plik

Ekonomia rozwoju: Cele wykładów

•

Przedstawienie głównych kierunków i wyników dyskusji,
prowadzonych przez zagranicznych i polskich
ekonomistów, na temat teoretycznych koncepcji
wyjaśniających źródła zacofania i ubóstwa oraz sposoby
przezwycięŜania biedy w krajach słabo rozwiniętych
(tj. prezentacja róŜnych paradygmatów rozwoju
i dorobku najwaŜniejszych „szkół myślenia”).

•

Analiz a praktycznych doświadczeń ubogich krajów
Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów i Pacyfiku
w zakresie przyspieszania rozwoju gospodarczo-
społecznego i ograniczania rozmiarów biedy.

•

Omówienie globalnych uwarunkowań i szans likwidacji
ubóstwa w krajach słabo rozwiniętych (KSR).

PROGRAM WYKŁADÓW

EKONOMIA ROZWOJU JAKO ODRĘBNY
WYKŁAD AKADEMICKI I CZĘŚĆ
WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII

•

Zakres pojęciowy ekonomii rozwoju, teorii
rozwoju i studiów nad rozwojem.

•

Przyczyny powstania, kierunki ewolucji i nowe
tendencje w światowej ekonomii rozwoju.

•

Pojęcie, klasyfikacja i zmiany paradygmatów
development economics.

ZAŁĄCZNIKI:

•

Analiza porównawcza zasięgu tematycznego i programów
wykładów z ekonomii rozwoju na uczelniach krajów
Zachodu.

•

Zmiana podejścia do ekonomii rozwoju w Polsce.

II.

WZROST, ROZWÓJ, ZACOFANIE
I UBÓSTWO – PRZEJAWY I MIERNIKI

•

Systematyzacja głównych pojęć uŜywanych w ekonomii
rozwoju.

•

Wyniki debaty w światowej i polskiej literaturze nad
istotą wzrostu i rozwoju ekonomiczno-społecznego.

•

Czynniki, warunki i bariery rozwoju.

•

Pojęcie i symptomy zacofania (niedorozwoju).

•

Dochód narodowy per capita jako popularny miernik
poziomu rozwoju (lub zacofania).

•

Indeks rozwoju społecznego (HDI).

•

Istota ubóstwa i sposoby jego mierzenia.

•

Zasięg tego zjawiska we współczesnym świecie.

III. JEDNOŚĆ I ZRÓśNICOWANIE GRUPY

KRAJÓW SŁABO ROZWINIĘTYCH

•

Kontrowersje wokół pojęcia krajów słabo rozwiniętych
(KSR) i terminów pokrewnych.

•

Główne cechy charakterystyczne KSR.

•

Analiza kwestii dywersyfikacji i podobieństwa krajów
słabo rozwiniętych (na podstawie dostępnych danych
empirycznych) pod względem:
-- potencjału ekonomicznego,
-- dynamiki rozwoju,
-- zmian struktur gospodarczych,
-- długości Ŝycia,
-- stopnia analfabetyzmu,
-- społecznego podziału dochodów ludności,
-- pozycji w światowym eksporcie.

IV. TRADYCYJNE TEORIE

ZACOFANIA GOSPODARCZO-
SPOŁECZNEGO KSR

•

Koncepcje błędnych kół ubóstwa
R. Nurksego, B.Knalla i E. Gannagé.

•

Teoria systemu quasi-stałej równowagi
H. Leibensteina.

•

Koncepcja zacofania i niedorozwoju
M. Todoro.

•

Ogólna charakterystyka teorii gospodarki
dualnej.

•

Kontrowersyjny charakter tezy o podobieństwie
poziomu rozwoju KSR i Polski.

TEORIE OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI
W KSR A ORTODOKSYJNE MODELE
WZROSTU

•

ZałoŜenia i ocena przydatności modelu Harroda-Domara.

•

Neoklasyczna funkcja produkcji Cobba-Douglasa.

•

Koncepcja kluczowej roli kapitału w procesie wzrostu
KSR (według podejścia W. Rostowa i P. Rosensteina-
Rodana).

•

Luka akumulacji i luka handlu zagranicznego.

•

Niska zdolność KSR do absorpcji środków kapitałowych.

•

Źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji na cele
inwestycyjne.

•

Kierunki reform systemów finansowych.

•

Znaczenie paradygmatu oszczędności i inwestycji.

VI. OD STRATEGII ROZWOJU KSR DO

PARADYGMATU RYNKOWEGO (A)

•

Charakterystyka podejścia strukturalnego

do rozwoju KSR i cech strukturalizmu.

•

Modele rozwoju gospodarki dualnej.

•

Teorie zrównowaŜonego

i niezrównowaŜonego wzrostu KSR.

•

Debata nad kryteriami alokacji inwestycji

i analiza projektów rozwojowych,

•

Kwestia wyboru technik produkcji.

VI. OD STRUKTURALNYCH MODELI

WZROSTU I STRATEGII ROZWOJU
KSR DO PARADYGMATU
RYNKOWEGO (B)

•

Modele uprzemysłowienia KSR i typy strategii
rozwoju.

•

Społeczny podział dochodów a wzrost
ekonomiczny.

•

Ewolucja strategii walki z ubóstwem lansowanej
przez Bank Światowy.

•

Upowszechnienie programów stabilizacyjno-
dostosowawczych i paradygmatu rynkowego.

•

Główne elementy konsensusu waszyngtońskiego.

•

W kierunku konsensusu postwaszyngtońskiego.

VII. ANALIZA PARADYGMATU ZALEśNOŚCI

KRAJÓW PERYFERII OD CENTRUM
GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

•

Tradycyjne podejście do współzaleŜności handlu
zagranicznego i procesu rozwoju gospodarczego.

•

Geneza i główni przedstawiciele Szkoły
ZaleŜności: A.G. Frank, S. Amin, T. Dos Santos,
A. Emmanuel oraz I. Wallernstein.

•

NajwaŜniejsze nurty i kierunki dyskusji w
ramach Szkoły ZaleŜności.

•

Zasadnicze tezy „dependystów” i krytyczna ocena
ich stanowiska.

•

Poglądy zwolenników paradygmatu zaleŜności
w kwestii ekonomicznej roli państwa.

VIII. MIĘDZYNARODOWY ŁAD

EKONOMICZN, NEGOCJACJE

PÓŁNOC-POŁUDNIE I MILENIJNE
CELE ROZWOJU

•

Pojęcie i typy międzynarodowego ładu ekonomicznego
(MŁE).

•

Współistnienie rynkowo-interwencjonistycznego MŁE
z etatystycznym w latach 1945-1972.

•

Nieudane próby narzucenia radykalnego nowego MŁE
w okresie 1973-1975 r.

•

Interwencjonistyczno-rynkowa wersja MŁE w latach
1975-1985.

•

Kierunki negocjacji Północ-Południe w okresie 1986-2007
w kontekście urynkowienia MŁE.

•

Analiza perspektyw ograniczenia rozmiarów ubóstwa w
KSR w kontekście realizacji Milenijnych Celów Rozwoju.

IX. WKŁAD POLSKICH EKONOMISTÓW

W BADANIA NAD KSR

•

Próba periodyzacji prowadzonych w Polsce w latach 1955-
2008 badań nad problematyką gospodarczo-społeczną
krajów ubogich Afryki, Azji i Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej
i Karaibów.

•

Powstanie i upadek Polskiej Szkoły Rozwoju (lata 60.).

•

Od przejściowego osłabienia do intensyfikacji badań w
latach 1968-1990.

•

Załamanie się polskich badań nad KSR w okresie
transformacji.

•

Konieczność i szanse „reaktywacji” badań nad krajami
ubogimi (w kontekście członkostwa Polski w UE i OECD).

LITERATURA
PODSTAWOWA

•

Z. KOZAK:

Ekonomia zacofania i rozwoju,

w serii: „Monografie i Opracowania”, nr 471,
SGH, Warszawa 2001.

•

R. PIASECKI: Ewolucja teorii rozwoju gospodarczego krajów biednych,
w: Ekonomia rozwoju (praca zbiorowa pod red. R. Piaseckiego), PWE,
Warszawa 2007.

•

M. SZOSTAK: Ewolucja międzynarodowego ładu ekonomicznego a
meandry negocjacji Północ-Południe,

„ZESZYTY NAUKOWE” (Kolegium

Gospodarki Światowej SGH), 2003, nr 14 – tekst dostępny: www.sgh.waw.pl/imsg

•

M. SZOSTAK: Zapomniana Polska Szkoła Rozwoju, „GAZETA SGH”,
Nr 04/07 (233), Czerwiec 2007 r. -

www.sgh.waw.pl/imsg

LITERATURA POMOCNICZA (A)

•

K. CZAPLICKA: Wzrost i rozwój gospodarczy

w krajach rozwijających się, w: Ekonomia rozwoju
(pod red. R. Piaseckiego), op. cit.

•

M. SULMICKA: Ubóstwo we współczesnym świecie,
w serii: „Monografie i Opracowania”, nr 486, SGH,
Warszawa 2001.

•

J. SACHS: Koniec z nędzą – Zadanie dla naszego
pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006.

•

R. PIASECKI: Rozwój gospodarczy a globalizacja,
PWE, Warszawa 2003.

dr Mieczysław SZOSTAK

Prodziekan Kolegium Gospodarki Światowej

• Absolwent Wydziału Handlu Zagranicznego SGPiS (1970 r.)
• 1971-1991: Asystent/adiunkt w Instytucie Gospodarki Krajów

Rozwijających się SGPiS

• 1988-1989: Ekspert UNIDO (w Algierii i Wietnamie)
• 1988-1990: Współwłaściciel i ekspert w prywatnych spółkach

konsultingowych Pro-Invest i Pro-Invest International

• 1990-1991: Doradca Wicepremiera L. Balcerowicza w URM
• 1991-1996: Radca ds. OECD w Ambasadzie RP w ParyŜu
• 1997: Radca-Minister Pełnomocny w Misji RP przy OECD
• 1997-1998: Dyrektor Departamentu Polityki Finansowej

i Analiz w Ministerstwie Finansów

• 1999-2001: Dyrektor projektów w firmie konsultingowej

Corporate Development International (CDI Polska)

• Od 2002: Adiunkt/st. wykładowca w Instyt. MSG SGH

Ekonomia rozwoju – Cele wykładów

Celem wykładów z EKONOMII ROZWOJU jest przede
wszystkim :

•

przedstawienie głównych kierunków i wyników dyskusji,
prowadzonych przez zagranicznych i polskich
ekonomistów, na temat teoretycznych koncepcji
przezwycięŜania zacofania i ubóstwa w krajach słabo
rozwiniętych (tj. prezentacja róŜnych paradygmatów
rozwoju i dorobku najwaŜniejszych „szkół myślenia”),

•

analiza praktycznych doświadczeń ubogich krajów
Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów i Pacyfiku
w zakresie przyspieszania rozwoju gospodarczo-
społecznego i ograniczania rozmiarów biedy,

•

omówienie szans i globalnych uwarunkowań likwidacji
ubóstwa w krajach słabo rozwiniętych (KSR).

Ekonomia rozwoju – Program wykładów (A)

EKONOMIA ROZWOJU JAKO ODRĘBNY WYKŁAD
AKADEMICKI I CZĘŚĆ WSPÓŁCZESNEJ
EKONOMII:

Zakres pojęciowy ekonomii rozwoju, teorii rozwoju

i studiów nad rozwojem; przyczyny powstania, kierunki ewolucji i
nowe tendencje w światowej ekonomii rozwoju; pojęcie, klasyfikacja
i zmiany paradygmatów development economics; analiza
porównawcza zasięgu tematycznego i programów wykładów z
ekonomii rozwoju na uczelniach krajów Zachodu; zmiana podejścia
do ekonomii rozwoju w Polsce.

II.

WZROST, ROZWÓJ, ZACOFANIE I UBÓSTWO
– PRZEJAWY I MIERNIKI:

Systematyzacja głównych pojęć

uŜywanych w ekonomii rozwoju; wyniki debaty w światowej i
polskiej literaturze nad istotą wzrostu i rozwoju ekonomiczno-
społecznego; czynniki, warunki i bariery rozwoju; pojęcie i
symptomy zacofania (niedorozwoju); dochód narodowy per capita
jako popularny miernik poziomu rozwoju (lub zacofania); indeks
rozwoju społecznego (HDI); istota ubóstwa, sposoby jego mierzenia
i zasięg tego zjawiska we współczesnym świecie.

Ekonomia rozwoju – Program wykładów (B)

III.

JEDNOŚĆ I ZRÓśNICOWANIE GRUPY KRAJÓW
SŁABO ROZWINIĘTYCH:

Kontrowersje wokół pojęcia

krajów słabo rozwiniętych (KSR) i terminów pokrewnych; cechy
charakterystyczne KSR; analiza kwestii dywersyfikacji i
podobieństwa krajów słabo rozwiniętych pod względem potencjału
ekonomicznego, dynamiki rozwoju, zmian struktur gospodarczych,
długości Ŝycia, stopnia analfabetyzmu, społecznego podziału
dochodów ludności, jak teŜ pozycji w światowym eksporcie (na
podstawie dostępnych danych empirycznych).

IV.

TRADYCYJNE TEORIE ZACOFANIA GOSPODARCZO-

SPOŁECZNEGO KSR:

Koncepcje błędnych kół ubóstwa

R. Nurksego, B.Knalla i E. Gannage; teoria systemu quasi-stałej
równowagi H. Leibensteina; koncepcja zacofania i niedorozwoju
M. Todoro; ogólna charakterystyka teorii gospodarki dualnej;
kontrowersyjny charakter tezy o podobieństwie poziomu rozwoju
KSR i Polski.

Ekonomia rozwoju – Program wykładów (C)

TEORIE OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI W KSR
A ORTODOKSYJNE MODELE WZROSTU:

ZałoŜenia i ocena

przydatności modelu Harroda-Domara; neoklasyczna funkcja produkcji
Cobba-Douglasa; koncepcja kluczowej roli kapitału w procesie wzrostu KSR
(według podejścia W. Rostowa i P. Rosensteina-Rodana); luka akumulacji i
luka handlu zagranicznego; niska zdolność KSR do absorpcji środków
kapitałowych; źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji na cele
inwestycyjne; kierunki reform systemów finansowych; znaczenie
paradygmatu oszczędności i inwestycji.

VI.

OD STRUKTURALNYCH MODELI WZROSTU
I STRATEGII ROZWOJU KSR DO PARADYGMATU
RYNKOWEGO:

Charakterystyka podejścia strukturalnego do rozwoju

KSR i cech strukturalizmu; modele rozwoju gospodarki dualnej; teorie
zrównowaŜonego i niezrównowaŜonego wzrostu KSR; debata nad kryteriami
alokacji inwestycji i analiza projektów rozwojowych; kwestia wyboru technik
produkcji; współzaleŜności handlu zagranicznego i procesu rozwoju
gospodarczego; modele uprzemysłowienia KSR; społeczny podział dochodów a
wzrost ekonomiczny; ewolucja strategii walki z ubóstwem lansowanej przez
Bank Światowy; upowszechnienie programów stabilizacyjno-dostosowawczych
i paradygmatu rynkowego; główne elementy konsensusu waszyngtońskiego;
w kierunku konsensusu postwaszyngtońskiego.

Ekonomia rozwoju – Program wykładów (D)

VII.

ANALIZA PARADYGMATU ZALEśNOŚCI KRAJÓW
PERYFERII OD CENTRUM GOSPODARKI
Ś

WIATOWEJ:

Geneza, główni przedstawiciele (A.G. Frank, S. Amin, T.

Dos Santos, A. Emmanuel, I. Wallenstein), najwaŜniejsze nurty i kierunki
dyskusji w ramach Szkoły ZaleŜności; zasadnicze tezy „dependystów” i
krytyczna ocena ich stanowiska; poglądy zwolenników paradygmatu
zaleŜności w kwestii ekonomicznej roli państwa.

VIII. MIĘDZYNARODOWY ŁAD EKONOMICZN,

NEGOCJACJE PÓŁNOC-POŁUDNIE I MILENIJNE
CELE ROZWOJU:

Pojęcie i typy międzynarodowego ładu

ekonomicznego (MŁE); współistnienie rynkowo-interwencjonistycznego MŁE
z etatystycznym w latach 1945-1972; nieudane próby narzucenia radykalnego
nowego MŁE w okresie 1973-1975 r.; interwencjonistyczno-rynkowa wersja
MŁE w latach 1975-1985; kierunki negocjacji Północ-Południe w okresie
1986+2007 w kontekście urynkowienia MŁE; analiza perspektyw ograniczenia
rozmiarów ubóstwa w KSR w kontekście realizacji Milenijnych Celów
Rozwoju.

Ekonomia rozwoju – Zalecana literatura (A)

LITERATURA PODSTAWOWA:

•

Z. KOZAK: Ekonomia zacofania i rozwoju

w serii: „Monografie i Opracowania”, nr 471, SGH,
Warszawa 2001.

•

R. PIASECKI: Ewolucja teorii rozwoju gospodarczego
krajów biednych, w:

Ekonomia rozwoju

(praca zbiorowa

pod red. R. Piaseckiego), PWE, Warszawa 2007

•

M. SZOSTAK: PREZENTACJE do wykładów z
EKONOMII ROZWOJU

(udostępnione na stronie

internetowej Instytutu MSG: www.sgh.waw.pl/imsg)

Ekonomia rozwoju – Zalecana literatura (B)

LITERATURA PODSTAWOWA (c.d.):

•

M. SZOSTAK:

Ewolucja międzynarodowego ładu ekonomicznego a

meandry negocjacji Północ-Południe, „ZESZYTY NAUKOWE”
(Kolegium Gospodarki Światowej SGH), 2003, nr 14 – tekst dostępny:
www.sgh.waw.pl/imsg

•

M. SZOSTAK:

Zapomniana Polska Szkoła Rozwoju, „GAZETA

SGH”, Nr 04/07 (233), Czerwiec 2007 r. - www.sgh.waw.pl/imsg

LITERATURA POMOCNICZA:

•

K. CZAPLICKA: Wzrost i rozwój gospodarczy w krajach rozwijających
się, w: Ekonomia rozwoju (pod red. R. Piaseckiego), op. cit.

•

M. SULMICKA: Ubóstwo we współczesnym świecie, w serii:
„Monografie i Opracowania”, nr 486, SGH, Warszawa 2001

Ekonomia rozwoju – Zalecana literatura (C)

LITERATURA POMOCNICZA (c.d.):

•

J. SACHS: Koniec z nędzą – Zadanie dla naszego pokolenia,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006

•

R. PIASECKI: Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE,
Warszawa 2003

•

M. SZOSTAK: Odwrót od nadmiernego interwencjonizmu gospodarczego
państwa jako zjawisko globalne, w: Państwo wobec zacofania i rozwoju
(pod red. E. Markowskiej i M. Szostaka), SGH, Warszawa 1991

•

M. SZOSTAK: Polemika w sprawie międzynarodowej pomocy
gospodarczej dla krajów słabo rozwiniętych: Doświadczenia Niemiec
i wnioski dla Polski, w: Międzynarodowa konkurencyjność Niemiec
w rozszerzonej Unii Europejskiej (pod red. M. A. Weresy), SGH,
Warszawa 2006

EKONOMIA ROZWOJU
A TEORIA ROZWOJU

•

Polska nazwa ekonomii rozwoju jako odrębnego przedmiotu
akademickiego i dyscypliny badawczej współczesnych nauk
ekonomicznych jest odpowiednikiem dwu angielskojęzycznych
terminów:

development economics

i economics of development

(z których pierwszy jest popularnie stosowany, natomiast drugi
uŜywany bardzo rzadko).

•

Z kolei w krajach frankofońskich stosowana jest powszechnie tylko
jedna nazwa: l’économie du développement.

•

Za pełne

synonimy

wyraŜenia ekonomia rozwoju trzeba uznać takie

- uŜywane w przeszłości w polskiej literaturze - określenia jak:
-- ekonomia polityczna zacofania gospodarczego (T. Szentes),
-- ekonomia polityczna krajów rozwijających się (S. Tiulpanow),
-- makroekonomia krajów mniej zaawansowanych (J. Nowicki).

•

Ze swej strony Z. Kozak - tj. autorka podręcznika, zaleconego jako
podstawowa pozycja literatury - preferuje relatywnie najbardziej
chyba trafną nazwę

ekonomia zacofania i rozwoju

Teoria rozwoju integralną częścią

ekonomii rozwoju

•

Teoria rozwoju (development theory = la théorie du développement)
obejmuje swym zasięgiem róŜne

teoretyczne koncepcje rozwoju

ekonomiczno-społecznego (stąd czasami mowa o teoriach rozwoju).

•

Niekiedy teoria rozwoju pojmowana bywa w sensie uniwersalnym,
dotycząc wszystkich krajów świata, niezaleŜnie od poziomu ich
zaawansowania gospodarczego (z najwyŜej rozwiniętymi włącznie).

•

Ale zazwyczaj zakres badawczy teorii rozwoju odnoszony jest jedynie
do krajów zacofanych i ubogich. Wówczas jest to

pojęcie węŜsze

od ekonomii rozwoju, poniewaŜ stanowi integralną i zasadniczą część
tej drugiej.

•

Obok aspektów teoretycznych ekonomia zacofania i rozwoju obejmuje
teŜ bowiem swym zasięgiem

badania empiryczne i stosowane

Formułuje zalecenia pod adresem praktyki Ŝycia ekonomiczno-
społecznego, tj. zawiera elementy rekomendowanych strategii rozwoju
i poŜądanej polityki gospodarczej.

