potencjale nadużywania, które
mogą być stosowane w celach medycznych,
naukowych i przemysłowych (np. diazepam,
estazolam)

Prekursory narkotykowe

•

kategoria I – substancje o dużym potencjale użycia
do produkcji narkotyków

•

kategoria II – substancje o małym potencjale użycia
do produkcji narkotyków,

•

kategoria III – substancje powszechnie dostępne o
nikłym potencjale użycia do produkcji narkotyków,

DZIAŁANIE LEKÓW



ogólne – po wchłonięciu leku z miejsca podania do
krwioobiegu i dystrybucji do tkanek



miejscowe – wyłącznie w miejscu podania (brak

wchłaniania do krwioobiegu)



ośrodkowe – wpływ głównie lub wyłącznie na
komórki OUN



obwodowe – wpływ na czynność narządów i tkanek

innych niż OUN



wybiórcze – na określone tkanki



objawowe – zwalczanie objawów choroby



przyczynowe – usuwanie przyczyny choroby



substytucyjne – usuwanie niedoborów substancji

endogennych



odwracalne (przemijające) – lek działa w ciągu

określonego czasu, niezbędnego do unieczynnienia
go przez enzymy bądź wydalenia z organizmu



nieodwracalne – lek trwale uszkadza struktury

komórek lub hamuje enzym

DAWKI LEKÓW



dawka minimalna



dawka lecznicza



dawka maksymalna



dawka toksyczna



dawka śmiertelna



dawka uderzeniowa, inicjująca

ZALEŻNOŚĆ DZIAŁANIA LEKU OD DAWKI



ED

50

(Effective Dose) – dawka powodująca

określony efekt (np. zniesienie bólu) u 50%
osobników



TD

50

– (Toxic Dose) – dawka powodująca objawy

toksyczne u 50% osobników



LD

50

– (Lethal Dose) – dawka powodująca śmierć

50% osobników

INDEKS TERAPEUTYCZNY (TI)



stosunek pomiędzy dawką wywołującą efekt u 50%
populacji a dawką śmiertelną dla 50% populacji
TI = ED

50

/LD

50



jest miarą bezpieczeństwa stosowania danego leku

LEKI ORYGINALNE A LEKI GENERYCZNE

LEK ORYGINALNY



środek farmaceutyczny nowatorskiego producenta



po raz pierwszy dopuszczony na świecie do
dystrybucji (zwykle jako lek opatentowany), w
oparciu o udokumentowaną skuteczność
terapeutyczną, bezpieczeństwo stosowania i jakość,
zgodnie ze współczesnymi wymogami



gwarantowana wysoka jakość i bezpieczeństwo w
oparciu o pełne badania chemiczno- farmaceutyczne i
farmakologiczno-toksykologiczne



optymalna skuteczność terapeutyczna
udokumentowana badaniami klinicznymi



to samo źródło substancji użytych do produkcji leku

LEK ODTWÓRCZY (GENERYCZNY)



środek farmaceutyczny opracowany zwykle z
zamiarem zapewnienia zamienności z nowatorskim
lekiem oryginalnym



wytwarzany na ogół bez licencji oryginalnego
wytwórcy



wprowadzony do dystrybucji po wygaśnięciu licencji
lub innych praw wyłączności



zawiera tą samą substancję chemiczną co lek
oryginalny



występuje w tej samej postaci i dawce co lek
oryginalny



zwykle tańszy



ma udowodnioną wobec niego równoważność
biologiczną



zapewnia identyczny efekt farmakologiczny



może (nie musi) wykazywać odmienne jakościowo i
ilościowo działania niepożądane

Leki generyczne mogą różnić się:



wielkością



kształtem



zawartością substancji pomocniczych (substancje
wypełniające, konserwujące)

Substancje pomocnicze nie powinny wywierać własnego

działania farmakologicznego oraz działań
niepożądanych.