•

W ramach ekonomii zacofania i rozwoju uwzględnia się ponadto sporo
wątków społecznych, wykorzystując często zwłaszcza niektóre
elementy socjologii rozwoju (sociology of development).

•

Jak wskazywał M. Todoro,

zakres zainteresowań

ekonomii

rozwoju jest

szerszy niŜ tradycyjnej makroekonomii

i mikroekonomii

, gdyŜ zajmuje się ona nie tylko optymalizacją

procesów działalności produkcyjnej w określonej przestrzeni i w
przekroju czasowym, ale teŜ właściwą dystrybucją wytworzonych
dóbr, usług i dochodów między poszczególne grupy społeczne (w
szczególności celem poprawy warunków Ŝycia warstw ubogich).

•

Z powyŜszych względów – zdaniem Z. Kozak – moŜna tę dyscyplinę
nazwać teŜ „ekonomią i teorią Ŝycia ludzi biednych”.

• Tematem

jej badań jest – według Z. Kozak – głównie „analiza istoty

i przyczyn

masowego ubóstwa

oraz czynników, kierunków

i narzędzi pobudzania rozwoju”. Zajmuje się ona równieŜ „analizą,
doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju,
opracowywanych i stosowanych przez rządy i organizacje
międzynarodowe” w krajach ubogich.

Szeroki zakres badawczy ekonomii rozwoju

Ekonomia rozwoju wg japońskiej definicji

•

Większość autorów podręczników do ekonomii rozwoju rezygnuje
z precyzyjnego definiowania tego przedmiotu wykładów i dyscypliny
badawczej.

•

Do wyjątków trzeba zakliczyć

japońskich ekonomistów

Y. Hayami’ego i Y. Godo

, którzy we wstępie do angielskojęzycznej

wersji swej ksiąŜki: Development Economics: From the Poverty to the
Welth of Nations (Oxford/New York 2005, Third Edition) wskazują, Ŝe
podstawowym zadaniem ekonomii rozwoju jest analiza moŜliwości
przezwycięŜenia ubóstwa przez kraje o niskim dochodzie (low-income
developing countries).

•

Podkreślają oni, Ŝe ekonomia rozwoju powinna starać się udzielić
odpowiedzi na następujące pytanie: „Jak w warunkach dzisiejszego
świata gospodarki o niskim dochodzie mogą wejść na ścieŜkę
samonapędzającego się rozwoju ekonomicznego, aby osiągnąć pilny cel
ograniczenia ubóstwa i zrealizować cel długookresowy, jakim jest
dogonienie krajów rozwiniętych pod względem poziomu bogactwa.”

Encyklopedyczna definicja
ekonomii rozwoju

•

Odmienną definicję development economics moŜna znaleźć w popularnej

na świecie i ogólnie dostępnej (w wersji elektronicznej)

encyklopedii

Wikipedia,

gdzie - w oparciu o podręcznik C. Bella -

ekonomia

rozwoju została określona jako „gałąź ekonomii zajmująca się
aspektami gospodarczymi procesu rozwoju w krajach o
niskim dochodzie.”

•

Podkreślając dalej, Ŝe

„koncentruje się ona nie tylko na metodach

wspierania wzrostu, lecz takŜe na sposobach wykorzystania
indywidualnego potencjału szerokich warstw ludności”,

autorzy cytowanego hasła stwierdzają, Ŝe powstające w ramach

development economics

teorie i modele

(tworzone przy wykorzystaniu

metod matematycznych)

powinny być uŜyteczne dla polityków

gospodarczych

w wewnętrznym Ŝyciu ekonomicznym i w stosunkach

KSR z zagranicą.

Ekonomia KSR w ujęciu marksistowskim

• Wymownym dowodem na to, jak bardzo w ZSRR oraz w

pozostałych krajach „obozu socjalistycznego” studia
ekonomiczne były podporządkowane celom ideologicznym i
propagandowym, jest poniŜsze stwierdzenie S. Tiulpanowa
(zaczerpnięte z podręcznika ekonomii politycznej KSR,
opublikowanego w Polsce w roku 1973):

•

„Marksistowska ekonomia polityczna krajów rozwijających

się

jest nauką powołaną nie tylko do wskazania specyficznych warunków i

antynomii kształtowania kapitalistycznych stosunków produkcji w tych
krajach i nakreślenia perspektywy przezwycięŜania sprzeczności i
przejścia na niekapitalistyczną drogę rozwoju. Główne jej zadanie
naukowe polega na zbadaniu konkretnych przesłanek społeczno-
ekonomicznych i politycznych

przechodzenia do socjalizmu w

warunkach nierozwiniętego kapitalizmu...”

2. EKONOMIA ROZWOJU MODUŁEM

STUDIÓW NAD ROZWOJEM

•

W ostatnich kilku dziesięcioleciach w środowisku uniwersyteckim szeregu
krajów Zachodu sporą popularność zdobył relatywnie nowy

interdyscyplinarny

(wielodyscyplinarny lub transdyscyplinarny)

kierunek działalności naukowo-badawczej i kształcenia w
zakresie nauk społecznych, zajmujący się problematyką
rozwoju ubogich krajów Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej,
Karaibów i Pacyfiku. Nosi on nazwę development studies (les
études du développement), tj. studia nad rozwojem.

•

Obok

ekonomii rozwoju (lub teorii rozwoju)

development studies

obejmują teŜ swym zasięgiem

takie dyscypliny nauk społecznych

jak: socjologia i antropologia rozwoju, historia gospodarcza świata,
geografia, ekologia, demografia i migracje, strategie industrializacji,
problemy rozwoju rolnictwa i kwestie wyŜywienia, zarządzanie
projektami rozwojowymi, systemy polityczne i międzynarodowe stosunki
KSR, administracja publiczna, pedagogika, polityka oświatowa,
etnografia, etyka itp.

Przykłady wiodących ośrodków studiów

nad rozwojem (development studies)

• Do przodujących w tej dziedzinie w skali światowej ośrodków

uniwersyteckich zaliczany jest Institute of Development
Studies (IDS), działający na brytyjskim Uniwersytecie Sussex
w Brighton.

Prowadzi on studia magisterskie typu MA Development

Studies (dwie specjalności: ekonomia rozwoju oraz socjologia i
antropologia rozwoju), a takŜe studia podyplomowe w zakresie:
globalizacja i rozwój; ubóstwo i rozwój; partycypacja, władza i rozwój
społeczny; nauka, społeczeństwo i rozwój; rządzenie i rozwój.

• W krajach frankofońskich sporą renomą cieszą się: Institut

des Etudes du Développement Economique et Social (na
paryskiej Sorbonie), Institut de Hautes Etudes Internationales
et du Développement (Genewa) oraz Institut des Etudes du
Développement (na belgijskim Uniwersytecie Katolickim w
Louvain-la-Neuve).

Ten ostatni

pecjalizuje się w studiach

podyplomowych z problematyki rozwoju, demografii, ekologii i polityki
agrarnej KSR oraz badania nad rozwojem krajów arabskich,
państw Afryki Subsaharyjskiej i Ameryki Łacińskiej.

Doświadczenia Europejskiego Stowarzyszenia

Instytutów ds. Rozwoju (EADI)

• Od połowy lat 70-tych aktywnie działa Europejskie

Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI – European
Association of Development Research and Training Institutes).

•

Grupuje ono prawie wszystkie liczące się instytuty z naszego kontynentu
oraz kilkuset indywidualnych naukowców, którzy prowadzą działalność
naukowo-badawczą i dydaktyczną w zakresie development studies.

• Jest to waŜne forum współpracy i wymiany doświadczeń

w tej

dziedzinie dzięki regularnie organizowanym konferencjom generalnym,
działalności kilku grup roboczych, wydawaniu własnej serii ksiąŜek oraz
czasopisma naukowego

„European Journal of Development

Research”

, a takŜe dzięki zaawansowaniu prac nad jednolitym systemem

akredytacji oraz oceny dorobku naukowego w zakresie development
studies itp.

•

Spośród ośrodków uniwersyteckich krajów Europy Środkowo-
Wschodniej niemal od początku istnienia EADI w jej działalności czynnie
uczestniczą jedynie przedstawiciele instytutów Polski i Węgier.

3. GENEZA I ZARYS EWOLUCJI

EKONOMII ROZWOJU

•

Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich krajów
Zachodu w II połowie lat 40-tych. Awansowała do rangi odrębnej
dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu wykładów

w latach 50-tych

. Natomiast upowszechniła się szerzej w latach 60-tych

i 70-tych XX wieku.

• Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju:

a) dostrzeŜenie rosnących

dysproporcji rozwojowych

i głębokich

róŜnic ekonomiczno-społecznych między KWR i KSR,

b) konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji

demograficznej”, braku Ŝywności (kryzysu Ŝywnościowego)

i wyczerpania się zasobów naturalnych,

c) powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy

Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla) inspiracją do podjęcia
międzynarodowych działań na rzecz przyśpieszenia rozwoju KSR,

Geneza ekonomii rozwoju (c.d.)

polityczne przesłanki

zainteresowania USA i pozostałych KWR

oficjalną pomocą gospodarczą dla KSR

celem pobudzenia

wzrostu i ograniczenia ubóstwa w obliczu: pojawienia się grupy
krajów socjalistycznych, wybuchu zimniej wojny i konfliktu
ideologicznego Wschód-Zachód (tj. między systemem kapitalistycznym
i socjalistycznym), dekolonizacji i lawinowo rosnącej liczby formalnie
niepodległych KSR, stopniowego umacniania się pozycji politycznej
ruchu państw niezaangaŜowanych na forum międzynarodowym oraz
walki wielkich mocarstw o strefy wpływów itp.,

nieadekwatność ortodoksyjnych modeli wzrostu i teorii

ekonomicznych

do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczej

i społeczno-politycznej KSR,

f) nasilanie się

frustracji społecznej w KSR

wskutek niepowodzeń

w zakresie praktycznego pokonywania zacofania i poszukiwanie
nowych, skuteczniejszych strategii rozwojowych.

Początkowe etapy ekonomii rozwoju

•

pierwszą ksiąŜkę

poświęconą ekonomii rozwoju uwaŜa się opublikowaną

w 1947 r. pracę K. Mandelbauma:

„Uprzemysłowienie terenów zacofanych”

(„The Industrialization of Backward Areas”).

• Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych

w ekonomii rozwoju dominowały

- jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki – następujące

kierunki badawcze

a) nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu

kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (

akcentujące kluczową

rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyŜek siły roboczej, wyboru

technik produkcji i metod industrializacji),

b) opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym),

c) powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju,

d) radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-społecznego,

•

Od połowy lat 70-tych zaczęła się

faza kryzysu

i przewartościowań,

kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju – ogłosił jej
upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań.

Główne tendencje w ekonomii rozwoju

w piętnastoleciu 1981-1995

•

Wbrew deklaracji S. Seersa, ekonomia rozwoju jednak nie upadła, lecz -
jak trafnie zauwaŜyła Z. Kozak - pojawienie się w połowie lat 70-tych

koncepcji potrzeb podstawowych

spowodowało z czasem swoisty

„przewrót myślowy” w omawianej dziedzinie, stając się punktem
zwrotnym w jej dotychczasowej historii. Odtąd za cel główny rozwoju
KSR zaczęto uznawać bowiem likwidację ubóstwa.

•

W latach 80-tych nastąpiło zasadnicze

przewartościowanie podejścia

przedstawicieli ekonomii rozwoju

do funkcji państwa i rynku

procesach rozwojowych w KSR. NaleŜy w tym kontekście zgodzić się z
następującą opinią R. Piaseckiego: „Ekonomia rozwoju zaczęła opowiadać
się za wolnym rynkiem w gospodarce, a takŜe za ograniczeniem roli
państwa w Ŝyciu gospodarczym”.

•

Znalazło to zwłaszcza odzwierciedlenie w upowszechnieniu poglądów
liberalnych i reform prorynkowych (liberalizacji, prywatyzacji i
deregulacji) oraz programów dostosowań strukturalnych, realizowanych
przez KSR w ramach ich współpracy z MFW i Bankiem Światowym,
zgodnie z tzw.

konsensusem waszyngtońskim

Nowe zjawiska w ekonomii

rozwoju w ostatnim dwunastoleciu

• Z kolei o potrzebie nowego spojrzenia na ekonomię rozwoju

od połowy lat 90-tych przesądziły następujące zjawiska:
-- niebywałe przyśpieszenie procesów globalizacji,
regionalizacji i informatyzacji Ŝycia gospodarczego na
świecie oraz ekspansji inwestycyjnej korporacji
transnarodowych (w skali globalnej i w KSR),
-- seria kryzysów finansowych w nowo uprzemysłowionych
krajach azjatyckich i w niektórych krajach Ameryki
Łacińskiej; kryzys zadłuŜenia zagranicznego w innych KSR,
-- wzrost popularności ekonomii instytucjonalnej (poglądów o
kluczowej roli instytucji w rozwoju gospodarczym).

• W efekcie przedstawionej wyŜszej ewolucji ekonomii rozwoju

nastąpiło porzucenie poprzednio obowiązujących
paradygmatów na rzecz nowych paradygmatów.

4. POJĘCIE, KLASYFIKACJE I ZMIANY

PARADYGMATÓW EKONOMII ROZWOJU

• Według T.S. Kuhna, paradygmat naukowy moŜe być

pojmowany róŜnorodnie:

a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,

b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,

c) jako „wszystkie zinternalizowane przekonania grupy naukowej”,

d) jako

„zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które

określają ramy realizowanych badań.”

•

Przyjmując dla potrzeb dalszych rozwaŜań ostatnią, czwartą definicję,

moŜna - w ślad za wybranymi autorami – wyróŜnić

kilka klasyfikacji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

•

Przykladowo

P.W. Preston (w 1982 r.) wyróŜnił 5 następujących

po sobie paradygmatów:

keynesowski, neoklasyczny,

strukturalistyczny, modernizacyjny i paradygmat zaleŜności.

Klasyfikacje i zmiany paradygmatów
ekonomii rozwoju (c.d.)

•

Ze swej strony szwedzki socjolog i ekonomista

B. Hettne

(w 1982 r.)

uznał, Ŝe naleŜy wyodrębnić tylko 3 główne paradygmaty ekonomii
rozwoju: modernizacji, zaleŜności i polityki gospodarczej krajów
Trzeciego Świata.

•

Wskazywał on jednocześnie, Ŝe „skaŜony” błędami europocentryzmu

paradygmat modernizacji

(za którego ojca uznawany jest

amerykański ekonomista W.W. Rostow, autor ksiąŜki: „Etapy wzrostu
gospodarczego: Manifest niekomunistyczny”) wywarł najsilniejszy wpływ
na historię ekonomii rozwoju i moŜe się pochwalić najbogatszym
dorobkiem intelektualnym.

•

Natomiast

Z. Kozak

twierdzi, Ŝe obserwując ewolucję paradygmatów

ekonomii rozwoju od jej narodzin do początku XXI w., trzeba przede
wszystkim odnotować

przejście od paradygmatu planistycznego

do paradygmatu rynkowego,

tzn. od koncepcji, które przypisywały

państwu (i planowaniu) funkcje głównego źródła rozwoju, do poglądów
neoliberalnych, uznających rynek za siłę napędową rozwoju KSR.

Obecny nowy paradygmat ekonomii
rozwoju według R. Piaseckiego

•

Zdaniem R. Piaseckiego (który odwołuje się teŜ do poglądów

innych ekonomistów) w efekcie najświeŜszych przewartościowań
stanowisk przedstawicieli głównego nurtu (main stream)
ekonomii rozwoju powstał dominujący w skali światowej

w chwili obecnej

nowy paradygmat

, na który składa się

poniŜszy

zespół twierdzeń:

• otoczenie makroekonomiczne w kaŜdym KSR powinno być

sprzyjające dla działalności gospodarczej i dla inwestycji
przedsiębiorstw,

• strategie rozwoju muszą być dostosowane do specyfiki

poszczególnych KSR (country-specific development strategies),

Obecny nowy paradygmat ekonomii
rozwoju według R. Piaseckiego (c.d.)

• gospodarka narodowa powinna reagować (być wraŜliwa) na

bodźce płynące z rynku (krajowego i globalnego),

• kapitał ludzki winien być traktowany komplementarnie

wobec kapitału fizycznego i finansowego,

• podstawową rolę w procesie rozwoju odgrywają właściwie

funkcjonujące instytucje i szybki przepływ informacji,

• państwo powinno być „przyjazne rynkowi” („market-

friendly”) i usuwać zniekształcenia rynkowe.

•

W lepszym zrozumieniu

dotychczasowej ewolucji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

pomocny

powinien być

zamieszczony na następnej stronie schemat

, na

którym przedstawiono

główne kierunki i „szkoły myślenia”

, jakie

moŜna wyróŜnić we współczesnej ekonomii światowej, ze szczególnym
uwzględnieniem zróŜnicowania podejścia ich zwolenników
do ekonomicznej roli państwa.

ZAKRES TEMATYCZNY
EKONOMII ROZWOJU WEDŁUG
ZACHODNICH PODRĘCZNIKÓW

1) Subrata GHATAK

(Uniwersytet w Leicaster –

Wielka Brytania

INTRODUCTION TO DEVELOPMENT ECONOMICS

(London-New York 2003)

Zakres podręcznika

(według

III wyd.):

•

Wstęp (Charakterystyka KSR=Less Developed Countries, wzrostu i rozwoju oraz
wskaźnika rozwoju społecznego),

•

CZĘŚĆ I: EKONOMICZNA TEORIA WZROSTU I ROZWOJU (teoria Keynesa,
modele Harroda-Domara, Kaldora-Mirrleesa i gospodarki dualnej).

•

CZĘŚĆ II: INWESTYCJE, OSZCZĘDNOŚCI, ZASOBY OBCE I
INDUSTRIALIZACJA KSR (kryteria inwestycji, wewnętrzne i zewnętrzne źródła
finansowania, uprzemysłowienie, protekcjonizm i polityka handlowa).

•

CZĘŚĆ III: ROZWÓJ W UJĘCIU SEKTOROWYM A PLANOWANIE
(Zasoby produkcyjne rolnictwa, „zielona rewolucja”, ludność, zatrudnienie i
migracje, ubóstwo i podział dochodów, planowanie, dostosowania strukturalne).

•

CZĘŚĆ IV: WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA I EKOLOGIA (Nowy
międzynarodowy ład gospodarczy, kryzys zadłuŜenia zagranicznego,
ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego).

Zakres ekonomii rozwoju wg ekonomistów

z Uniwersytetu Harwardzkiego

2) D.H. PERKINS, S. RADELET, D.R. SNODGRAAS,
M. GILIS, M. ROEMER

(Harvard University–

USA

ECONOMICS OF DEVELOPMENT

(New York-London 2001, V wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: TEORIA I MODELE (Wprowadzenie terminologiczne, produkt
narodowy brutto, modele Harroda-Domara i Solowa, dwusektorowy model zmian
strukturalnych, rozwój a dobrobyt społeczny).

•

CZĘŚĆ II: KIEROWANIE ROZWOJEM (GUIDING DEVELOPMENT) - Rynek
kontra interwencjonizm państwowy (controls), koncepcja zrównowaŜonego
rozwoju proekologicznego.

•

CZĘŚĆ III: ZASOBY LUDZKIE (Ludność, rola pracy, edukacja, ochrona
zdrowia i wyŜywienie).

•

CZĘŚĆ IV: ZASOBY KAPITAŁOWE (Kapitał, oszczędności, polityka fiskalna i
finansowa, prywatny kapitał zagraniczny, zadłuŜenie i kryzysy finansowe).

•

CZĘŚĆ V: PRODUKCJA I HANDEL ZAGRANICZNY (Rolnictwo, górnictwo,
przemysł, wymiana handlowa i polityka ekonomiczna w gospodarce otwartej)

Zakres ekonomii rozwoju w ujęciu

japońskich ekonomistów

3) Yujiro HAYAMI, Yoshihisa GODO

(Foundation for Advanced

Studies on the International Development -Tokyo):

DEVELOPMENT ECONOMICS –From Poverty to the Wealth
of Nations

(Osford 2005, III wyd.)

Zakres podręcznika:

•

TEORETYCZNE RAMY ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

ANALIZA PORÓWNAWCZA GOSPODAREK ROZWIJAJACYCH SIĘ

•

WZROST LUDNOŚCI A BARIERA ZASOBÓW NATURALNYCH

•

AKUMULACJA KAPITAŁU A ROZWÓJ GOSPODARCZY

•

METODY I ŹRÓDŁA POSTĘPU TECHNOLOGICZNEGO

•

PODZIAŁ DOCHODÓW, UBÓSTWO I PROBLEMY EKOLOGICZNE

•

RYNEK A PAŃSTWO (Podział funkcji, protekcjonizm, strategie rozwoju,
liberalizm rynkowy, konsensus waszyngtoński i postwaszyngtoński)

•

ROLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH W ROZWOJU GOSPODARCZYM

•

UWAGI KOŃCOWE - TRADYCJE A NOWOCZESNOŚĆ

Zakres ekonomii i polityki wspierania

rozwoju wg kanadyjskiego podejścia

4) Eckhard SIGGEL (Concordia University):
DEVELOPMENT ECONOMICS – A POLICY ANALYSIS
APPROACH

(Aldershot-Burlington2005, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

KONCEPCJA I MIERNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

WZROST GOSPODARCZY I JEGO DETERMINANTY

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE śRÓDEŁ
WEWNĘTRZNYCH

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE śRÓDEŁ
ZEWNĘTRZNYCH

•

HANDEL ZAGRANICZNY A ROZWÓJ EKONOMICZNY

•

BILANS PŁATNICZY I KURS WALUTOWY

•

REGIONALNA INTEGRACJA EKONOMICZNA I UNIA WALUTOWA

•

STABILIZACJA, DOSTOSOWANIA STRUKTURALNE I ROLA MFW

•

ANALIZA KOSZTY-KORZYŚCI A KONKURENCYJNOŚĆ

•

PRYWATYZACJA I REFORMA SEKTORA PUBLICZNEGO

Zakres wykładu nt. wyzwań światowego

ubóstwa na Wydziale Ekonomii MIT

•

Dodać warto, Ŝe na uczelniach rozwiniętych krajów Zachodu wykładane są teŜ
przedmioty, które chociaŜ nie są nazywane ekonomią rozwoju, to pod względem
swego zasięgu tematycznego są do jej często bardzo podobne.

•

Jako przykład moŜe słuŜyć

wykład nt. wyzwań światowego ubóstwa

(The

Challenge of World Poverty), prowadzony na

Wydziale Ekonomii

Massachusetts Institute of Technology (MIT)

, jednej z najbardziej znanych

i prestiŜowych wyŜszych uczelni amerykańskich.

•

Zakres tematyczny wykładu

-- Mierniki ubóstwa we współczesnym świecie.
-- Wzrost gospodarczy w ujęciu historycznym, jego czynniki i uwarunkowania.
-- Czy pomoc zagraniczna jest w stanie zlikwidować ubóstwo?
-- Ekonomiczne warunki Ŝycia ubogich.
-- Edukacja i moŜliwości jej usprawnienia.
-- Ochrona zdrowia a dynamika wzrostu demograficznego.
-- Usługi finansowe dla ubogich grup społeczeństwa.
-- Zjawisko korupcji i sposoby jej ograniczenia.

•

Zalecany podręcznik: A.V. Banerjee, B. Roland, M. Dilip (eds.):

Understanding Poverty

, New York 2006.

VI. ZMIANA PODEJŚCIA DO

EKONOMII ROZWOJU W POLSCE

1) S. TIULPANOW (Uniwersytet Leningradzki - ZSRR):
EKONOMIA POILTYCZNA KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ

(Warszawa 1973, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

POSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ NAD GOSPODARKĄ KRAJÓW
ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (KR)

•

WSPÓŁCZESNA REWOLUCJA NARODOWO-WYZWOLEŃCZA

•

SIŁY WYTWÓRCZE I STRUKTURY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

•

SPRZECZNOŚCI PROCESU REPRODUKCJI SPOŁECZNEJ W KR

•

KR W SYSTEMIE GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

•

FUNKCJE EKONOMICZNE PAŃSTWA W KR

•

PRZEMIANY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W KR

•

SEKTOR PAŃSTWOWY W GOSPODARCE KR

•

SPRZECZNOŚCI I PERSPEKTYWY PRZEDSIĘBIORSTW MIESZANYCH

•

INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA W KR

•

FINANSE, KREDYT I OBRÓT PIENIĘśNY W KR

Zakres ekonomii zacofania
według podręcznika T. Szentesa

2) T. SZENTES

(Budapeszt – Dar es-Salaam):

EKONOMIA POLITYCZNA ZACOFANIA
GOSPODARCZEGO

(Warszawa 1974, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: TEORIE „NIEDOROZWOJU” – UJĘCIE KRYTYCZNE
(Klasyfikacja KSR, niedorozwój jako zespół kryteriów i barier, koncepcje
„błędnego koła”, socjologiczne wyjaśnienie zacofania, teoria stadiów wzrostu,
zewnętrzne uwarunkowania niedorozwoju).

•

CZĘŚĆ II: PRZYCZYNY, ISTOTA I PRAWA RUCHU NIEDOROZWOJU –
UJĘCIE HISTORYCZNO-ANALITYCZNE
(Przesłanki i charakterystyka niedorozwoju, zewnętrzna zaleŜność ekonomiczna
i drenaŜ dochodów, wewnętrzne czynniki niedorozwoju, perspektywy
przezwycięŜenia niedorozwoju i osobliwości kapitalizmu państwowego
w KSR)

Zakres makroekonomii KSR
według podręcznika J. Nowickiego

3) J. NOWICKI

(SGPiS/SGH – Warszawa):

MAKROEKONOMIA KRAJÓW MNIEJ
ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1978, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

SPOSÓB PRODUKCJI (Siły wytwórcze, baza i nadbudowa)

•

LUDNOŚĆ I SIŁA ROBOCZA

•

MIEJSCE ROLNICTWA W ROZWOJU

•

ROLA PRZEMYSŁU

•

RZEMIOSŁO, USŁUGI I RYNEK WEWNĘTRZNY

•

DOCHÓD NARODOWY I JEGO STRUKTURA

•

PRAWARUNKI ROZWOJU (Rola państwa, akumulacja, infrastruktura)

•

ROZWÓJ WEDŁUG SEKTORÓW WŁASNOŚCI

•

CYKL KONIUNKTURALNY

•

WYMIANA MIĘDZYNARODOWA (Handel zagraniczny i terms of trade)

•

ROLA OBCYCH ZASOBÓW I POMOCY ZAGRANICZNEJ

Zakres rozwaŜań nad strategia
rozwoju KSR według J. Nowickiego

4) J. NOWICKI

(SGPiS/SGH – Warszawa):

STRATEGIA ROZWOJU KRAJÓW EKONOMICZNIE
MNIEJ ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1982, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: INFRASTRUKTURALNO - INSTYTUCJONALNE RAMY
ROZWOJU

(ROLA PAŃSTWA, GOSPODARKA CZYNNIKIEM LUDZKIM I RZECZOWYM)

•

CZĘŚĆ II: ROLNICTWO JAKO CZYNNIK ROZWOJU W OKRESIE
KRÓTKIM

(ROLNICTWO NA TLE INNYCH DZIAŁÓW GOSPODARKI, SYTUACJA

śYWNOŚCIOWA, ZASOBY ROLNICZE I ICH WYKORZYSTANIE, ROLA RYNKU
I SEKTORA GOSPODARKI NATURALNEJ)

•

CZĘŚĆ III: PRZEMYSŁ JAKO CZYNNIK ROZWOJU W OKRESIE
DŁUGIM

(KONIECZNOŚĆ UPRZEMYSŁOWIENIA, ZAKRES I FORMY INDUSTRIALIZACJI,
TECHNIKA PRIODUKCJI, ZASOBY WARUNKUJĄCE UPRZEMYSŁOWIENIE)

Zakres ekonomii rozwoju według
ksiąŜki pod red. R. Piaseckiego

5) R. PIASECKI z zespołem

(Uniwersytet Łódzki i inne uczelnie):

EKONOMIA ROZWOJU – Praca zbiorowa

(Warszawa 2007, I wyd.)

Zakres tematyczny ksiąŜki

•

EWOLUCJA TEORII ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJÓW
BIEDNYCH (R. Piasecki)

•

TEORETYCZNE PODSTAWY ZRÓśNICOWANIA ROZWOJU
EKONOMICZNEGO (T. Tokarski)

•

WARUNKI WZROSTU EKONOMICZNEGO (C. Józefiak)

•

TENDENCJE WZROSTU I ROZWOJU KRAJÓW
ROZWIJAJĄCYCH SIĘ ( dalej w skrócie: KR) – K. Czaplicka

•

FINANSOWANIE WZROSTU GOSPODARCZNEGO (U. śuławska)

•

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA W KR (A. Bąkiewicz)

Zakres ekonomii rozwoju według
ksiąŜki pod red. R. Piaseckiego (c.d.)

Zakres tematyczny ksiąŜki (dokończ.):

•

EKONOMIA ROZWOJU A PRZEDSIĘBIORSTWA
WIELONARODOWE (M. Wolnicki)

•

ROLNICTWO W TEORII I PRAKTYCE ROZWOJU
GOSPODARCZEGO (J. Gudowski)

•

BEZROBOCIE W KR (E. Kwiatkowski)

•

POLITYKA MONETARNA (PIENIĘśNA) W KR (G. Walerysiak)

•

KRYZYSY WALUTOWE W KR (B. Gawrońska-Nowak)

•

EKOLOGICZNE DETERMINANTY ROZWOJU
EKONOMICZNEGO (M. Burchard-Dziubińska)

•

KULTUROWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU
GOSPODARCZEGO (E. Bogulska-Martin)

•

LUKA CYFROWA MIĘDZY KWR I KR JAKO WYZWANIE
GLOBALNE XXI WIEKU (J. Woroniecki)

EKONOMIA ROZWOJU
A TEORIA ROZWOJU

•

Polska nazwa ekonomii rozwoju jako odrębnego przedmiotu
akademickiego i dyscypliny badawczej współczesnych nauk
ekonomicznych jest odpowiednikiem dwu angielskojęzycznych
terminów:

development economics

i economics of development

(z których pierwszy jest popularnie stosowany, natomiast drugi
uŜywany bardzo rzadko).

•

Z kolei w krajach frankofońskich stosowana jest powszechnie tylko
jedna nazwa: l’économie du développement.

•

Za pełne

synonimy

wyraŜenia ekonomia rozwoju trzeba uznać takie

•

Ze swej strony Z. Kozak - tj. autorka podręcznika, zaleconego jako
podstawowa pozycja literatury - preferuje relatywnie najbardziej
chyba trafną nazwę

ekonomia zacofania i rozwoju

Teoria rozwoju integralną częścią

ekonomii rozwoju

•

Teoria rozwoju (development theory = la théorie du développement)
obejmuje swym zasięgiem róŜne

teoretyczne koncepcje rozwoju

ekonomiczno-społecznego (stąd czasami mowa o teoriach rozwoju).

•

Ale zazwyczaj zakres badawczy teorii rozwoju odnoszony jest jedynie
do krajów zacofanych i ubogich. Wówczas jest to

pojęcie węŜsze

od ekonomii rozwoju, poniewaŜ stanowi integralną i zasadniczą część
tej drugiej.

•

Obok aspektów teoretycznych ekonomia zacofania i rozwoju obejmuje
teŜ bowiem swym zasięgiem

badania empiryczne i stosowane

Formułuje zalecenia pod adresem praktyki Ŝycia ekonomiczno-
społecznego, tj. zawiera elementy rekomendowanych strategii rozwoju
i poŜądanej polityki gospodarczej.

•

Jak wskazywał M. Todoro,

zakres zainteresowań

ekonomii

rozwoju jest

szerszy niŜ tradycyjnej makroekonomii

i mikroekonomii

, gdyŜ zajmuje się ona nie tylko optymalizacją

•

Z powyŜszych względów – zdaniem Z. Kozak – moŜna tę dyscyplinę
nazwać teŜ „ekonomią i teorią Ŝycia ludzi biednych”.

• Tematem

jej badań jest – według Z. Kozak – głównie „analiza istoty

i przyczyn

masowego ubóstwa

oraz czynników, kierunków

i narzędzi pobudzania rozwoju”. Zajmuje się ona równieŜ „analizą,
doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju, opracowywanych i
stosowanych przez rządy i organizacje międzynarodowe” w krajach
ubogich.

Szeroki zakres badawczy ekonomii rozwoju

Ekonomia rozwoju wg japońskiej definicji

•

Większość autorów podręczników do ekonomii rozwoju rezygnuje
z precyzyjnego definiowania tego przedmiotu wykładów i dyscypliny
badawczej.

•

Do wyjątków trzeba zaliczyć

japońskich ekonomistów

Y. Hayami’ego i Y. Godo

, którzy we wstępie do angielskojęzycznej

•

Podkreślają oni, Ŝe ekonomia rozwoju powinna starać się udzielić
odpowiedzi na następujące pytanie: „Jak w warunkach dzisiejszego
ś

wiata gospodarki o niskim dochodzie mogą wejść na ścieŜkę

samonapędzającego się rozwoju ekonomicznego, aby osiągnąć pilny cel
ograniczenia ubóstwa i zrealizować cel długookresowy, jakim jest
dogonienie krajów rozwiniętych pod względem poziomu bogactwa.”

Ekonomia rozwoju wg Ch.B. Barretta
i amerykańskiego noblisty T.W. Schultza

•

Zdaniem brytyjskiego ekonomisty Ch. B. Barretta (por.: wstęp do 4-
tomowego dzieła zbiorowego „Development Economics: Critical Concepts
in Development Studies, London/New York 2008)

ekonomia rozwoju

„opisuje i bada przyczyny, dlaczego niektóre kraje,
społeczności i ludzie są bogaci, a inni są biedni.”

Przedstawiciele

tej dyscypliny nauk ekonomicznych starają się jednocześnie
odpowiedzieć na pytania:

„Jakie odmienne czynniki strukturalne

charakteryzują doświadczenia tych, którzy osiągnęli wysoki
lub/i rosnący standard Ŝycia od doświadczeń tych, którzy
muszą Ŝyć w warunkach ubóstwa i/lub stagnacji? Co naleŜy
zrobić, aby upowszechnić osiągnięcia tych pierwszych, a
ograniczyć cierpienia tych drugich?”

• Z kolei wybitny amerykański ekonomista T.W. Schultz w

swoim wykładzie wygłoszonym w 1979 r. przy okazji
wręczania mu nagrody Nobla trafnie zauwaŜył: „Skoro
większość ludności świata stanowią biedacy, to im lepiej
poznajemy ekonomię nędzy, tym więcej dowiadujemy się o
faktycznym znaczeniu ekonomii”.

Encyklopedyczna definicja
ekonomii rozwoju

•

Nieco odmienną definicję development economics moŜna znaleźć w

popularnej na świecie i ogólnie dostępnej (w wersji elektronicznej)

encyklopedii Wikipedia,

gdzie - w oparciu o podręcznik C. Bella -

ekonomia rozwoju została określona jako „gałąź ekonomii
zajmująca się aspektami gospodarczymi procesu rozwoju w
krajach o niskim dochodzie.”

•

Podkreślając dalej, Ŝe

„koncentruje się ona nie tylko na metodach

wspierania wzrostu, lecz takŜe na sposobach wykorzystania
indywidualnego potencjału szerokich warstw ludności”,

autorzy

cytowanego hasła stwierdzają, Ŝe powstające w ramach development

economics

teorie i modele

(tworzone przy wykorzystaniu metod

matematycznych)

powinny być uŜyteczne dla polityków

gospodarczych

w wewnętrznym Ŝyciu ekonomicznym i w stosunkach

KSR z zagranicą.

Ideologiczne podejście marksistów
do ekonomii krajów rozwijających się

• Wymownym dowodem na to, jak bardzo w ZSRR oraz w

•

„Marksistowska ekonomia polityczna krajów rozwijających się

jest nauką powołaną nie tylko do wskazania specyficznych warunków i
antynomii kształtowania kapitalistycznych stosunków produkcji w tych
krajach i nakreślenia perspektywy przezwycięŜania sprzeczności i przejścia
na niekapitalistyczną drogę rozwoju. Główne jej zadanie naukowe polega na
zbadaniu konkretnych przesłanek społeczno-ekonomicznych i politycznych

przechodzenia do socjalizmu w warunkach nierozwiniętego
kapitalizmu...”

2. EKONOMIA ROZWOJU MODUŁEM

STUDIÓW NAD ROZWOJEM

•

W ostatnich kilku dziesięcioleciach w środowisku uniwersyteckim szeregu
krajów Zachodu sporą popularność zdobył relatywnie nowy

interdyscyplinarny

(wielodyscyplinarny lub transdyscyplinarny)

•

Obok

ekonomii rozwoju (lub teorii rozwoju)

development studies

obejmują teŜ swym zasięgiem

takie dyscypliny nauk społecznych

Przykłady wiodących ośrodków studiów

nad rozwojem (development studies)

• Do przodujących w tej dziedzinie w skali światowej ośrodków

uniwersyteckich zaliczany jest Institute of Development
Studies (IDS), działający na brytyjskim Uniwersytecie Sussex
w Brighton.

Prowadzi on studia magisterskie typu MA Development

• W krajach frankofońskich sporą renomą cieszą się: Institut

Ten ostatni

pecjalizuje się w studiach

podyplomowych z problematyki rozwoju, demografii, ekologii i polityki
agrarnej KSR oraz badania nad rozwojem krajów arabskich,
państw Afryki Subsaharyjskiej i Ameryki Łacińskiej.

Doświadczenia Europejskiego Stowarzyszenia

Instytutów ds. Rozwoju (EADI)

• Od połowy lat 70-tych aktywnie działa Europejskie

Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI – European
Association of Development Research and Training Institutes).

•

• Jest to waŜne forum współpracy i wymiany doświadczeń

w tej

dziedzinie dzięki regularnie organizowanym konferencjom generalnym,
działalności kilku grup roboczych, wydawaniu własnej serii ksiąŜek oraz
czasopisma naukowego

„European Journal of Development

Research”

, a takŜe dzięki zaawansowaniu prac nad jednolitym systemem

akredytacji oraz oceny dorobku naukowego w zakresie development
studies itp.

•

3. GENEZA I ZARYS EWOLUCJI

EKONOMII ROZWOJU

•

Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich krajów
Zachodu w II połowie lat 40-tych. Awansowała do rangi odrębnej
dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu wykładów

w latach 50-tych

. Natomiast upowszechniła się szerzej w latach 60-tych

i 70-tych XX wieku.

• Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju:

a) dostrzeŜenie rosnących

dysproporcji rozwojowych

i głębokich

róŜnic ekonomiczno-społecznych między KWR i KSR,

b) konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji

demograficznej”, braku Ŝywności (kryzysu Ŝywnościowego)

i wyczerpania się zasobów naturalnych,

c) powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy

Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla) inspiracją do podjęcia
międzynarodowych działań na rzecz przyśpieszenia rozwoju KSR,

Geneza ekonomii rozwoju (c.d.)

polityczne przesłanki

zainteresowania USA i pozostałych KWR

oficjalną pomocą gospodarczą dla KSR

celem pobudzenia

nieadekwatność ortodoksyjnych modeli wzrostu i teorii

ekonomicznych

do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczej

i społeczno-politycznej KSR,

f) nasilanie się

frustracji społecznej w KSR

wskutek niepowodzeń

w zakresie praktycznego pokonywania zacofania i poszukiwanie
nowych, skuteczniejszych strategii rozwojowych.

Początkowe etapy ekonomii rozwoju

•

pierwszą ksiąŜkę

poświęconą ekonomii rozwoju uwaŜa się opublikowaną

w 1947 r. pracę K. Mandelbauma:

„Uprzemysłowienie terenów zacofanych”

(„The Industrialization of Backward Areas”).

• Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych

w ekonomii rozwoju dominowały

- jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki – następujące

kierunki badawcze

a) nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu

kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (

akcentujące kluczową

rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyŜek siły roboczej, wyboru

technik produkcji i metod industrializacji),

b) opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym),

c) powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju,

d) radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-społecznego,

•

Od połowy lat 70-tych zaczęła się

faza kryzysu

i przewartościowań,

kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju – ogłosił jej
upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań.

Główne tendencje w ekonomii rozwoju

w piętnastoleciu 1981-1995

•

Wbrew deklaracji S. Seersa, ekonomia rozwoju jednak nie upadła, lecz -
jak trafnie zauwaŜyła Z. Kozak - pojawienie się w połowie lat 70-tych

koncepcji potrzeb podstawowych

spowodowało z czasem swoisty

•

W latach 80-tych nastąpiło zasadnicze

przewartościowanie podejścia

przedstawicieli ekonomii rozwoju

do funkcji państwa i rynku

procesach rozwojowych w KSR. NaleŜy w tym kontekście zgodzić się z
następującą opinią R. Piaseckiego: „Ekonomia rozwoju zaczęła opowiadać
się za wolnym rynkiem w gospodarce, a takŜe za ograniczeniem roli państwa
w Ŝyciu gospodarczym”.

•

konsensusem waszyngtońskim

Nowe zjawiska w ekonomii

rozwoju od połowy lat 90-tych XX w.

• Z kolei o potrzebie nowego spojrzenia na ekonomię rozwoju

• W efekcie przedstawionej wyŜszej ewolucji ekonomii rozwoju

nastąpiło porzucenie poprzednio obowiązujących
paradygmatów na rzecz nowych paradygmatów.

4. POJĘCIE, KLASYFIKACJE I ZMIANY

PARADYGMATÓW EKONOMII ROZWOJU

• Według T.S. Kuhna, paradygmat naukowy moŜe być

pojmowany róŜnorodnie:

a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,

b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,

c) jako „wszystkie zinternalizowane przekonania grupy naukowej”,

d) jako

„zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które

określają ramy realizowanych badań.”

•

Przyjmując dla potrzeb dalszych rozwaŜań ostatnią, czwartą definicję,

moŜna - w ślad za wybranymi autorami – wyróŜnić

kilka klasyfikacji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

•

Przykładowo

P.W. Preston (w 1982 r.) wyróŜnił 5 następujących

po sobie paradygmatów:

keynesowski, neoklasyczny,

strukturalistyczny, modernizacyjny i paradygmat zaleŜności.

Klasyfikacje i zmiany paradygmatów
ekonomii rozwoju (c.d.)

•

Ze swej strony szwedzki socjolog i ekonomista

B. Hettne

(w 1982 r.)

uznał, Ŝe naleŜy wyodrębnić tylko 3 główne paradygmaty ekonomii
rozwoju: modernizacji, zaleŜności i polityki gospodarczej krajów
Trzeciego Świata.