Kiedy zamiana leku oryginalnego na lek generyczny jest

„bezpieczna”:



podobne badanie kliniczne i porównywalne wyniki
dla leku generycznego



stwierdzenie równoważności leku oryginalnego z
generycznym zgodnie z międzynarodowymi
przepisami rejestracji leków

Leki oryginalne należy stosować zawsze gdy:



lekarz zapisuje je na podstawie EBM + i/lub

własnego doświadczenia klinicznego



wystąpiło zjawisko nieekwiwalentnego efektu

terapeutycznego



odnotowano jakościowe lub ilościowe działania
niepożądane substancji pomocniczych generyku



lek nie jest wytwarzany zgodnie z zasadami GMP

BADANIA NOWYCH LEKÓW

BADANIE KLINICZNE
Każde badanie prowadzone z udziałem ludzi w celu:



odkrycia lub potwierdzenia klinicznych,

farmakologicznych, w tym farmakodynamicznych
skutków działania jednego lub wielu badanych
produktów leczniczych



śledzenia farmakokinetyki (wchłaniania, dystrybucji,
metabolizmu i wydalania) jednego lub większej
liczby badanych produktów leczniczych, mając na
względzie ich bezpieczeństwo i skuteczność



zidentyfikowania działań niepożądanych jednego lub

większej liczby badanych produktów leczniczych

Międzynarodowe regulacje badań klinicznych:

•

Deklaracja Helsińska

•

Zasady Dobrej Praktyki Badań Klinicznych (Good
Clinical Practice – GCP)

•

Międzynarodowa Konferencja ds. Harmonizacji
(ICH)

Osoby biorące udział w badaniach klinicznych:

•

Sponsor - osoba, przedsiębiorstwo, organizacja lub
instytucja odpowiedzialna za rozpoczęcie,
zarządzanie lub finansowanie badania klinicznego

•

Badacz - odpowiada za przeprowadzenie badania
klinicznego w danej jednostce (lekarz medycyny,
stomatolog)

•

Współbadacz - osoba należąca do zespołu
prowadzącego badanie kliniczne

•

Koordynator badania - badacz lub osoba
odpowiedzialna za koordynację działań badaczy z
innych ośrodków badawczych, biorących udział w
badaniu wieloośrodkowym

•

Monitor badania klinicznego - osoba wybrana przez
sponsora, monitorująca przebieg badania

•

Uczestnik badania - osoba (pacjent lub zdrowy
ochotnik) poddający się badaniu klinicznemu, która
wyraziła świadomą zgodę na uczestniczenie w
badaniu

FAZY BADAŃ KLINICZNYCH
Faza I

•

najczęściej kilkudziesięciu ochotników

•

badana substancja po raz pierwszy zastosowana u
ludzi

•

ustalenie tolerancji i bezpieczeństwa przyszłego leku

•

dane farmakokinetyczne

Faza II

•

kilkaset osób chorych (pacjentów)

•

informacje dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności

•

sprawdzenie kilku dawek leku, w celu ustalenia
optymalnego dawkowania

•

wiele grup porównawczych

•

homogenne grupy chorych z rygorystycznymi
kryteriami włączenia i wyłączenia

Faza III

•

potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa leku w
większej populacji pacjentów

•

z reguły badania fazy III obejmują chorych ze
wskazaniem do farmakoterapii

•

grupy chorych są bardziej zróżnicowane, chociaż
nadal obowiązuje ścisłe kryteria włączenia i
wyłączenia

Faza IV

•

badania wykonywane po rejestracji produktu
leczniczego

•

poszerzenie wiedzy na temat zastosowania leku w już
zaaprobowanych wskazaniach

PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE BADAŃ

KLINICZNYCH

Punkt końcowy

•

określona zmiana w stanie zdrowia mogąca zajść u
osoby uczestniczącej w badaniu, której wystąpienie
albo niewystąpienie może się wiązać z ekspozycją na
określony czynnik lub interwencję

•

na podstawie różnicy w częstości występowania
punktów końcowych w badanych grupach porównuje
się skuteczność i bezpieczeństwo różnych interwencji

•

wyróżniamy punkty końcowe twarde (zgon, zawał
serca) i miękkie (obniżenie ciśnienia, poziomu cukru)

Placebo

•

interwencja (substancja lub zabieg) pozbawiona
bezpośredniego działania biologicznego, mająca
stworzyć u pacjenta (i badaczy) wrażenie, że
otrzymuje on leczenie.

Podwójnie ślepa próba

•

badanie, w którym ani pacjent, ani badacze nie
wiedzą, jakiej interwencji (eksperymentalnej czy
kontrolnej) jest poddawany dany pacjent

Randomizacja

•

losowy przydział uczestników badania do grupy
eksperymentalnej i grupy kontrolnej

•

uzyskanie grup podobnych pod względem wszystkich
czynników rokowniczych (zwłaszcza tych
nieznanych) z wyjątkiem stosowanej interwencji