•

Wskazywał on jednocześnie, Ŝe „skaŜony” błędami europocentryzmu

paradygmat modernizacji

(za którego ojca uznawany jest

•

Natomiast

Z. Kozak

twierdzi, Ŝe obserwując ewolucję paradygmatów

ekonomii rozwoju od jej narodzin do początku XXI w., trzeba przede
wszystkim odnotować

przejście od paradygmatu planistycznego

do paradygmatu rynkowego,

tzn. od koncepcji, które przypisywały

państwu (i planowaniu) funkcje głównego źródła rozwoju, do poglądów
neoliberalnych, uznających rynek za siłę napędową rozwoju KSR.

Obecny nowy paradygmat ekonomii
rozwoju według R. Piaseckiego

•

Zdaniem R. Piaseckiego (który odwołuje się teŜ do poglądów

w chwili obecnej

nowy paradygmat

, na który składa się

poniŜszy

zespół twierdzeń:

• otoczenie makroekonomiczne w kaŜdym KSR powinno być

sprzyjające dla działalności gospodarczej i dla inwestycji
przedsiębiorstw,

• strategie rozwoju muszą być dostosowane do specyfiki

poszczególnych KSR (country-specific development strategies),

Obecny nowy paradygmat ekonomii
rozwoju według R. Piaseckiego (c.d.)

• gospodarka narodowa powinna reagować (być wraŜliwa) na

bodźce płynące z rynku (krajowego i globalnego),

• kapitał ludzki winien być traktowany komplementarnie

wobec kapitału fizycznego i finansowego,

• podstawową rolę w procesie rozwoju odgrywają właściwie

funkcjonujące instytucje i szybki przepływ informacji,

• państwo powinno być „przyjazne rynkowi” („market-

friendly”) i usuwać zniekształcenia rynkowe.

•

W lepszym zrozumieniu

dotychczasowej ewolucji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

pomocny

powinien być

zamieszczony na następnej stronie schemat

, na

którym przedstawiono

główne kierunki i „szkoły myślenia”

, jakie

moŜna wyróŜnić we współczesnej ekonomii światowej, ze szczególnym
uwzględnieniem zróŜnicowania podejścia ich zwolenników
do ekonomicznej roli państwa.

Zakres ekonomii rozwoju
według podręcznika S. GHATAKA

• Subrata GHATAK

(Uniwersytet w Leicaster –

Wielka Brytania

INTRODUCTION TO DEVELOPMENT ECONOMICS

(London-New York 2003)

Zakres podręcznika

(według

III wyd.):

•

Wstęp (Charakterystyka KSR=Less Developed Countries, wzrostu i rozwoju oraz
wskaźnika rozwoju społecznego),

•

CZĘŚĆ I: EKONOMICZNA TEORIA WZROSTU I ROZWOJU (teoria Keynesa,
modele Harroda-Domara, Kaldora-Mirrleesa i gospodarki dualnej).

•

CZĘŚĆ IV: WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA I EKOLOGIA (Nowy
międzynarodowy ład gospodarczy, kryzys zadłuŜenia zagranicznego,
ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego).

Zakres ekonomii rozwoju wg ekonomistów

z Uniwersytetu Harwardzkiego

•

D.H. PERKINS, S. RADELET, D.R. SNODGRAAS,

M. GILIS, M. ROEMER

(Harvard University–

USA

ECONOMICS OF DEVELOPMENT

(New York-London 2001, V wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: TEORIA I MODELE (Wprowadzenie terminologiczne, produkt
narodowy brutto, modele Harroda-Domara i Solowa, dwusektorowy model zmian
strukturalnych, rozwój a dobrobyt społeczny).

•

CZĘŚĆ II: KIEROWANIE ROZWOJEM (GUIDING DEVELOPMENT) - Rynek
kontra interwencjonizm państwowy (controls), koncepcja zrównowaŜonego
rozwoju proekologicznego.

•

CZĘŚĆ III: ZASOBY LUDZKIE (Ludność, rola pracy, edukacja, ochrona
zdrowia i wyŜywienie).

•

CZĘŚĆ IV: ZASOBY KAPITAŁOWE (Kapitał, oszczędności, polityka fiskalna i
finansowa, prywatny kapitał zagraniczny, zadłuŜenie i kryzysy finansowe).

•

CZĘŚĆ V: PRODUKCJA I HANDEL ZAGRANICZNY (Rolnictwo, górnictwo,
przemysł, wymiana handlowa i polityka ekonomiczna w gospodarce otwartej)

Zakres ekonomii rozwoju wg podręcznika

pod red. nauk Ch. B. Barretta (A)

• CH. B. Barrett (red.): DEVELOPMENT ECONOMICS

(London/New York 2008)
Zakres podręcznika:

• TOM I: THE ECONOMICS OF DEVELOPMENT

-- Część 1: Rozwój, ubóstwo i dynamika dobrobytu –
koncepcja rozwoju i sposoby jego mierzenia; industrializacja,
zatrudnienie, wyŜywienie i pułapki ubóstwa.
-- Część 2: Zmiany technologiczne a gospodarka rynkowa –
innowacje a ścieŜka rozwoju, technologie w rolnictwie,
adaptacja technologii w KSR.
-- Część 3: Gospodarstwa domowe i wzajemne ich relacje –
model postępowania gospodarstw domowych, ich
zróŜnicowanie dochodowe, zdrowie a nierówności społeczne,
kwestia równouprawnienia kobiet i męŜczyzn.

Zakres ekonomii rozwoju wg podręcznika

pod red. nauk Ch. B. Barretta (B)

• TOM II: MIKROEKONOMIA ROZWOJU

--Część 4: Usługi finansowe a zarządzanie ryzykiem -
ograniczanie nierówności dochodowych a konsumpcja, wpływ
ryzyka na inwestycje w rolnictwie, ryzyko a ubezpieczenia.

-- Część 5: Inwestycje w kapitał ludzki (wyŜywienie, zdrowie i
edukacja) – m. in. wyŜywienie a popyt na Ŝywność i kalorie,
konsumpcja a zwalczanie chorób.

-- Część 6: PodaŜ siły roboczej a rynki pracy – charakter
rynków pracy w gospodarkach rolniczych, zatrudnienie a
płace, regulacje rynków pracy.

Zakres ekonomii rozwoju wg podręcznika

pod red. nauk Ch. B. Barretta (C)

-- Część 7: Stosunki umowne w rolnictwie a wydajność produkcji

drobnotowarowej

– powiązania między rynkami wiejskimi, relacje między

wielkością farm rolniczych a ich wydajnością, moŜliwości poprawy kontroli
ekologicznych warunków produkcji.

• TOM III: MEZOEKONOMIA ROZWOJU

--Część 8: Rynki i instytucje

– prawa własności w małej gospodarce

rynkowej, wpływ własności na pobudzanie inwestycji, instytucjonalne
aspekty praw własności.

-- Część 9: ToŜsamość i sieci społeczne

– migracje, małŜeństwa a

konsumpcja, kapitał ludzki a proces uczenia się, kapitał społeczny a
nierówności ekonomiczne.

-- Część 10: Powiązania międzysektorowe

( w szczególności

rola rolnictwa na tle innych sektorów).

Zakres ekonomii rozwoju wg podręcznika

pod red. nauk Ch. B. Barretta (D)

• TOM IV: MAKROEKONOMIA ROZWOJU

--Część 11: Wzrost endogenny

– koncepcja luk rozwojowych, wzrost i

konwergencja w ujęciu dynamicznym, analiza porównawcza procesów wzrostu w
róŜnych krajach.

-- Część 12: Nierówności społeczne a wzrost

– industrializacja i

przyspieszenie wzrostu („wielki skok”), makroekonomiczna analiza nierówności,
oddziaływanie polityki podziału dochodów na wzrost.

-- Część 13: Handel zagraniczny a wzrost

–

negatywne konsekwencje

restrykcji handlowych, wpływ otwartości gospodarki na wydajność i proces
wzrostu, handel zagraniczny a ubóstwo.

-- Część 14: Ekonomia polityczna rozwoju a historia ewolucji
instytucji

–

instytucje a ścieŜki rozwojowe w ujęciu historycznym,

decentralizacja rządzenia a wzrost gospodarczy, dziedzictwo kolonialne w ujęciu
porównawczym.

•

Cały podręcznik (o objętości prawie 1700 stron) składa się zbioru ponad
60 esejów, napisanych głównie w okresie 1983-2006 r. przez grupę
wybitnych ekonomistów pochodzących z wielu krajów Zachodu.

Zakres ekonomii rozwoju w ujęciu

japońskich ekonomistów

•

Yujiro HAYAMI, Yoshihisa GODO

(Foundation for Advanced

Studies on the International Development -Tokyo):

DEVELOPMENT ECONOMICS –From Poverty to the Wealth
of Nations

(Osford 2005, III wyd.)

Zakres podręcznika:

•

TEORETYCZNE RAMY ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

ANALIZA PORÓWNAWCZA GOSPODAREK ROZWIJAJACYCH SIĘ

•

WZROST LUDNOŚCI A BARIERA ZASOBÓW NATURALNYCH

•

AKUMULACJA KAPITAŁU A ROZWÓJ GOSPODARCZY

•

METODY I ŹRÓDŁA POSTĘPU TECHNOLOGICZNEGO

•

PODZIAŁ DOCHODÓW, UBÓSTWO I PROBLEMY EKOLOGICZNE

•

RYNEK A PAŃSTWO (Podział funkcji, protekcjonizm, strategie rozwoju,
liberalizm rynkowy, konsensus waszyngtoński i postwaszyngtoński)

•

ROLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH W ROZWOJU GOSPODARCZYM

•

UWAGI KOŃCOWE - TRADYCJE A NOWOCZESNOŚĆ

Zakres ekonomii i polityki wspierania

rozwoju wg kanadyjskiego podejścia

•

Eckhard SIGGEL (Concordia University):

DEVELOPMENT ECONOMICS – A POLICY ANALYSIS
APPROACH

(Aldershot-Burlington 2005, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

KONCEPCJA I MIERNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

WZROST GOSPODARCZY I JEGO DETERMINANTY

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE śRÓDEŁ
WEWNĘTRZNYCH

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE śRÓDEŁ
ZEWNĘTRZNYCH

•

HANDEL ZAGRANICZNY A ROZWÓJ EKONOMICZNY

•

BILANS PŁATNICZY I KURS WALUTOWY

•

REGIONALNA INTEGRACJA EKONOMICZNA I UNIA WALUTOWA

•

STABILIZACJA, DOSTOSOWANIA STRUKTURALNE I ROLA MFW

•

ANALIZA KOSZTY-KORZYŚCI A KONKURENCYJNOŚĆ

•

PRYWATYZACJA I REFORMA SEKTORA PUBLICZNEGO

Zakres wykładu nt. wyzwań światowego

ubóstwa na Wydziale Ekonomii MIT

•

Jako przykład moŜe słuŜyć

wykład nt. wyzwań światowego ubóstwa

(The

Challenge of World Poverty), prowadzony na

Wydziale Ekonomii

Massachusetts Institute of Technology (MIT)

, jednej z najbardziej znanych

i prestiŜowych wyŜszych uczelni amerykańskich.

•

Zakres tematyczny wykładu

•

Zalecany podręcznik: A.V. Banerjee, B. Roland, M. Dilip (eds.):

Understanding Poverty

, New York 2006.

Zakres ekonomii politycznej krajów
rozwijających się według

S. Tiulpanowa

•

S. TIULPANOW (Ekonomista z Uniwersytetu
Leningradzkiego - ZSRR):
EKONOMIA POLITYCZNA KRAJÓW
ROZWIJAJĄCYCH SIĘ

(Warszawa 1973, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

POSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ NAD GOSPODARKĄ KRAJÓW
ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (KR)

•

WSPÓŁCZESNA REWOLUCJA NARODOWO-WYZWOLEŃCZA

•

SIŁY WYTWÓRCZE I STRUKTURY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

•

SPRZECZNOŚCI PROCESU REPRODUKCJI SPOŁECZNEJ W KR

•

KR W SYSTEMIE GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

•

FUNKCJE EKONOMICZNE PAŃSTWA W KR

•

PRZEMIANY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W KR

•

SEKTOR PAŃSTWOWY W GOSPODARCE KR

•

SPRZECZNOŚCI I PERSPEKTYWY PRZEDSIĘBIORSTW MIESZANYCH

•

INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA W KR

•

FINANSE, KREDYT I OBRÓT PIENIĘśNY W KR

Zakres ekonomii zacofania
według podręcznika T. Szentesa

•

T. SZENTES

(Ekonomista węgierski

, wykładowca na uczelniach

Budapesztu i Dar es Salaam):

EKONOMIA POLITYCZNA ZACOFANIA
GOSPODARCZEGO

(Warszawa 1974, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: TEORIE „NIEDOROZWOJU” – UJĘCIE KRYTYCZNE

(Klasyfikacja KSR, niedorozwój jako zespół kryteriów i barier, koncepcje
„błędnego koła”, socjologiczne wyjaśnienie zacofania, teoria stadiów wzrostu,
zewnętrzne uwarunkowania niedorozwoju).

•

CZĘŚĆ II: PRZYCZYNY, ISTOTA I PRAWA RUCHU
NIEDOROZWOJU – UJĘCIE HISTORYCZNO-ANALITYCZNE

(Przesłanki i charakterystyka niedorozwoju, zewnętrzna zaleŜność ekonomiczna
i drenaŜ dochodów, wewnętrzne czynniki niedorozwoju, perspektywy
przezwycięŜenia niedorozwoju i osobliwości kapitalizmu państwowego
w KSR)

Zakres makroekonomii KSR
według podręcznika J. Nowickiego

•

J. NOWICKI

(SGPiS– Warszawa):

MAKROEKONOMIA KRAJÓW MNIEJ
ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1978, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

SPOSÓB PRODUKCJI (Siły wytwórcze, baza i nadbudowa)

•

LUDNOŚĆ I SIŁA ROBOCZA

•

MIEJSCE ROLNICTWA W ROZWOJU

•

ROLA PRZEMYSŁU

•

RZEMIOSŁO, USŁUGI I RYNEK WEWNĘTRZNY

•

DOCHÓD NARODOWY I JEGO STRUKTURA

•

PRAWARUNKI ROZWOJU (Rola państwa, akumulacja, infrastruktura)

•

ROZWÓJ WEDŁUG SEKTORÓW WŁASNOŚCI

•

CYKL KONIUNKTURALNY

•

WYMIANA MIĘDZYNARODOWA (Handel zagraniczny i terms of trade)

•

ROLA OBCYCH ZASOBÓW I POMOCY ZAGRANICZNEJ

Zakres rozwaŜań nad strategia
rozwoju KSR według J. Nowickiego

•

J. NOWICKI

(SGPiS – Warszawa):

STRATEGIA ROZWOJU KRAJÓW EKONOMICZNIE
MNIEJ ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1982, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: INFRASTRUKTURALNO - INSTYTUCJONALNE RAMY
ROZWOJU

(ROLA PAŃSTWA, GOSPODARKA CZYNNIKIEM LUDZKIM I RZECZOWYM)

•

CZĘŚĆ II: ROLNICTWO JAKO CZYNNIK ROZWOJU W OKRESIE
KRÓTKIM

(ROLNICTWO NA TLE INNYCH DZIAŁÓW GOSPODARKI, SYTUACJA

śYWNOŚCIOWA, ZASOBY ROLNICZE I ICH WYKORZYSTANIE, ROLA RYNKU
I SEKTORA GOSPODARKI NATURALNEJ)

•

CZĘŚĆ III: PRZEMYSŁ JAKO CZYNNIK ROZWOJU W OKRESIE
DŁUGIM

(KONIECZNOŚĆ UPRZEMYSŁOWIENIA, ZAKRES I FORMY INDUSTRIALIZACJI,
TECHNIKA PRIODUKCJI, ZASOBY WARUNKUJĄCE UPRZEMYSŁOWIENIE)

Zakres ekonomii rozwoju według
ksiąŜki pod red. R. Piaseckiego

•

R. PIASECKI z zespołem

(Uniwersytet Łódzki i inne uczelnie):

EKONOMIA ROZWOJU – Praca zbiorowa

(Warszawa 2007, I wyd.)

Zakres tematyczny ksiąŜki

•

EWOLUCJA TEORII ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJÓW
BIEDNYCH (R. Piasecki)

•

TEORETYCZNE PODSTAWY ZRÓśNICOWANIA ROZWOJU
EKONOMICZNEGO (T. Tokarski)

•

WARUNKI WZROSTU EKONOMICZNEGO (C. Józefiak)

•

TENDENCJE WZROSTU I ROZWOJU KRAJÓW
ROZWIJAJĄCYCH SIĘ ( dalej w skrócie: KR) – K. Czaplicka

•

FINANSOWANIE WZROSTU GOSPODARCZNEGO (U. śuławska)

•

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA W KR (A. Bąkiewicz)

Zakres ekonomii rozwoju według
ksiąŜki pod red. R. Piaseckiego (c.d.)

Zakres tematyczny ksiąŜki (dokończ.):

•

EKONOMIA ROZWOJU A PRZEDSIĘBIORSTWA
WIELONARODOWE (M. Wolnicki)

•

ROLNICTWO W TEORII I PRAKTYCE ROZWOJU
GOSPODARCZEGO (J. Gudowski)

•

BEZROBOCIE W KR (E. Kwiatkowski)

•

POLITYKA MONETARNA (PIENIĘśNA) W KR (G. Walerysiak)

•

KRYZYSY WALUTOWE W KR (B. Gawrońska-Nowak)

•

EKOLOGICZNE DETERMINANTY ROZWOJU
EKONOMICZNEGO (M. Burchard-Dziubińska)

•

KULTUROWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU
GOSPODARCZEGO (E. Bogulska-Martin)

•

LUKA CYFROWA MIĘDZY KWR I KR JAKO WYZWANIE
GLOBALNE XXI WIEKU (J. Woroniecki)

GŁÓWNE ZAGADNIENIA:

Próba systematyzacji głównych pojęć uŜywanych
w ekonomii rozwoju.

Kontrowersje terminologiczne w literaturze
światowej wokół wzrostu i rozwoju
ekonomiczno-społecznego.

Wkład polskiej myśli społecznej w debatę nad
istotą wzrostu i rozwoju gospodarczego.

Szeroka definicja, wartości i cele rozwoju

w ujęciu Z. Kozak.

Czynniki i fundamentalne warunki rozwoju.

Bariery rozwoju i próby ich klasyfikacje.

GŁÓWNE ZAGADNIENIA (c.d.):

7. Symptomy zacofania (niedorozwoju)

ekonomiczno-społecznego.

Dochód narodowy per capita jako popularny
miernik poziomu rozwoju lub zacofania.

Indeks rozwoju społecznego (HDI) według
obliczeń UNDP.

10. Istota, mierniki, rodzaje i dane empiryczne

dotyczące ubóstwa we współczesnym świecie.

11. Pojęcie i charakterystyka krajów słabo

rozwiniętych.

12. Dywersyfikacja KSR pod względem wybranych

wskaźników rozwoju gospodarczo-społecznego.

13. Niekorzystna pozycja KSR w eksporcie

światowym.

1. PRÓBA SYSTEMATYZACJI GŁÓWNYCH

POJĘĆ UśYWANYCH W EKONOMII
ROZWOJU

Zjawiska (procesy) pozytywne Zjawiska (procesy) negatywne

WZROST

STAGNACJA -

- SPADEK - KRYZYS

ROZWÓJ

ZACOFANIE –

- NIEDOROZWÓJ

DOBROBYT –

- BOGACTWO

UBÓSTWO

– BIEDA -

NĘDZA

POSTĘP

-------------------------------

KONWERGENCJA

REGRES

-------------------------------

DYWERGENCJA

2. KONTROWERSJE TERMINOLOGICZNE

W LITERATURZE ŚWIATOWEJ
WOKÓŁ WZROSTU I ROZWOJU
EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

• W światowej i polskiej literaturze naukowej od dość

dawna rozróŜnia się

zazwyczaj pojęcia

wzrostu

(growth) i rozwoju (development)

gospodarczo-

społecznego.

• Słusznie podkreśla się przy tym, Ŝe

pierwszy z tych

terminów jest określeniem węŜszym

, które jest

integralną częścią składową tego drugiego.

• Powszechnie uznaje się w szczególności, Ŝe

wzrost jest

warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym
rozwoju.

Wzrost a rozwój według autorów
amerykańskiego słownika ekonomicznego

•

Tytułem przykładu warto najpierw przytoczyć słownikowe definicje
wzrostu i rozwoju, podane przez

G. Bannoka, R.E. Baxtera i R.

Reesa

w „The Penguin Dictionnary of Economics” (Penguin Books,

New York 1983).

•

Pod pojęciem

wzrostu ekonomicznego

rozumieją oni „trwały

proces

powiększania zdolności produkcyjnych

gospodarki,

skutkiem czego rośnie dochód narodowy.”

•

Natomiast ci sami amerykańscy autorzy zdefiniowali

rozwój

ekonomiczny

jako „proces zwiększania dochodu całkowitego i na

jednego mieszkańca określonych krajów, któremu towarzyszą

fundamentalne zmiany strukturalne

ich gospodarek”.

Wzrost a rozwój według autorów „Wikipedii”

•

W popularnej encyklopedii internetowej „Wikipedia”

wzrost

ekonomiczny

jest określany jako „zwiększenie się rocznej produkcji

dóbr  i  usług  w  kraju.  Jeśli  w  kolejnym  roku  w  całej  gospodarce  uda  się
sprzedać więcej  towarów i usług niŜ w poprzednim, to mamy do czynienia
ze  wzrostem  gospodarczym  (...)  Cieszyć się moŜna  jedynie  z  wzrostu
realnego,  czyli  po  uwzględnieniu  inflacji.  Wzrost  gospodarczy  odnosi  się
tylko  do  zmian  ilościowych,  przy  załoŜeniu,  Ŝe  podstawowe  wielkości
makroekonomiczne charakteryzują się długofalowym trendem rosnącym.”

•

Z kolei istotę

rozwoju ekonomicznego

autorzy tej encyklopedii

utoŜsamiają z „długoterminowym procesem przemian dokonujących się w
gospodarce.  Obejmuje  on  zarówno  zmiany  ilościowe,  dotyczące  wzrostu
produkcji,  zatrudnienia,  inwestycji,  rozmiarów  funkcjonującego  kapitału,
dochodów,  spoŜycia  i  innych  wielkości  ekonomicznych  (...),  jak  równieŜ
towarzyszące  im  zmiany  o  charakterze  jakościowym (zmiany  organizacji
społeczeństwa).  Korzyścią ze  wzrostu  i  rozwoju  gospodarczego  jest

podwyŜszenie standardu Ŝycia

, zwiększenie produkcji, lepsza sytuacja

socjalna, większe bezpieczeństwo publiczne.”

Poglądy japońskich ekonomistów na kwestię
współzaleŜności wzrostu i rozwoju

•

Według opinii ekonomistów japońskich

Y. Hayami’ego i Y. Godo

(autorów „Development Economics”)

wzrost gospodarczy

wyraŜa

„ilościową ekspansję zmiennych  ekonomicznych,  a  zwłaszcza  dochodu
narodowego w wyraŜeniu absolutnym i na jednego mieszkańca (...) Dlatego
teŜ analiza  wzrostu  gospodarczego  polega  na  mierzeniu  powiększania  się
zmiennych  ekonomicznych  i  określaniu  takich  ich  wzajemnych  powiązań,
jak  istniejące  między  stopą wzrostu  dochodu  narodowego  i  tempem
akumulacji kapitału”.

•

Równocześnie dwaj wspomniani ekonomiści

rozwój ekonomiczny

traktują jako „proces obejmujący nie tylko

ekspansję ilościową, lecz

takŜe zmiany czynników jakościowych

, takich jak instytucje,

organizacje  i  systemy  kultury,  w  ramach  których  działają gospodarki  (...)
Analizę wzrostu  gospodarczego  trzeba  zatem  łączyć z  analizą rozwoju
ekonomicznego,  która  powinna  obejmować

badanie oddziaływania

czynników instytucjonalnych i kulturowych na Ŝycie gospodarcze oraz
wpływ wzrostu ekonomicznego na czynniki pozaekonomiczne.”

Istota wzrostu i rozwoju według E. Siggela

•

Kanadyjski ekonomista E. Siggel (autor „Development Economics”)
twierdzi, Ŝe w praktyce

wzrost gospodarczy

oznacza po prostu

„zwiększenie realnego dochodu lub produkcji określonej gospodarki”.

•

Natomiast cytowany autor znacznie szerzej omawia pojęcie

rozwoju

ekonomicznego

, definiując go jako „proces, który pozwala danemu

krajowi

przejść

od stanu niedorozwoju

(underdevelopment),

odznaczającego się niskim dochodem i kiepską jakością Ŝycia, do
osiągnięcia przez

zdecydowaną większość jego ludności lepszych

warunków Ŝycia

. Ta dość ogólnikowa definicja posiada konotację

normatywną, bo określa rozwój jako proces poŜądany, wynikiem którego
jest

wyŜszy poziom dobrobytu

”.

•

Dalej E. Siggel zauwaŜa, Ŝe istotę rozwoju gospodarczego moŜna teŜ
określić jako „proces wzrostu i zmian strukturalnych, które polegają na

zmianie proporcji międzysektorowych

w gospodarce”.

•

Wskazuje  on  ponadto,  Ŝe  – w  odróŜnieniu  od  wzrostu  - rozwój
ekonomiczny obejmuje  swym  zasięgiem  pojęciowym  takŜe  instytucje
publiczne  i  prywatne,  włącznie  z  normami  postępowania  ludzi  oraz
sieciami powiązań, występujących w społeczeństwie obywatelskim.

Rozwój społeczno-gospodarczy jako zbiór
wolności w ujęciu A. K. Sena

•

Wybitny

hinduski ekonomista, filozof i myśliciel Amartya

K. Sen

, który od wielu lat wykłada na znanym brytyjskim Uniwersytecie

w Cambridge, został uhonorowany w 1998 r.

Nagrodą Nobla

z ekonomii

za swe osiągnięcia w dziedzinie

ekonomii dobrobytu

(walfare

economics).

•

W swym oficjalnym komunikacie Komitet Nagród Nobla uzasadnił decyzję
o  nagrodzeniu  A.K.  Sena  szczególnie  istotnym  wkładem,  jaki  laureat
wniósł w  badania  nad  teorią społecznego  wyboru decyzji  gospodarczych
oraz  współzaleŜnościami

między procesem rozwoju

ekonomiczno-

społecznego i dystrybucją

dobrobytu

w przekroju róŜnych grup

społecznych, jak teŜ

w zakresie prac badawczych poświęconych

mechanizmom ekonomicznym

światowego ubóstwa i głodu

•

Podkreślić warto, Ŝe opracowane przez A. K. Sena teoretyczne koncepcje
kompleksowych

wskaźników (indeksów) rozwoju społecznego

(human development) i

ubóstwa

zostały wykorzystane w praktyce przez

UNDP (tj. Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju), który od ok. 20
lat opracowuje i publikuje takie wskaźniki dla prawie wszystkich krajów
współczesnego świata.

Rozwój społeczno-gospodarczy jako zbiór
wolności w ujęciu A. K. Sena (c.d.)

•

A.K. Sen opowiada się za bardzo szerokim podejściem do istoty rozwoju
ekonomiczno-społecznego, bo określa go jako

„proces poszerzania

sfery realnych wolności, z których korzystają ludzie”

(A.K. Sen:

„Development as Freedom”, New York 1999).

•

Chodzi przy tym o

wolność osobistą, wolność ekonomiczną

(tj. o

swobodę prywatnej  przedsiębiorczości,  czyli  - podejmowania  działalności
gospodarczej  i  zarobkowej,    o  swobodę zawierania  umów  i  poszanowanie
własności  prywatnej),

wolność

społeczną

i polityczną

przy

równoległym zapewnieniu pełnej przejrzystości działania wszystkich sfer
Ŝycia społeczeństwa.

•

Jednocześnie A.K. Sen traktuje rozwój jako

proces zwiększania

zdolności i moŜliwości (capabilities) wyboru

w róŜnych

dziedzinach Ŝycia ludzkiego, który nie tylko pozwala na

poprawę

sytuacji materialnej,

lecz zapewnia takŜe lepszy dostęp do oświaty i

ochrony zdrowia, demokratyzację Ŝycia politycznego, przestrzeganie
podstawowych

praw

człowieka,

zasad

niedyskryminacji

równouprawnienia kobiet oraz wzrost roli organizacji społeczeństwa
obywatelskiego.

3. WKŁAD POLSKIEJ MYŚLI SPOŁECZNEJ

W DEBATĘ NAD ISTOTĄ WZROSTU
I ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

Podobne stanowisko

w omawianej tu sprawie zajmują od wielu

juŜ lat niemal wszyscy

polscy ekonomiści

(oraz przedstawiciele innych

dyscyplin nauk społecznych), którzy od dawna opowiadają się równieŜ za

koniecznością rozróŜniania wzrostu i rozwoju ekonomiczno-
społecznego.
•

J. Drewnowski

akcentował (w 1961 r.), Ŝe

wzrost gospodarczy

oznacza „proces powiększania się z roku na rok wielkości ekonomicznych
danego gospodarstwa narodowego, przede wszystkim (…) produkcji i
konsumpcji społeczeństwa”.

•

Ze swej strony

K. Secomski (1974 r.)

pod pojęciem

rozwoju

ekonomicznego

rozumiał: „proces zmian (…), dotyczący przede

wszystkim przekształceń jakościowo-strukturalnych w rozbudowie gospodarki
narodowej, (…) zapewniających odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji,
jak teŜ (...) zmiany (…) stosunków społecznych.”

Społeczne wymiary rozwoju
ekonomicznego w ujęciu J. Pajestki

•

Inny polski ekonomista -

J. Pajestka

, który w latach 70-tych

współpracował z ONZ jako ekspert „wysokiego szczebla”, w swym
opracowaniu nt. społecznych aspektów rozwoju gospodarczego trafnie

podkreślał: „Procesu

rozwoju nie naleŜy rozumieć

jako

szeregu

współzaleŜności algebraicznych

między wzrostem dochodu

narodowego, inwestycji, eksportu, importu itp. Czynniki ekonomiczne
pozostają pod bardzo silnym wpływem czynników społecznych i same takŜe
wywołują powaŜne konsekwencje społeczne(…).”
•

Z uwagi na powyŜsze – zdaniem Pajestki – „(...) proces rozwoju

powinien być rozumiany jako taki proces, w którym postęp wynika ze zmian w

postępowaniu człowieka (…).

Aspekty społeczne

muszą stanowić

bezwzględnie konieczny i integralny składnik kaŜdej strategii rozwoju
gospodarczego.”
•

Wprawdzie obecnie chyba juŜ wszyscy ekonomiści dostrzegają ścisłą

współzaleŜność gospodarczych i społecznych wymiarów rozwoju, ale przed
kilkudziesięciu laty poglądy głoszone przez Pajestkę miały bezspornie
charakter nowatorski, a nawet moŜe odkrywczy.

Integralne podejście do rozwoju ekonomicznego

w katolickiej nauce społecznej

•

W polskiej i zagranicznej katolickiej nauce społecznej rozwój

społeczno-gospodarczy jest pojmowany personalistycznie, bo za jego cel i
źródło uznaje się człowieka jako byt osobowy. Dlatego teŜ pod pojęciem
rozwoju rozumie się praktyczną realizację „moŜliwości, jakie człowiekowi
daje jego rozum, duchowa natura i otwarcie się na nieograniczoność bytu.”

(Słownik katolickiej nauki społecznej, pod red. ks. prof. W. Piwowarskiego, Warszawa 1993)

•

Równocześnie twierdzi się, Ŝe „społeczeństwo rozwija się o tyle, o ile

coraz lepiej spełnia funkcje mające na celu rozwój człowieka”. Funkcje
takie nazywane są dobrem wspólnym, któremu rozwój społeczny powinien
być podporządkowany.
•

W nawiązaniu do nauczania społecznego Kościoła Katolickiego,

akcentuje się 2 aspekty rozwoju. „Po pierwsze, aŜeby rozwój był ludzki, musi
być integralny, tzn. ma podnosić całego człowieka, obejmując wszystkie
istotne wymiary jego egzystencji, a więc nie tylko wymiar ekonomiczny
(wzrost ilościowy), ale takŜe społeczny, kulturalny, duchowy. Po drugie, w
czasach dzisiejszych decydującego znaczenia nabiera postulat solidarnego
rozwoju (...) i autentycznej współpracy międzynarodowej, otwierającej drogi
awansu dla wszystkich narodów.”

Istota rozwoju społeczno-ekonomicznego
według encyklik Jana Pawła II

•

W encyklice

„Sollicitudo rei socialis”

(z 1988 r.) PapieŜ Jan Paweł

II stwierdził m. in., Ŝe „sama koncepcja rozwoju, widzianego w perspektywie
powszechnej współzaleŜności, ulega znacznej zmianie. Prawdziwy rozwój nie
moŜe polegać na zwykłym gromadzeniu bogactw i moŜności korzystania w
większym stopniu z dóbr i usług, jeśli osiąga się to kosztem niedorozwoju
wielkich rzesz i bez naleŜytego uwzględnienia wymiarów społecznych,
kulturowych i duchowych istoty ludzkiej”.

•

Z kolei w encyklice

„Centesimus annum”

(z 1991 r.) Jan Paweł II

podkreślił, co następuje: „Rozwoju nie naleŜy ponadto pojmować w
znaczeniu wyłącznie gospodarczym, ale w sensie integralnie ludzkim. Jego
celem nie jest tylko zrównanie poziomu Ŝycia wszystkich narodów z
poziomem, który dziś osiągnęły kraje najbogatsze, ale tworzenie solidarną
pracą Ŝycia bardziej godnego, konkretne przyczynianie się do umocnienia
godności i rozwoju uzdolnień twórczych kaŜdej poszczególnej osoby, jej
zdolności do odpowiedzi na własne powołanie, a więc na zawarte w nim
BoŜe wezwanie.”

Definicja rozwoju społeczno-ekonomicznego

według L. Balcerowicza

•

L. Balcerowicz, który od blisko ćwierćwiecza zajmuje się badaniami

porównawczymi nad doświadczeniami rozwojowymi róŜnych krajów
współczesnego świata, w swej ksiąŜce pt.: „Wolność i rozwój: Ekonomia
wolnego rynku”

(Wydawnictwo Znak, Kraków 1995)

trafnie stwierdził m. in.:

•

„

Rozwój gospodarczy

wiąŜemy zwykle z systematyczną, długofalową i

masową

poprawą materialnych warunków Ŝycia ludzi

, tzn. warunków

w sferze wyŜywienia, ubrania, mieszkania, wyposaŜenia mieszkań, środków
transportu i łączności, dostępności do rozmaitych usług itp., czyli w sumie –
konsumpcji. Takie potoczne ujęcie wydaje się właściwe, wyraŜa ono to, czego
ludzie oczekują - jako konsumenci – od gospodarki”.
•

Następnie cytowany autor zauwaŜył: „MoŜemy jednak równieŜ

zdefiniować rozwój jako proces, w wyniku którego

rośnie systematycznie

produktywność pracy

oraz - jeśli zwiększa się liczba pracobiorców (czyli

podaŜ pracy), to rośnie takŜe

liczba produktywnych miejsc pracy

”.

Definicja rozwoju społeczno-ekonomicznego

według L. Balcerowicza (c.d.)

•

Komentując dalej dość obszernie tę

drugą wersję definicji

rozwoju gospodarczego,

L. Balcerowicz dodał: „Ta druga definicja

nie jest w sprzeczności z poprzednią, przeciwnie –

bez wzrostu

produktywności pracy niemoŜliwa jest systematyczna poprawa
ekonomicznych warunków Ŝycia ludzi.
•

Zaletą tej drugiej definicji jest natomiast to, Ŝe wskazuje ona

na główną siłę sprawczą poprawy warunków Ŝycia ludzi jako
konsumentów

i kaŜe zastanowić się, od czego ona zaleŜy, czyli

– od czego zaleŜy tempo rozwoju.”

•

Z powyŜszego wynika, Ŝe

L. Balcerowicz w całościowy sposób

podchodzi do procesu rozwoju gospodarczo-społecznego.

Wbrew niesłusznie wysuwanym pod jego adresem oskarŜeniom o skrajny
liberalizm, technokratyzm i nadmierny „ekonomizm”, dostrzega on
i uwzględnia w swych analizach społeczne i instytucjonalne
uwarunkowania Ŝycia ekonomicznego.

Wzrost a rozwój według K. Czaplickiej

•

K. Czaplicka, współautorka

opublikowanej w 2007 r. ksiąŜki

„Ekonomia rozwoju”

(pod red R. Piaseckiego), podaje własne definicje

wzrostu i rozwoju gospodarczego, które są jednak bardzo podobne do
wielu poprzednio przytoczonych.

•

Według niej

, wzrost gospodarczy

oznacza „

zwiększenie

globalnej produkcji dóbr i usług

wytworzonych przez dane

społeczeństwo w określonym czasie. Produkcja wyraŜona jest zazwyczaj jako

produkt krajowy brutto (PKB) lub produkt narodowy brutto (PNB).

•

Następnie Czaplicka stwierdza, Ŝe ”

rozwój gospodarczy

jest

zjawiskiem o szerszym zakresie

– aby zaczął istnieć, konieczna jest nie

tylko

zmiana ilościowa

(wzrost gospodarczy), ale równieŜ

przekształcenia jakościowe gospodarki

(np. zmiana struktur

wytwarzania, wprowadzenie nowych sposobów organizacji
produkcji itp.)”.

4. SZEROKA DEFINICJA, WARTOŚCI

I CELE ROZWOJU W UJĘCIU Z. KOZAK

•

Ze swej strony Z. Kozak w monografii pt.: „Ekonomia zacofania

i rozwoju”, odwołując się m. in.

do poglądów M. Todoro

, przyjęła

relatywnie bardzo szeroką definicję rozwoju

„jako zjawiska nie tylko

ilościowego, ale i jakościowego, nie tylko materialnego
(ekonomicznego), ale i społecznego, kulturowego i
psychologicznego.”

•

Następnie autorka zwróciła uwagę na

wielowymiarowość

omawianego zjawiska

: „Rozwój jest najczęściej spostrzegany i

analizowany jako proces wielowymiarowy, obejmujący
reorganizację i reorientację całego systemu ekonomicznego i
społecznego. Obok zmian w dochodzie narodowym i produkcji,
obejmuje takŜe zmiany instytucjonalne, społeczne i
administracyjne, zmiany stosunków społecznych i typów
zachowań, w tym ewolucję nawyków i przekonań”.

Główne wartości rozwoju według Z. Kozak

•

Odwołując się do literatury światowej, Z. Kozak słusznie
zauwaŜyła, Ŝe za fundamentalne wartości rozwoju
(pojmowanego wielowymiarowo) naleŜy uznać:

1) zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka (human

basic needs) w dziedzinie wyŜywienia, zdrowia, ubrania i
mieszkania, co jest niezbędne dla podtrzymanie Ŝycia
ludzkiego,

2) osiągnięcie przez poszczególnych ludzi szacunku wobec nich

samych (chodzi tu o toŜsamość kulturalną, honor, uznanie i
akceptację ze strony innych osób),

3) zapewnienie wolności osobistej i podejmowana decyzji

Ŝyciowych na zasadach swobodnego wyboru.

Podstawowe cele rozwoju według Z. Kozak

•

Z przedstawionych wyŜej fundamentalnych wartości rozwoju
wynikają główne jego cele, które – według opinii Kozak –
naleŜy sformułować następująco::

1) zwiększenie produkcji i zagwarantowanie sprawiedliwej

dystrybucji społecznej podstawowych dóbr materialnych i
usług, koniecznych dla podtrzymania Ŝycia ludzi,

2) podniesienie poziomu Ŝycia (tj. poprawa warunków Ŝycia) nie

tylko dzięki wyŜszym dochodom indywidualnym, lecz takŜe w
efekcie wzrostu zatrudnienia,

zapewnienia udziału w konsumpcji

zbiorowej (public utilities) i partycypacji w tworzeniu wartości
kulturowych i humanistycznych (co słuŜy zwiększaniu świadomości
społecznej),

3) poszerzanie poszczególnym ludziom i całym narodom sfery

ich swobodnego wyboru w sprawach ekonomicznych,
społecznych i politycznych

(poprzez uwolnienie ich od poczucia

zaleŜności i poddaństwa wobec innych).

5. CZYNNIKI I FUNDAMENTALNE

WARUNKI ROZWOJU

•

W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej panuje spore
zróŜnicowanie poglądów na temat listy podstawowych czynników i
uwarunkowań rozwoju gospodarczo-społecznego we współczesnym

świecie. UwaŜam jednak, Ŝe

istnieje konsensus

co do tego, Ŝe obecnie

do głównych sił napędowych rozwoju naleŜy zaliczyć

5 następujących

grup czynników

1) pracę ludzką

, inaczej zwaną

czynnikiem ludzkim lub kapitałem

ludzkim

(human capital), tzn. wielkość podaŜy pracy – czyli dostępne

zasoby ludzi w wieku produkcyjnym (skłonnych podjąć pracę) wraz z ich
kwalifikacjami, zdolnościami, wolą i motywacją do pracy (jakość kapitału
ludzkiego),

2) kapitał rzeczowy

(fabryki i inne zakłady pracy z ich wyposaŜeniem i

infrastrukturą ekonomiczną) oraz

kapitał finansowy

(środki

finansowe ze źródeł własnych sektora przedsiębiorstw i dostęp do
zewnętrznych źródeł finansowania),

Główne grupy czynników rozwoju (c.d.)

3) technologia, wiedza i informacje

, co w warunkach coraz szybciej

globalizującej się gospodarki opartej na wiedzy (knowledge-based
economy) oznacza w szczególności: przedsiębiorczość, znajomość technik
wytwórczych, posiadanie własnych patentów i wynalazków,
doświadczenie w zakresie badań i rozwoju (B+R, czyli – prac
wdroŜeniowych), osiągnięcia badawcze w naukach podstawowych,
opanowanie technik organizacji, zarządzania i marketingu, umiejętność
wykorzystania do celów biznesowych informacji oraz współczesnych
technologii informatycznych i telekomunikacyjnych itp.;

4) dostępne zasoby naturalne

: ziemia, woda, lasy, nośniki energii i

zasoby surowców mineralnych (kopalin pozaenergetycznych) oraz jakość
środowiska naturalnego;

5) instytucje i otoczenie biznesowe

, ze szczególnym uwzględnieniem

funkcjonowania rynku oraz zakresu i efektywności regulacji państwowej,
czyli - jakości szeroko pojętego rządzenia (good governance).

Fundamentalne warunki

szybkiego rozwoju

według opinii L. Balcerowicza

•

L. Balcerowicz - jako zdecydowany zwolennik gospodarki

rynkowej - za fundamentalne warunki

szybkiego rozwoju

ekonomiczno-społecznego w dobie współczesnej uznaje:

1) stabilność makroekonomiczną, tj. niską inflację i mocną

wymienialną walutę narodową (co wymaga niezaleŜności
banku centralnego i zdrowych finansów publicznych),

2) wolny rynek i konkurencję, tzn. szeroki zakres wolności

gospodarczej, wstrzymanie się przez państwo od ingerencji w
sprawy podaŜy, popytu i cen oraz od subsydiowania
nieefektywnej produkcji,

3) dominację sektora przedsiębiorczości prywatnej w gospodarce

i poszanowania prawa do własności prywatnej,

Fundamentalne warunki

szybkiego rozwoju

według opinii L. Balcerowicza (c.d.)

4) „orientację gospodarki na świat zewnętrzny”, tj. szerokie

otwarcie na współpracę ekonomiczną z zagranicą,

5) posiadanie sprawnego systemu finansowego:

banków

komercyjnych, towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych i
rynku papierów wartościowych (giełdy kapitałowej),

6) elastyczne funkcjonowanie rynku pracy:

przepisy pracy

sprzyjające działalności biznesowej, racjonalne zasiłki dla bezrobotnych,
właściwa pozycja związków zawodowych,

7) unikanie nadmiernego fiskalizmu,

tj. zbyt wysokiej stopy

opodatkowania (co polega na nadmiernym obciąŜaniu dochodu
narodowego podatkami) i „rozdmuchanych” wydatków budŜetowych,

8) zapewnienie stabilnej sytuacji politycznej

(co jest potrzebne dla

sprawnego funkcjonowania państwa i Ŝycia gospodarczo-społecznego).

BARIERY ROZWOJU I PRÓBA ICH
KLASYFIKACJI

•

Dość powszechnie pod pojęciem bariery rozwoju rozumie się
brak, niedostępność lub niedobór czynników (czy środków),
które są niezbędne w procesie rozwoju gospodarczo-
społecznego, jak równieŜ występowanie róŜnych przeszkód,
utrudniających rozwój.

•

Chodzi tu - przykładowo – o brak energii i innych surowców, niedostatek
kapitału finansowego, a zwłaszcza dewiz, brak właściwie kwalifikowanych
pracowników lub odpowiednich technologii, a takŜe o nadmierną
biurokratyzację Ŝycia gospodarczego, brak rządów prawa i poszanowania
własności prywatnej, korupcję, zacofane stosunki społeczne itp.

•

Tak rozumiane bariery są więc toŜsame z wszelkimi
ograniczeniami lub hamulcami rozwoju.

Dlatego teŜ powyŜsze

trzy terminy mogą i powinny być

traktowane jako pełne synonimy.

Pojęcie barier rozwoju

(c.d.)

•

Ale w praktyce Ŝycia gospodarczego bariera rozwojowa moŜe
pojawić się nie tylko wtedy, gdy brakuje określonego
czynnika wytwórczego, lecz takŜe wówczas, kiedy ten ostatni
jest wprawdzie dostępny w sensie ilościowym, ale jest
nieodpowiedni pod względem jakościowym.

•

Ilustruje powyŜsze spostrzeŜenie sytuacja, gdy w danym kraju
występuje na szeroką skalę bezrobocie, co oznacza, Ŝe istnieją
tam duŜe nadwyŜki potencjalnych pracowników, a
jednocześnie dotkliwie brakuje kwalifikowanych kadr (w
szczególności np. specjalistów z zakresu zarządzania,
marketingu, bankowości, informatyki itp.).

Pojęcie barier rozwoju

(c.d.)

•

ZauwaŜyć równieŜ warto, Ŝe pojęcie barier lub ograniczeń
odnoszone bywa często tylko do procesu wzrostu
ekonomicznego.

Niewątpliwie jest to jednak podejście zbyt wąskie,

poniewaŜ – jak podkreślałem wcześniej – wzrost jest warunkiem

koniecznym, lecz niewystarczającym rozwoju gospodarczo-społecznego.

Za trafniejsze podejście trzeba uznać analizę barier rozwoju,
zamiast ograniczania się tylko do kwestii barier wzrostu.

•

Z uwagi na zróŜnicowanie pochodzenia i charakteru
poszczególnych barier rozwojowych, moŜna wyróŜnić kilka
ich kategorii. W szczególności chodzi tu o bariery naturalne
(inaczej zwane fizycznymi),

które - zdaniem A. Budnikowskiego –

powinny być rozumiane jako ograniczenia „(...) wynikające stąd, Ŝe
wszelka działalność gospodarcza człowieka prowadzona jest w środowisku
o skończonych wymiarach”.

RóŜne rodzaje barier rozwoju

•

Przykładami

naturalnych ograniczeń rozwojowych

są:

względny

niedostatek surowców i energii, niemoŜliwość pełnego wyŜywienia rosnącej liczby
ludności w warunkach ograniczonej dostępności ziem uprawnych oraz zachwianie
równowagi środowiska naturalnego.

•

Jeśliby na długą metę nie udało się ludziom pokonać tych barier,

mogłyby

one przekształcić się w

naturalne granice rozwoju

groŜąc załamaniem

całej gospodarki światowej i katastrofą ziemskiej cywilizacji (przed czym ostrzegali
zwłaszcza autorzy 2 pierwszych raportów dla Klubu Rzymskiego, opublikowanych
w I połowie lat 70-tych XX w.)

•

NiezaleŜnie od ograniczeń naturalnych naleŜy przede wszystkim

wyodrębnić

bariery ekonomiczne

i instytucjonalne (lub społeczno-

polityczne).

•

Do tych pierwszych

trzeba zaliczyć zwłaszcza: barierę finansową (inaczej zwaną

kapitałową lub akumulacyjną), brak odpowiednio rozbudowanej infrastruktury
gospodarczej, niedostatek kwalifikowanych pracowników (najczęściej z powodu
zbyt niskich inwestycji w tzw. kapitał ludzki), barierę inflacyjną, barierę handlu
zagranicznego, kryzys zadłuŜenia zewnętrznego itp.

RóŜne rodzaje barier rozwoju (c.d.)

•

Natomiast jako

przykłady barier społeczno-politycznych (czy

instytucjonalnych)

moŜna podać:

-- nadmierną ingerencję państwa w stosunki własności i zbyt szeroki
zakres sektora przedsiębiorstw państwowych,

-- utrzymywanie ograniczeń w podejmowaniu i prowadzeniu działalności
gospodarczej przez firmy i osoby prywatne,

-- duŜy zasięg korupcji i brak przejrzystości działania administracji
publicznej,

-- zbyt nierównomierny podział dochodów między główne grupy ludności
(koncentracja nędzy i bogactwa), brak stabilnego systemu władzy
politycznej itp.

•

PowyŜsze bariery mogą, lecz nie muszą w praktyce występować, a jeśli

pojawiają się, to odznaczają się

róŜnym natęŜeniem

na poszczególnych

etapach rozwoju gospodarczo-społecznego.

Kwestia zróŜnicowania dokuczliwości

barier rozwoju

•

Ponadto natura i stopień dokuczliwości poszczególnych barier

rozwojowych są odmienne,

zaleŜnie od intensywności i zasięgu ich

występowania

, czyli przede wszystkim od tego, czy dane ograniczenia

występują:

-- w skali globalnej (tj. w całej gospodarce światowej),

-- w poszczególnych grupach krajów lub regionach świata,

-- w makroskali - tj. w gospodarce narodowej określonego kraju,

-- w konkretnym sektorze, gałęzi lub branŜy gospodarczej,

-- na szczeblu subregionalnym lub lokalnym,

-- czy wreszcie w mikroskali (czyli w przekroju konkretnych

przedsiębiorstw).

Bariery rozwoju według J. Nowickiego

•

Analizując poglądy polskich ekonomistów, specjalizujących się w
problematyce ekonomii zacofania i rozwoju, wspomnieć zwłaszcza warto

o dorobku

J. Nowickiego

, który za istotne bariery rozwojowe uznawał

w swych publikacjach:

-- istniejące w krajach gospodarczo mniej zaawansowanych niewłaściwe

relacje wzajemne czynników wytwórczych,

-- nieodpowiedni podział dochodu narodowego,

-- charakterystyczny dla KSR niedorozwój infrastruktury,

-- niewłaściwe podejście do funkcji ekonomiczno-społecznych państwa,

-- ograniczenia w zakresie handlu zagranicznego,

-- niedostateczny napływ obcych zasobów (finansowych i rzeczowych),

-- nadmierne wydatki zbrojeniowe.

Bariery rozwoju według M. Gulcza

i A. Mullera

•

Ze swej strony

M. Gulcz

rozróŜniał

wewnętrzne i zewnętrzne

bariery rozwojowe

(lub czynniki zacofania KSR). Zwracał przy tym

szczególną uwagę na:

-- niedostateczną wielkość ich własnej nadwyŜki ekonomicznej,

-- brak infrastruktury i niezbędnych przemian instytucjonalnych,

-- niedorozwój przemysłu i rolnictwa,

-- nieodpowiedni transfer zewnętrznych środków finansowania rozwoju.

•

Z kolei

A. Müller

akcentował w swych pracach m.in. ograniczenia

związane z wyborem technik produkcji, trudności odnoszące się do
perspektyw zmniejszenia bezrobocia, bariery na drodze industrializacji i
rozwoju rolnictwa, ograniczone moŜliwości pomocy zagranicznej oraz
kwestię militaryzacji traktowanej jako antynomia rozwoju krajów
zacofanych pod względem ekonomiczno-społecznym.

SYMPTOMY ZACOFANIA
EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

•

O ile w literaturze ekonomicznej z łatwością znaleźć moŜna bardzo wiele

róŜnorodnych definicji wzrostu i rozwoju gospodarczo-społecznego, o tyle

niemal zupełnie brakuje jednoznacznych i precyzyjnych
definicji zjawisk i procesów, stanowiących odwrotność (lub
zaprzeczenie) wzrostu i rozwoju.

•

Jeśli jakiś kraj w danym okresie nie moŜe pochwalić się Ŝadnym wzrostem

swej produkcji dóbr i usług, lecz nie odnotuje teŜ zmniejszenia skali

działalności gospodarczej, to wtedy mamy tam do czynienia ze

stagnacją

ekonomiczną.

•

Jeśli jednak wielkość produkcji w analizowanym kraju ulegnie obniŜeniu w

porównaniu z poprzednim okresem, to wystąpi tam spadek aktywności

gospodarczej, który czasami przybrać moŜe charakter

załamania lub

kryzysu.

Zacofanie lub niedorozwój ekonomiczo-
społeczny jako zaprzeczenie rozwoju

•

Jak trafnie zauwaŜył m.in.

J. Kleer

(w ksiąŜce „Drogi wyjścia z zacofania”,

Warszawa 1974)

zacofanie (backwardness) gospodarczo-społeczne

jest – po pierwsze -

kategorią historycznie stosunkowo młodą

, bo datuje

się w skali światowej od czasów I rewolucji przemysłowej i początków rozwoju
nowoczesnej kapitalistycznej gospodarki rynkowej.

•

Po drugie, z powodu typowej dla gospodarki rynkowej nierównomierności

jej rozwoju w układzie przestrzennym i w przekroju czasowym

zacofanie

jest

kategorią względną (relatywną) i zarazem trwałą

•

Relatywny charakter zacofania, inaczej określanego teŜ mianem

niedorozwoju (underdevelopment, le sous-développement)

, bierze się

stąd, Ŝe utoŜsamiane jest ono

z niŜszym poziomem rozwoju

danego kraju

w porównaniu z poziomem osiągniętym przez kraje najbardziej zaawansowane
pod względem ekonomiczno-społecznym.

Zacofanie lub niedorozwój ekonomiczno-
społeczny jako zaprzeczenie rozwoju (c.d.)

•

Natomiast

zacofanie

dlatego jest w skali międzynarodowej

zjawiskiem

trwałym

, Ŝe w warunkach nowoczesnej gospodarki rynkowej zawsze w

danym okresie występuje i będzie występować spore zróŜnicowanie poziomu
rozwoju między poszczególnymi krajami świata.

•

MoŜna jedynie (i nawet trzeba) dąŜyć do zmniejszenia

luki rozwojowej

między państwami najbardziej i najmniej zaawansowanymi (tj. do
KONWERGENCJI), lecz ze względów oczywistych dystansu rozwojowego
nigdy całkowicie nie da się wyeliminować z gospodarczej mapy świata.

•

Po trzecie,

niedorozwój

(lub zacofanie) ma nie tylko i nie tyle wymiary

ilościowe (oznaczając niŜszy poziom rozwoju), co – i to przede wszystkim – jest

zjawiskiem typu strukturalnego

. Pomijając specyficzny przypadek

części państw naftowych (członków OPEC), moŜna bowiem stwierdzić, Ŝe im
bardziej struktura gospodarki określonego kraju jest uzaleŜniona od
warunków i zasobów naturalnych (im bardziej dominuje tam rolnictwo i
górnictwo), tym trudniej jest przezwycięŜyć jej zacofanie.

WaŜniejsze cechy zacofania (niedorozwoju)

według M. Todoro i Z. Kozak

•

Odwołując się do dorobku naukowego M. Todoro, Z. Kozak podaje

następującą – choć niepełną - listę

waŜniejszych cech zacofania

ekonomiczno-społecznego

(uznawanego za synonim niedorozwoju):

niŜszy poziom Ŝycia szerokich warstw ludności krajów słabo rozwiniętych
(KSR) w porównaniu ze standardem Ŝycia mieszkańców krajów wysoko
rozwiniętych (KWR),

niski relatywnie przeciętny poziom wydajności pracy w gospodarce,

względnie wysokie tempo przyrostu demograficznego i duŜe obciąŜenie
społeczeństwa kosztami utrzymania ludności niepracującej,

duŜa skala jawnego bezrobocia i niepełnego zatrudnienia,

nadmierne uzaleŜnienie gospodarki od produkcji rolnej i górniczej,

zbyt wysoka zaleŜność gospodarcza od KWR i korporacji
transnarodowych oraz nadmierna wraŜliwość na zmiany zachodzące
na rynkach międzynarodowych.

8. DOCHÓD NARODOWY PER CAPITA

JAKO POPULARNY MIERNIK POZIOMU
ROZWOJU LUB ZACOFANIA

Jak wiadomo, za najbardziej

syntetyczne mierniki potencjału

gospodarczego

poszczególnych krajów od wielu lat uznaje się

powszechnie

wielkość ich dochodu narodowego brutto

- DNB

(Gross National Income - GNI), produktu narodowego brutto – PNB (Gross
National Product – GNP) lub produktu krajowego (czy wewnętrznego)
brutto - PKB (Gross Domestic Product - GDP)

w wyraŜeniu

bezwzględnym (absolutnym)

Roczne tempo przyrostu DNB, PNB lub PKB odzwierciedla zmiany
potencjału gospodarczego danego kraju. Jeśli tempo wzrostu jest dodatnie,
to potencjał rośnie. Gdy jest ono ujemne, to potencjał ekonomiczny spada.

-- Natomiast wysokość dochodu narodowego brutto, produktu

narodowego lub produktu krajowego brutto w przeliczenie na
jednego mieszkańca (czyli – per capita) traktowana jest jako
uniwersalny i syntetyczny miernik poziomu rozwoju lub
niedorozwoju (zacofania) gospodarczo-społecznego
poszczególnych krajów świata.

Dochód narodowy brutto per capita
miernikiem rozwoju lub zacofania

-- Jeśli dochód narodowy brutto, PNB lub PKB per capita jest w

analizowanym kraju relatywnie wysoki, oznacza to, iŜ ten kraj
znajduje się juŜ na stosunkowo wysokim poziomie rozwoju
lub - inaczej mówiąc – osiągnął wysoki szczebel
zaawansowania pod względem gospodarczo-społecznym.

Z kolei w przypadku, kiedy dochód narodowy brutto w przeliczeniu na
osobę jest w określonym kraju relatywnie niski, dowodzi to, iŜ taki kraj
ciągle jeszcze nie wyszedł ze stanu niedorozwoju (tj. zacofania).

-- Równocześnie powyŜszy wskaźnik jest wykorzystywany do

mierzenia poziomu Ŝycia (=standardu Ŝyciowego = warunków
Ŝycia materialnego=poziomu dobrobytu) ludności
poszczególnych krajów.

Im DNB per capita jest wyŜszy, tym bardziej przeciętny mieszkaniec
danego kraju powinien być zamoŜny i tym lepsze mieć warunki
egzystencji. Niski DNB na osobę toŜsamy jest natomiast z niskim
poziomem zamoŜności, z kiepskimi warunkami Ŝycia i z ubóstwem.

Dochód narodowy brutto per capita

miernikiem rozwoju lub zacofania (c.d.)

-- Tempo przyrostu DNB, PNB lub PKB w przeliczeniu na

jednego mieszkańca

ilustruje tendencje zmian poziomu rozwoju

gospodarczego danego kraju i przeciętnego standardu Ŝycia jego ludności

Jeśli tempo wzrostu DNB per capita jest dodatnie, to podnosi się poziom
rozwoju i poprawiać się powinny warunki Ŝycia mieszkańców. Z kolei, jeśli
dynamika wzrostu DNB na osobę jest ujemna, to ekonomiczne warunki
Ŝycia pogarszają się, a poziom rozwoju ulega obniŜeniu (tj. następuje
regres gospodarczy).

-- Mankamenty dochodu narodowego per capita jako miernika

poziomu rozwoju i warunków Ŝycia:
-- Dane statystyczne dotyczące DNB obejmują zazwyczaj tylko oficjalną
(legalną) działalność biznesową w rynkowym sektorze gospodarki. Nie
uwzględniają więc działalności prowadzonej legalnie w ramach
gospodarki naturalnej (tj. pozarynkowej=niepienięŜnej, zwłaszcza w
ramach gospodarstw domowych) i działalności nielegalnej, prowadzonej w
tzw. szarej lub czarnej strefie.
-- PowaŜnym ograniczeniem DNB per capita jako miernika poziomu
rozwoju i standardu Ŝycia jest fakt, Ŝe pomija on kwestię dysproporcji w
zakresie podziału dochodów między róŜne grupy ludności.

Produkt krajowy brutto (GDP)

20 największych państw

świata w roku 2007

( w mld USD w cenach bieŜących przy uwzględnieniu

parytetu siły nabywczej walut narodowych; według danych OECD)

Kraj GDP

1. USA 13 742

2. ChRL 7 055

6. Wlk Bryt. 2 168

7. Rosja 2 088

11. Meksyk 1 480

12. Hiszp. 1 417

16. Indonezja 841

17. Australia 795

3. Japon. 4 296

4. Indie 3 092

5. Niemcy 2 829

8. Francja 2 078
9. Brazylia 1 834

10. Włochy 1 802

13. Kanada 1 270

14. Korea 1 202

15. Turcja 960

18. Niderl. 642

19. POLSKA 609

20. RPA 463

Zmiany wielkości światowego produktu brutto (GDP) i jego

struktury w podziale na KWR i KSR/KTT w latach 1995-2005

(przy uwzględnieniu ewolucji parytetu siły nabywczej walut narodowych)

Lata

Świat. GDP

(100%)

K W R K S R

i KTT

Azja Wsch.

i Pacyf.

Afryka

Subsah.

1995

42,3 bln USD

61%

39%

13%

2005 61,3 bln USD 54%

46%

19%

ZróŜnicowanie krajów świata pod względem wielkości

bezwzględnej dochodu krajowego brutto w 2006 r.

GDP w mld
USD

Liczba

krajów

Przykłady z grupy 154 krajów i ich GDP

(w mld USD)

Ponad 1000

mld

USA (12 543), Japonia (4 559), Niemcy (2 795), W. Bryt.

(2 199), Francja (2 128), CHINY (1 982), Włochy (1 762),
Kanada (1 132), Hiszpania (1 124)

999 - 200
mld

INDIE (801), BRAZYLIA (799), KOREA PŁD (788),
MEKSYK (768), Australia (709), ROSJA (768), Niderlandy
(624), Belgia (371), Turcja (362), Tajwan (345), Arabia
Saud. (314), Austria (306), Norwegia (295), POLSKA (290),
INDONEZJA (281), RPA (238), Irlandia (201)

199 - 100
mld

Finlandia (193), Portugalia (183), Argentyna (183),
Tajlandia (177), Hongkong (173), Wenezuela (132), Malezja
(131), Czechy (122), Kolumbia (122), Singapur (116),
NIGERIA (113), Chile (111), PAKISTAN (110), Węgry
(109), Egipt (101)

99 - 50 mld

Filipiny (98), Nowa Zelandia (64), BANGLADESZ (64),
Wietnam (53), Maroko (51)

ZróŜnicowanie wielkości bezwzględnej dochodu

krajowego brutto (GDP) w 2006 r. (c.d.)

GNI w mld
USD

Liczba

krajów

Przykłady spośród 154 krajów i ich GDP (w mld USD)

49 - 20 mld

Ukraina (47), Słowacja (46), Luksemburg (36), Słowenia (34),
Ekwador (33), Gwatemala (32), Angola (29), Litwa (25),

Tunezja (22)

19 - 5 mld

Dominikana (18), Sri Lanka (18), Liban (18), Bułgaria (17), Islandia
(16), Cypr (16), Białoruś (16), Łotwa (15), Salwador (14), Panama
(13),Tanzania (13), Estonia (13), Jamajka (7), Malta (6), Etiopia (6),
Uganda (6), Zimbabwe (2), Madagaskar (5)

4 - 1 mld

Mozambik (4), Burkina Faso (4), Zambia (4), Andora (3), Haiti (3),
Benin (3), Malawi (2), Nikaragua (4), Mołdawia (2), Czad (2),
Togo (1), Wyspy Ziel. Przyl. (1), Erytrea (1), Sierra Leone (1)

PoniŜej

1 mld

Burundi (0,8), Gujana (0,8), Belize (0,7), Seszele (0,7), Liberia
(0,6), Bhutan (0,6), Gambia (0,5), Grenada (0,4), Komory (0,3),
Tonga (0,2), Vanuatu (0,3), Kiribati (0,1), Palau (0,1), Wyspy Sao
Tome i KsiąŜęca (0,07)

ZróŜnicowanie potencjału gospodarczego

krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów

mierzonego PKB w wyraŜeniu absolutnym w 2006 r.

Wielkość PKB
w mld USD

Kraje

PowyŜej

100 mld

Brazylia (764,5), Meksyk (665,5), Argentyna (340,3),
Wenezuela (146,6) i Kolumbia (121,7)

100 mld - 10 mld

Chile (96,5), Peru (70,4), Dominikana (31,1), Urugwaj
(22,5), Ekwador (21,5), Kostaryka (21,0), Gwatemala
(20,9), Panama (15,6) Salwador (15,2), Trinidad
i Tobago (13,8) i Boliwia (10,2)

10 mld - 1 mld

Honduras (9,6), Paragwaj (8,4), Jamajka (8,1),
Nikaragua (4,7), Haiti (3,6), Belize (1,1),
Surinam (1,0),

PoniŜej 1 mld

Saint Lucia (0,8), Brytyjskie Wyspy Dziewicze (0,8),
Saint Kitts i Nevis (0,4), St. Vicent i Grenadyny (0,4),
Dominika (0,3)

[1]

ZróŜnicowanie tempa wzrostu PKB w latach 2007-2010

w głównych grupach krajów (w %; wg danych MFW z 2009 r.)

GRUPY KRAJÓW (REGIONY ŚWIATA)

2007

2008

2009

2010

CAŁY ŚWIAT

5,2

3,2

-1,3

1,9

KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE

2,7

0,9

-3,8

0,0

USA

2,0

1,1

-2,8

0,0

Kraje Unii Europejskiej

3,1

1,1

-4,0

-0,3

Japonia

2,4

-0,6

-6,2

0,5

KR. SŁABO ROZW. I TRANSFORM.

8,3

6,1

1,6

4,0

Afryka

6,2

5,2

2,0

3,9

Europa Środkowa i Południowa (KTT)

5,4

2,9

-3,7

0,8

Wspólnota Niepodległych Państw

8,6

5,5

-5,1

1,2

Azja Wschodnia i Południowo-Wschodnia

10,6

7,7

4,8

6,1

Azja Zachodnia (Środkowy Wschód)

6,3

5,9

2,5

3,5

Ameryka Łacińska i Karaiby

5,7

4,2

-1,5

1,6

ZróŜnicowanie wysokości produktu krajowego brutto
(GDP) per capita z uwzględnieniem parytetu siły
nabywczej walut

według głównych grup krajów

współczesnego świata w 2006 r.

GRUPY KRAJÓW

(I REGIONY KSR)

USD

CAŁY ŚWIAT

KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE (OECD)

KRAJE W TRAKCIE TRANSFORM.

KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE

9 543

29 197

9 527

5 282

AFRYKA SUBSAHARYJSKA

AZJA POŁUDNIOWA

AZJA WSCHODNIA I OCEANIA

AFRYKA PÓŁN. I BLISKI WSCHÓD

AMERYKA ŁACIŃSKA/KARAIBY

1 998

3 416

6 604

6 716

8 417

ZróŜnicowanie poziomu rozwoju krajów afrykańskich
mierzonego wysokością PKB per capita w 2007 r.

PKB per
capita

(w USD)

Liczba

krajów

Przykłady spośród 51 krajów i ich PKB per capita w USD

(w cenach stałych z 2000 r.)

PowyŜej

1 000

Gwinea Równ. (9543), Libia (8362), Seszele (7300), Mauritius (4649),
Botswana (4439), Gabon (4431), RPA (3657), Tunezja (2626), Namibia
(2246), Algieria (2154), Egipt (1801), Maroko (1664), Rep. Ziel. Przylądka
(1602), Suazi (1424), Angola (1246), Kongo (1100)

1000 –

- 500

DŜibuti (841), Kamerun (642), WybrzeŜe Kości Słoniowej (554),
Lesoto (550), Sudan (545)

499 –

- 200

Senegal (497), Kenia (456), Nigeria (446), Zimbabwe (414), Gwinea
(400), Zambia (385), Mozambik (348), Benin (345), Gambia (339),
Mali (322), Ghana (306), Komory (282), Uganda (273), Burkina Faso
(268), Czad (256), Madagaskar (246), Niger (245), Sierra Leone (227),
Togo (218)

PoniŜej
200

Erytrea (166), Malawi (158), Etiopia (141), Gwinea Bissau (131),
Liberia (130), Burundi (101), Dem. Rep. Kongo (93)

ZróŜnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego
krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów

mierzonego wysokością PKB na 1 mieszkańca w 2007 r.

PKB per capita
(w USD)

Kraje i ich PKB per capita (w tys. USD)

Powy

10 000

Brytyjskie Wyspy Dziewicze (46,4), Aruba (24,4),
Bahamy (19,7), Trynidad i Tobago (15,4), Barbados
(12,8), Antigua i Barbuda (12,7)

10 0000-
- 5 000

Chile (9,9), Wenezuela (8,4) Meksyk (8,3), Brazylia
(7,0), Urugwaj (6,9), Argentyna (6,7), Panama (5,9),
Saint Lucia (5,9), Kostaryka (5,8)

4 999 -1000

Dominika  (4,8),  Belize  (4,5),  Surinam  (4,4),  Grenada
(4,1), Peru  (3,8), Dominikana (3,7),  Kolumbia  (3,6),
Salwador  (2,9),

Gwatemala (2,5), Paragwaj (1,9),

Honduras (1,5), Gujana (1,4), Boliwia (1,3)

Poni

ej 1 000

Haiti (0,6)

[1]

ZróŜnicowanie głównych grup krajów pod względem
tempa wzrostu realnego produktu brutto (GDP)
per capita w latach 1980-2005

(w % średniorocznie)

GRUPY KRAJÓW SWIATA

I REGIONY KSR

1981-
1990

1991-
2000

2001-
2005

CAŁY ŚWIAT

KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE

KRAJE W TRAKCIE TRANSFORM.

KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE

1,3

2,5

-1,0

1,8

1,3

1,9

-4,2

3,1

1,5

1,4

6,5

3,7

AFRYKA

AMERYKA ŁACIŃSKA/KARAIBY

AZJA (tylko KSR)

OCEANIA

-0,3

3,7

1,3

-0,1

1,5

4,5

0,6

2,3

1,1

5,0

0,2

ZróŜnicowanie krajów Afryki pod względem tempa
wzrostu realnego PKB per capita w latach 1999-2007

Średnio-
rocznie

Liczba

krajów

Przykłady krajów i tempo wzrostu ich realnego GDP

per capita (w %)

Pow. 9%

Gwinea Równ. (21,7), Angola (10,8)

5,1-9,0%

Sierra Leone (8,9), Czad (8,3), Mozambik (7,7), Sudan (7,4),
Rep. Ziel. Przyl. (7,0), Tanzania (6,5), Mozambik (6,0), Angola
(6,0), Etiopia (5,8), Botswana (5,8), Uganda (5,8), Burkina Faso
(5,6), Rwanda (5,6), Liberia (5,3), Ghana (5,1)

2,1-5,0%

-------------

2,0%

i mniej

----------

Gambia (5,0), Egipt (4,9), Mali (4,9), Nigeria (4,9), Zambia (4,6),
Benin (4,3), Senegal (4,2), Maroko (4,1), RPA (4,0), Niger (3,9),
Algieria (3,8), Kenia (3,8), Kamerun (3,7), Malawi (3,1), DŜibuti
(3,0), Komory (2,2)

----------------------------------------------------------------------------------

Gwinea Bissau (2,0), Burundi (2,0), Togo (1,3), Erytrea (1,2),
Seszele (1,0), Rep. Środ. Afr. (1,0);

WybrzeŜe Kości Słoniowej (0,0), ZIMBABWE (-5,4%)

9. INDEKS ROZWOJU SPOŁECZNEGO

(HDI) WEDŁUG OBLICZEŃ UNDP

-- Od początku lat 90-tych Program Narodów Zjednoczonych

ds. Rozwoju (UNDP) corocznie dokonuje obliczeń i publikuje
kompleksowy miernik poziomu rozwoju poszczególnych
krajów świata, zwany indeksem rozwoju społecznego (a ściślej
biorąc – ludzkiego), tj. Human Development Index (HDI).

-- Przy obliczaniu HDI uwzględnia się wskaźniki cząstkowe:

- wysokość PKB per capita według parytetu siły nabywczej,
- oczekiwaną przeciętną długość Ŝycia w chwili narodzin,
- poziom rozwoju edukacji (tj. łącznie wskaźniki alfabetyzacji

dorosłych oraz skolaryzacji dzieci i młodzieŜy).

-- Według powszechnie akceptowanych poglądów, wskaźnik

HDI w bardziej adekwatny sposób niŜ wysokość dochodu
narodowego brutto per capita odzwierciedla róŜnice, jakie
występują w rzeczywistości między krajami współczesnego
świata pod względem osiągniętego przez nie poziomu
rozwoju gospodarczo-społecznego.

ZróŜnicowanie głównych grup krajów świata
według indeksu rozwoju społecznego w 2007 r.

GRUPY KRAJÓW ŚWIATA I REGIONY KSR

HDI

(od 0 do 1)

CAŁY ŚWIAT

UNIA EUROPEJSKA (UE 27)

KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE (OECD)

KRAJE EUR. ŚRODK.-WSCH. i WSPÓŁ. NIEP. PAŃSTW

KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE

0,753

0,937

0,932

0,821

AFRYKA SUBSAHARYJSKA

AZJA POŁUDNIOWA

AFRYKA PÓŁN. I BLISKI WSCHÓD

AZJA WSCHODNIA I OCEANIA

AMERYKA ŁACIŃSKA/KARAIBY

0,514

0,612

0,719

0,770

0,821

Grupa 10 krajów słabo rozwinięte o najwyŜszym
HDI w roku 2007

(na tle Norwegii i Polski)

Miejsce

rankingowe

Kraj

HDI (od 0,0

do 1,0)

NORWEGIA

0,971

Singapur

0,944

Hongkong

0,944

Republika Korei

0,937

Brunei

0,920

Kuwejt

0,916

Zjed. Emiraty Arabskie

0,903

Katar

O,903

Barbados

0,893

Bahrajn

0,893

POLSKA

0,880

Chile

0,878

Grupa 10 krajów słabo rozwinięte o najniŜszym

HDI w roku 2007

Miejsce

rankingowe

Kraj

HDI (od 0,0

do 1,0)

173

Gwinea-Bissau

0,395

174

Burundi

0,394

175

Czad

0,392

176

Dem. Rep. Kongo

0,389

177

Burkina Faso

0,389

178

Mali

0,371

179

Rep. Środkowoafryk.

0,369

180

Sierra Leone

0,365

181

Afganistan

0,352

182

Niger

0,340

10.

ISTOTA, RODZAJE, MIERNIKI
I DANE EMPIRYCZNE DOTYCZĄCE

UBÓSTWA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

-- Generalnie biorąc,

ubóstwo poszczególnych ludzi i ich

grup jest efektem i przejawem zacofania
(niedorozwoju)

gospodarczo-społecznego, jakie występuje

w skali róŜnych krajów

-- W języku potocznym ubóstwo w sensie ekonomiczno-

społecznym jest

utoŜsamiane z biedą lub nędzą

-- W słownikach językowych definiowane jest ono jako:

-- „brak dostatecznych środków do Ŝycia”

„brak albo względny brak pieniędzy lub mienia”.

Wybrane przykłady definicji ubóstwa

-- Podobnie określają ubóstwo specjaliści z nauk

społecznych. Przykładowo polski socjolog i
ekonomista Z. Markowski traktuje je jako „stan
poniŜej pewnego zmiennego progu dochodowego lub
progu realizacji potrzeb”.

-- A.K. Sen ubóstwo rozumie relatywnie szeroko jako

status osoby pozbawionej moŜliwości realizacji
posiadanych przez nią wszelkich zdolności
intelektualnych i fizycznych.

-- Y. Hayami i Y. Godo twierdzą ze swej strony, Ŝe

ubóstwo sprowadza się do sytuacji, kiedy określona
osoba (lub grupa osób) ma standard Ŝycia niŜszy od
uznanego za minimalny przez społeczeństwo, do
którego ona naleŜy.

Kwestie analizy ilościowej ubóstwa
i pojęcie linii ubóstwa (wg M. Sulmickiej)

-- Zdaniem ekonomistki z SGH - M. Sulmickiej, ilościowa

analiza ubóstwa obejmuje przede wszystkim ustalenie, kogo
zaliczyć do kategorii ludzi ubogich, jak wielka jest
zbiorowość biednych mieszkańców oraz w jaki sposób
moŜna i naleŜy wyznaczyć linię ubóstwa.

-- Według tej samej autorki, pod pojęciem linii ubóstwa

rozumie się najczęściej taką wysokość dochodów lub
wydatków na cele konsumpcyjne, które są niezbędne dla
uzyskania minimalnego standardu Ŝyciowego w zakresie
wyŜywienia i zaspokojenia pozostałych potrzeb
podstawowych ludzi.

-- Jednocześnie za osoby biedne (czy ubogie) uznaje się tych

ludzi, których mierzalny standard Ŝycia znajduje się
poniŜej linii ubóstwa. Mówi się wtedy o tzw. ubóstwie
dochodowym (income poverty).

Linie ubóstwa bezwzględnego i względnego

Linia ubóstwa bezwzględnego (lub absolutnego)

oznaczała dawniej taki poziom zaspokojenia potrzeb
materialnych mieszkańców danego kraju, który zapewniał
poszczególnym ludziom ich biologiczne przeŜycie (przetrwanie).
--

Obecnie przy wyznaczaniu linii bezwzględnego ubóstwa

uwzględnia się teŜ potrzeby pozamaterialne, inaczej zwane
potrzebami społecznymi

(których zazwyczaj nie da się precyzyjnie i

obiektywnie ustalić).
--

Dodać trzeba, Ŝe linia absolutnego ubóstwa zmienia się wraz ze

zmianami kosztów utrzymania.

Linię ubóstwa względnego (relatywnego) wyznacza się w

poszczególnych krajach jako określony odsetek średniego
dochodu (lub mediany) w przeliczeniu na jednego mieszkańca.
--

Innym sposobem wyznaczania takiej linii jest ustalenie takiego

poziomu dochodu per capita, przy którym udział wydatków na Ŝywność,

ubranie i mieszkanie przekracza pewien odsetek całości

Metody wyznaczania linii ubóstwa

Jak podaje M. Sulmicka, w praktyce działalności

państwowych biur statystycznych poszczególnych krajów
linie ubóstwa względnego określone są jako odsetek
przeciętnych wydatków (tzw. ekwiwalentnych) ogółu
gospodarstw domowych w przeliczeniu na osobę. Odsetek taki
waha się zwykle w przedziale od 40 do 60%.
--

Do ustalenia linii ubóstwa względnego wykorzystuje się

teŜ metodę ankietową, która polega na zebraniu i
opracowaniu odpowiedzi respondentów na temat
subiektywnego określenia poziomu dochodu niezbędnego dla
zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzi.
--

Celem zapewnienia międzynarodowej porównywalności

wyników takich badań ankietowych niezbędne jest stosowanie
identycznego zestawu pytań stawianych respondentom.

Linie ubóstwa a kategorie biedy i nędzy

• Czasami w poszczególnych krajach wyznacza się dwie linie
ubóstwa:
-- wyŜszą linię, która określa granicę BIEDY (niedostatku), tzn.
takiego poziomu dochodów, który nie tylko pozwala
człowiekowi na przeŜycie biologiczne, lecz zapewnia teŜ mu
funkcjonowanie w społeczeństwie (overall poverty),
-- niŜszą linię, określającą granicę NĘDZY (skrajnego
ubóstwa), równą takiemu poziomowi dochodów, poniŜej
którego zagroŜona jest egzystencja biologiczna człowieka
(extreme poverty).
• Jak trafnie zauwaŜył J. Topolski: „Nędza to taki stan
bytowania ludzi, w którym nie zostają zaspokojone ich
podstawowe potrzeby w zakresie wyŜywienia, odzieŜy, mieszkania
(…), co niesie za sobą wegetację i wyniszczenie organizmu,
podatność na choroby, zwiększoną umieralność”.

Głębokość a deficyt i spirala ubóstwa

•

Miernikiem głębokości ubóstwa w danym KSR jest luka

dochodowa równa procentowej róŜnicy między przeciętnym
poziomem dochodów ludzi ubogich i linią ubóstwa.
•

Z kolei deficyt ubóstwa to suma pieniędzy potrzebnych do

likwidacji ubóstwa, czyli – do zwiększenia dochodów ludzi
ubogich do poziomu równego linii ubóstwa.
•

O ile krótkoterminowe ubóstwo czasami jest nie do

uniknięcia (zwłaszcza w przypadku katastrof naturalnych,
wojen lub kryzysów gospodarczych), o tyle konieczne jest
ograniczanie długookresowego ubóstwa (trwającego dłuŜej niŜ
1 rok), bo grozi ono pojawieniem się spirali biedy (lub nędzy).
Wówczas zwalczanie biedy wymaga zaangaŜowania większych
środków i jest znacznie trudniejsze, zwłaszcza gdy ubóstwo
przeobraŜa się w problem dziedziczny.

Poziom absolutnego ubóstwa w niektórych
KSR w latach 2000-2007

(odsetek ludności

o średnich dochodach poniŜej 1,25 USD dziennie)

Kraje

% ludn.

Kraje

% ludn.

Tanzania

88,5

Kostaryka

2,4

Liberia

83,7

Maroko

2,5

Burundi

81,3

Wenezuela

3,5

Rwanda

76,6

Dominikana

5,0

Mozambik

74,7

Brazylia

5,2

Malawi

73,9

Paragwaj

6,5

Gwinea

70,1

Gujana

7,7

Madagaskar

67,8

Gwatemala

11,7

Kompleksowy wskaźnik ubóstwa (

Human

Poverty Index

) według UNDP

•

Od roku 1997 eksperci UNDP opracowują dla większości

krajów świata kompleksowy wskaźnik ubóstwa społecznego, tj.
Human Poverty Index (HPI). Stanowi on swoistą „odwrotność”
wskaźnika rozwoju społecznego - Human Development Index
(HDI), chociaŜ metodologia obliczania obu tych wskaźników
jest podobna.

•

O ile jednak HDI pokazuje osiągnięcia na drodze do

pełnego rozwoju społecznego, o tyle HPI odzwierciedla
zaległości istniejące w tej dziedzinie.

•

Wychodząc naprzeciw problemowi relatywności biedy

w skali globalnej, oblicza się dwie wersje wskaźnika ubóstwa:
HPI–1 dla KSR i HPI–2 dla KWR.

Obliczanie miernika ubóstwa ludności KSR –
Human Poverty Index (HPI-1)

• Przy obliczaniu wskaźnika ubóstwa ludości KSR, tj. HPI–1

bierze się pod uwagę

4 poniŜsze wskaźniki cząstkowe:

-- odsetek ludności umierającej przed ukończeniem 40 lat

Ŝycia,

-- poziom analfabetyzmu (ludzi w wieku powyŜej 15 lat),
-- odsetek ludzi bez dostępu do wody zdatnej do picia,
-- odsetek dzieci mających zbyt małą wagę ciała

(bo niedoŜywionych) w wieku do 5 lat.

• Wartość tego wskaźnika za 2007 r. obliczona została przez

ekspertów UNDP tylko dla 135 KSR. Nie jest on więc znany
dla sporej części KSR. Wyniki tych obliczeń dla wybranych
krajów są przedstawione dalej.

Polaryzacja KSR pod względem indeksu
ubóstwa ludności (HPI-1) w roku 2007

Grupa krajów najuboŜszych, odznaczających się

najwyŜszym wskaźnikiem ubóstwa:

Kraj

HPI-1

Miejsce w rankingu

Afganistan

59,8

135

Niger

55,8

134

Mali

54,5

133

Czad

53,1

132

Burkina Faso

51,8

131

Etiopia

50,9

130

Gwinea

50,5

129

Sierra Leone

47,7

128

Mozambik

46,8

127

Benin

43,2

126

Rep. Śr. Afr.

42,4

125

Senegal

41,6

124

Polaryzacja KSR pod względem indeksu
ubóstwa społecznego (HPI-1) w roku 2007 (c.d)

Grupa KSR, odznaczających się najniŜszym
wskaźnikiem ubóstwa:

Kraj

HPI-1

Kraj

HPI-1

Barbados

2,6

Meksyk

5,9

Urugwaj

3,0

Saint Lucia

6,3

Chile

3,2

Wenezuela 6,6

Argentyna

3,7

Jordania

6,9

Kostaryka

3,7

Panama

6,7

Kuba

4,6

Kolumbia

7,6

Katar

5,0

Liban

7,6

Singapur

5,2

Ekwador

7,9

11. POJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA

KRAJÓW SŁABO ROZWINIĘTYCH

-- W okresie powojennym (1945-1989 r.) w praktyce

stosunków międzynarodowych, w literaturze naukowej oraz
w publicystyce długo stosowano podział całego
współczesnego świata na 3 główne grupy krajów (państw):
1) rozwinięte kraje kapitalistyczne (państwa Zachodu lub

kraje o gospodarce rynkowej),

2) kraje socjalistyczne (państwa „realnego socjalizmu”,

komunistyczne, kraje Wschodu lub kraje o gospodarce
centralnie planowanej),

pozostałe kraje

, tj. „reszta” krajów, określanych

wieloma podanymi dalej nazwami:

-- kraje kolonialne (a później - postkolonialne);
-- kraje tropikalne (kryterium geograficzne);
-- kraje zacofane (backward) lub nierozwinięte;

ontrowersje wokół pojęcia krajów słabo

rozwiniętych (KSR) i pojęć pokrewnych (I)

• kraje niedorozwinięte (underdeveloped) lub kraje

nieuprzemysłowione;

• kraje słabo rozwinięte

(KSR – termin

najtrafniejszy

ale pesymistyczny) lub słabo uprzemysłowione;

• kraje gospodarczo mniej rozwinięte lub mniej

zaawansowane (less developed = less advanced),

• kraje rozwijające się

(KR; developing countries – termin

najpopularniejszy, optymistyczny, choć nieadekwatny) lub
kraje uprzemysłowiające się;

• kraje o niskim dochodzie (low-income)
• kraje ubogie, biedne lub obszary (regiony) nędzy;
• kraje Południa (South);
• kraje Trzeciego Świata (Third World; Tiers Monde);
• kraje niezaangaŜowane (non-aligned; non-alignés);
• kraje Grupy 77 (Seventy-Seven).

ontrowersje wokół pojęcia KSR i pojęć

pokrewnych (II)

• Prawdę mówiąc, Ŝadne z podanych określeń nie

odzwierciedla prawidłowo (tj. w sposób adekwatny)
skomplikowanej rzeczywistości ekonomicznej i społeczno-
politycznej tych krajów świata, do których przytoczone
nazwy są odnoszone.

• Wydaje się jednak, iŜ

najbliŜsze realiom jest określenie

KSR,

chociaŜ powszechnie przyjęło się w Polsce i na świecie

uŜywać terminu kraje rozwijające się (KR).

• Umowny charakter i trudności ustalenia precyzyjnych

kryteriów przynaleŜności do KSR:

– Bardzo trudno dokonać w praktyce wyodrębnienia grupy KSR.
– Zawodność i nieadekwatność pojedynczych kryteriów klasyfikacji.
– Konieczność uwzględnienia wielu kryteriów klasyfikacji.

Cechy charakterystyczne KSR

• Niski poziom rozwoju gospodarczego (mierzonego nie tylko

wysokością PKB na 1 mieszkańca).

• Zazwyczaj niedostateczna dynamika rozwoju, zacofana i za

słabo zdywersyfikowana struktura gospodarki, a zwłaszcza
zbyt wysoki udział rolnictwa w PKB i za duŜy udział tam
zatrudnionych.

• Relatywnie duŜe rozmiary sektora nieformalnego (tzw.

„czarnego rynku”) i sektora gospodarki naturalnej.

• Brak lub niedorozwój podstawowej infrastruktury

ekonomicznej i społecznej.

• Ubóstwo ludności - niskie dochody, duŜe bezrobocie, często

niedoŜywienie (a nawet głód), fatalny stan zdrowotności,
niedostateczna długość Ŝycia, wysoki odsetek analfabetów i
niedostateczny poziom wykształcenia.

• Niska jakość i degradacja środowiska naturalnego.

Cechy charakterystyczne KSR (c.d.)

• Zacofane stosunki społeczne i nadmierne dysproporcje w

podziale dochodów między najbogatszych i najbiedniejszych.

• Za duŜe, zbyt słabe i nieefektywnie działające państwo.
• Nadmiernie rozbudowany aparat biurokratyczny.
• Powszechność korupcji urzędników i naduŜyć ze strony

administracji publicznej.

• Ograniczony zakres gospodarki rynkowej, brak sprawnie

działającego mechanizmu i instytucji rynkowych.

• Niekorzystna pozycja w międzynarodowym podziale pracy,

o czym świadczą w szczególności takie zjawiska jak:

-- za słabo zdywersyfikowana struktura handlu zagranicznego,
-- zbyt mały napływ BIZ i transfer wiedzy naukowo-technicznej,
-- nadmierna zaleŜność rozwoju gospodarczo-społecznego od rynków

i oficjalnej pomocy finansowej ze strony KWR.

12. DYWERSYFIKACJA KSR

POD WZGLĘDEM WYBRANYCH
WSKAŹNIKÓW ROZWOJU
GOSPODARCZO-SPOŁECZNEGO

•

Ogólna charakterystyka zróŜnicowania ekonomiczno-społecznego
głównych grup krajów współczesnego świata w 2006 r.

(według danych

Banku Światowego)

•

ZróŜnicowanie KSR i innych krajów świata w 2006 r. pod względem
oczekiwanej długości Ŝycia mieszkańców (w latach)

•

ZróŜnicowanie KSR na tle innych krajów świata według stopy
analfabetyzmu dorosłych w 2006 r. ( %)

•

ZróŜnicowanie KSR pod względem podziału dochodów pomiędzy
najbiedniejsze i najbogatsze grupy ludności w roku 2007
(udział w całości dochodów w %)

Ogólna charakterystyka zróŜnicowania ekonomiczno-
społecznego głównych grup krajów współczesnego świata
w 2006 r.

(według danych Banku Światowego)

Wyszczególnienie

61 krajów

o niskim

GNI per capita

(do 765 USD)

104 kraje

o średnim GNI
per capita

(766 – 9 385
USD)

55 krajów i
teryt. o wysok.
GNI per capita

(ponad 9 386
USD)

ŚWIAT

(210 krajów

i terytoriów)

Ludność

(mln osób)

2 353

(36,6%)

3 073

(47,7%)

1 011

(15,7%)

6 438

(100%)

rednioroczny

przyrost natur.

(2000-2005)

1,9%

0,9%

0,7%

1,2%

Wielkość GNI

(mld USD)

1 364

(3,0%)

8 113

(18,0%)

35 529

(79,0%)

44 983

(100%)

Przeciętny GNI
per capita

580 USD

6 400 USD

35 131 USD

6 987USD

Ogólna charakterystyka zróŜnicowania ekonomiczno-
społecznego głównych grup krajów (c.d.)

Wyszczególn.

I grupa krajów

II gr. krajów

III gr. krajów

WIAT

Roczne tempo wzrostu
GDP per capita

2004-2005

5,6%

5,4%

2,1%

2,4%

Długość Ŝycia

męŜczyzn/kobiet

58/60 lat

68/73 lata

76/82 lata

65/69 lat

Umieralność

do 5 roku Ŝycia

na 1000 dzieci

126

Analfabetyzm
dorosłych

38%

10%

20%

ZróŜnicowanie KSR i innych krajów świata w 2006 r.
pod względem oczekiwanej długości Ŝycia mieszkańców

Długość
Ŝycia

Liczba

krajów

Przykłady z grupy 192 krajów i przeciętna oczekiwana długość
Ŝycia ich mieszkańców (w latach)

PowyŜej
70 lat

Japonia (82), Szwecja (80), Szwajc.(80), Islandia (80),
Hongkong (80), Kanada (79), Austria (79), Belgia (79),
Hiszpania (78), Singapur (78), USA (77), Kostaryka (77), Kuweit
(77), Chile (76), Argentyna (74), Korea Płd (73), POLSKA (73),
CHINY (71), Algieria (71)

70 – 61
lat

Litwa (70), Łotwa (70), Salwador (70), Ekwador (69), Tajlandia
(69), Białoruś (68), Brazylia (67), ROSJA (66), INDIE (63),
Boliwia (62), Egipt (61), Bangladesz ((61)

60 – 50

lat

Ghana (58), Sudan (56), Madagaskar (54), Haiti (53), Benin
(51), Kamerun (51), Gwinea Równ. (50), Erytrea (50)

PoniŜej
50 lat

Angola (47), Burkina Faso (43), Burundi (42), Etiopia (42), Mali
(41), Mozambik (41), Rwanda (40), Zimbabwe (39), Botswana
(39), Leshoto (38), Malawi (38), Zambia (37), Sierra Leone (37)

ZróŜnicowanie KSR na tle innych krajów świata
według stopy analfabetyzmu dorosłych w 2006 r. ( %)

Stopa

analfab.

Liczba

krajów

Przykłady z grupy 192 krajów i stopa analfabetyzmu
dorosłych ich mieszkańców (w %)

PoniŜej 5%

JAPONIA (0), NIEMCY(0), FRANCJA ((0), POLSKA (0),
Białoruś (0), Litwa (0), Rosja (0),Ukraina (0), USA(1),
Hiszpania (2), Gujana (2), Chorwacja(2), Urugwaj (2), Korea
Płd. (2), Argentyna (3), Kuba (3), Rumunia(3), Chile (4)

5-20%

Kostaryka (5), Tajlandia (5), Paragwaj (7), Singapur (8), Sri
Lanka (9), CHINY (9), Zimbabwe (12), BRAZYLIA (15),
Boliwia (15), Dominikana (17), Libia (18), Suazi (19)

21-40%

Salwador (22),Zambia (23), Botswana (24), Kamerun (25),
Ghana (30), Nikaragua (32), Algieria (33), Nigeria (37)

41-60%

INDIE (44), Irak (45), Egipt (45), Haiti (51), Burundi (55),
Pakistan (55), Jemen (55), Bangladesz (59), Nepal (60)

PowyŜej
60%

Benin (61), Gwinea Bissau (62), Afganistan (64), Gambia (64),
BURKINA FASO (77), MALI (81), NIGER (83)

ZróŜnicowanie KSR pod względem podziału dochodów
pomiędzy najbiedniejsze i najbogatsze grupy ludności

w roku 2007

(udział w całości dochodów w %; według danych UNDP)

Kraj

10% najbiedniej

szych ludzi (A)

10% najbogat-

szych ludzi (B)

Dysproporcje

(B : A)

Kolumbia

0,8

45,9

60,4 : 1

Panama

0,8

41,4

49,9 : 1

Brazylia

1,1

43,0

46,0 : 1

Ekwador

1,2

43,3

35,2 : 1

Argentyna

1,2

37,3

31,6 : 1

Chile

1,6

41,7

26,2 : 1

Kostaryka

1,5

35,5

23,4 : 1

Nepal

2,7

40,4

14,8 : 1

Maroko

2,7

33,2

12,5 : 1

ZróŜnicowanie KSR pod względem podziału

dochodów pomiędzy najbiedniejsze i najbogatsze

grupy w 2007 r. (c.d.)

Kraje

10% najbiedniej-
szych ludzi (A)

10% najbogat-

szych ludzi(B)

Dysproporcje

(B : A)

India

3,6

31,1

8,6 : 1

Togo

3,3

27,1

8,3 : 1

Burundi

4,1

28,0

6,8 : 1

Pakistan

3,9

26,5

6,7 : 1

Etiopia

4,1

25,6

6,3 : 1

Bangladesz

4,3

26,6

6,2 : 1

JAPONIA

4,8

21,7

4,5 : 1

13. NIEKORZYSTNA POZYCJA

KSR W ŚWIATOWYM EKSPORCIE

Struktura geograficzna światowego eksportu

towarów w roku 2006

(według głównych grup krajów;

dane UNCTAD)

---------------------------------------------------------------------------------

Kraje wysoko rozwinięte (KWR) = 59,1% (7 085 mld USD)

Kraje słabo rozwinięte (KSR) = 36,8% (4 409 mld USD)

Kraje w trakcie transformacji (KTT) = 4,1% (489 mld USD)

Pozycja KSR wśród największych eksporterów
świata w 2006 r.

(eksport towarów w mld USD)

Eksport

Liczba

krajów

Przykłady krajów i wartość ich eksportu

(w mld USD)

PowyŜej

200 mld

Niemcy (971), USA (904), Chiny (762), Japonia
(598), Francja (459), Niderlandy (401), Wlk.
Brytania (378), Włochy (367), Kanada (360), Belgia
(330), Hongkong (292), Korea Płd (285), Rosja
(245), Singapur (230), Meksyk (214)

200 –
101 mld

Hiszpania (186), Arabia Saud. (179), Tajwan (151),
Malezja (141), Szwecja (130), Szwajcaria (126),
Austria (123), Brazylia (118), Tajlandia (110),
Australia (109), Irlandia (109), Norwegia (103)

100 - 51
mld

POLSKA (95), Indie (90), Indonezja (86), Dania (85),
Czechy (78), Turcja (73), Finlandia (66), Węgry
(62), Iran (58), Wenezuela (56), RPA (52)

Miejsce KSR wśród najmniejszych eksporterów
świata w 2006 r.

(eksport towarów w mld USD)

Eksport

Liczba

krajów

Przykłady krajów i wartość ich eksportu

(w mld USD)

1,0 –

- 0,51

mld

Gwinea (0,9), TadŜykistan (0,9), Gruzja (0,9),
Armenia (0,9), Uganda (0,9), Etiopia (0,9), Nepal
(0,8), Nikaragua (0,8), Togo (0,8), Kirgizja (0,7),
Madagaskar (0,7), Albania (0,6), Benin (0,6)

0,5 mld

i mniej

Malawi (0,5), Haiti (0,5), Laos (0,4), Mauretania
(0,4), Burkina Faso (0,4), Niger (0,4), Burundi
(0,1), Sierra Leone (0,1), Ruanda (0,1), Republika
Środkowej Afryki (0,1), Erytrea (0,009)

Przykłady uzaleŜnienia eksportu krajów
afrykańskich od jednego towaru w 2006 r.

Nazwa towaru

Kraje (odsetek eksportu)

Ropa naftowa

Angola (96%), Libia (95%), Czad (95%), Gwinea
Równ. (93%), Nigeria (92%), Kongo (Braz.-89%),
Sudan (89%), Gabon (77%), Algieria (67%)

Diamenty

Botswana (88%), Sierra Leone (63%), Kongo
(Kinsz.-43%), Namibia (39%), Rep. Śr. Afr. (40%)

Boksyty lub miedź

Mozambik (73%), Gwinea (51%), Zambia (56%)

Kawa

Burundi (88%), Ruanda (52%), Etiopia (48%)

Bawełna

Burkina Faso (84%), Mali (81%)

Kakao

Ghana (46%),Wyb. Kości Sł. (38%), Togo (22%)

Orzeszki ziemne

Gwinea-Bissau (94%), Gambia (44%)

Ryby

Rep. Ziel. Przyl. (61%), Seszele (44%)

TRADYCYJNE TEORIE

ZACOFANIA

GOSPODARCZO-

SPOŁECZNEGO KRAJÓW

SŁABO ROZWINIĘTYCH

dr Mieczys

aw SZOSTAK

Starszy wyk

adowca w Instytucie MSG

SGH

Główne zagadnienia:

Koncepcja błędnego koła ubóstwa R. Nurksego.

Zaklęte kręgi ubóstwa w ujęciu B. Knalla
i E. Gannagé.

Teoria systemu quasi-stałej równowagi
H. Leibensteina.

Koncepcja zacofania i niedorozwoju w ujęciu
M. Todoro.

Zwięzła charakterystyka teorii gospodarki
dualnej.

Koncepcje wzrostu zacofanej gospodarki dualnej.

Kontrowersje wokół kwestii podobieństwa
poziomu rozwoju KSR i Polski.

1. KONCEPCJA BŁĘDNEGO KOŁA

UBÓSTWA R. NURKSEGO

• W okresie powstawania ekonomii rozwoju, tj. u schyłku lat

40-tych i w pierwszej połowie lat 50-tych zainteresowania
ekonomistów z wiodących ośrodków naukowych Zachodu
koncentrowały się na wyjaśnianiu charakteru zacofania i
niedorozwoju krajów słabo rozwiniętych (KSR), a zwłaszcza
- na badaniu przyczyn zacofania i czynników je
utrwalających.

• Dominowała wtedy początkowo tendencja do poszukiwania

jednego, głównego czynnika, który nie tylko rodzi zacofanie,
lecz jest teŜ powodem niskiego stanu (poziomu) głównych
czynników wytwórczych.

Pionierski charakter koncepcji ubóstwa

w ujęciu R. Nurksego

• Do pionierów badań nad KSR naleŜy zaliczyć norweskiego

ekonomistę Ragnara Nurksego. W opublikowanej w 1952 r.
ksiąŜce: „Some Aspects of Capital Accumulation in
Underdeveloped Areas” (po polsku wydanej w 1962 r. pt.:
„Problemy tworzenia kapitału w krajach gospodarczo słabo
rozwiniętych”) wysunął on TEZĘ, Ŝe głównym źródłem
zacofania KSR jest niedobór własnych kapitałów (czyli –
oszczędności ze źródeł wewnętrznych, niezbędnych na cele
inwestycyjne).

• Równocześnie Nurkse przedstawił koncepcję błędnego koła

ubóstwa, którą lapidarnie ujął w następującym zdaniu:
„Kraj jest biedny, poniewaŜ jest biedny”.

Istota koncepcji błędnego koła ubóstwa

•

Nurkse zapoczątkował swoją ksiąŜką powstanie całej serii róŜnych
koncepcji błędnego koła ubóstwa, które teŜ określano mianem

koncepcji zaklętego kręgu ubóstwa

(vicious circle of poverty).

•

UŜywano ponadto terminów: zaklęty krąg biedy (zacofania lub
niedorozwoju)

jak równieŜ -

błędne koło czynników

ograniczających

(to ostatnie pojęcie preferował T. Szentes).

•

W myśl tych koncepcji, czynniki powodujące zacofanie tworzą swoisty

łańcuch zaleŜności

. Układają się one w

krąg przyczynowości

, czyli

– w taki sposób, Ŝe kaŜdy z tych czynników jest zaleŜny od czynnika,
który go poprzedza, a on sam determinuje zjawisko po nim następujące.
Wzajemne powiązanie w sposób okręŜny wszystkich rozpatrywanych
czynników niedorozwoju utrzymuje cały system w równowadze,
prowadzącej do stagnacji gospodarczej.

•

Koncepcje błędnego koła zaczerpnięte zostały przez ekonomistów z
socjologii i psychologii, odzwierciedlając potoczne powiedzenie: „Jedno
niepowodzenie rodzi drugie” (lub przysłowia typu: „Biednemu zawsze wiatr
w oczy”, czy „Nieszczęścia chodzą parami”).

Kręgi niedostatecznej podaŜy kapitału i niskiego

popytu na kapitał według R. Nurksego

•

Przedstawione przez R. Nurksego błędne koło ubóstwa składa się z

dwu

kręgów

. Pierwszy z nich wyjaśnia, skąd bierze się stagnacja po stronie

podaŜy kapitału. Natomiast drugi krąg zawiera próbę wyjaśnienia stanu
niskiego popytu na kapitał w warunkach KSR.

• PIERWSZY KRĄG: Niedostateczna podaŜ kapitału

Niska

zdolność do oszczędzania

Niski poziom realnych

dochodów ludności

Niska wydajność pracy

Niedostateczna podaŜ kapitału (tj. zamknięcie I kręgu).

• DRUGI KRĄG: Niski popyt na kapitał = Słabe bodźce do

inwestowania

Niewielka siła nabywcza ludności

Niski

poziom dochodów realnych

Niska wydajność pracy

Niedostateczne zastosowanie kapitału w procesie produkcji

Słabe bodźce do inwestowania = Niski popyt na kapitał
(tj. zamknięcie II kręgu).

Ocena koncepcji błędnego koła ubóstwa

R. Nurksego

• Głównym osiągnięciem koncepcji

błędnego koła ubóstwa R.

Nurksego było – jak trafnie podkreślał A. Müller – przedstawienie

moŜliwości i sposobu przezwycięŜenia kręgu biedy i zacofania

KSR poprzez stopniowe podnoszenie wydajności pracy, do czego niezbędne
inwestycje kapitału (celem ograniczenia bariery popytu i małej chłonności
rynku, zwiększenia produkcji, wydajności pracy i dochodów ludności).

•

Ale R. Nurkse

błędnie zakładał, Ŝe KSR same nie będą w stanie

zapoczątkować wychodzenia z kręgu biedy i zacofanie

Twierdził, Ŝe będzie to moŜliwe tylko pod warunkiem napływu kapitału
zagranicznego (np. w ramach pomocy krajów rozwiniętych).

•

Zaprzeczyły jednak powyŜszemu

doświadczenia rozwojowe

azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych

, które swe sukcesy

gospodarcze zawdzięczają prawie wyłącznie mobilizacji wewnętrznej
akumulacji kapitału.

Mankamenty koncepcji zaklętego koła

ubóstwa R. Nurksego

• Z kolei kraje naftowe naleŜące do OPEC

- dzięki narzuconym

przez siebie podwyŜkom światowych cen ropy - zdobyły ogromne środki

finansowe. Wprawdzie

część z nich przezwycięŜyła barierę

niedostatecznej podaŜy kapitału, lecz nawet tzw. finansowo
nadwyŜkowe kraje OPEC

(np. ZEA, czy Kuwejt)

nie zdołały wyjść

ze stanu niedorozwoju. Pokazuje to słabość koncepcji
Nurksego, upatrującej wyłącznego źródła zacofania w braku
kapitału.

• Ponadto słuszność koncepcji Nurksego, przypisującej brakowi

kapitałowi rangę jedynej siły sprawczej zacofania, podwaŜył -
zaobserwowany w praktyce wielu KSR - fakt niskiej zdolności
do absorpcji środków kapitałowych

(np. pochodzących z pomocy

zagranicznej), przede wszystkim z powodu braku kwalifikowanych kadr
pracowników, niedorozwoju podstawowej infrastruktury ekonomicznej

i niewłaściwej polityki gospodarczo-społecznej.

2. ZAKLĘTE KRĘGI UBÓSTWA W UJĘCIU

B. KNALLA I E. GANNAGE

• Zaklęty krąg ubóstwa według B. KNALLA:

Niska wydajność pracy (jako główna przyczyna zacofania)

niskie kwalifikacje pracowników i niedostateczne

wykształcenie

niedorozwój szkolnictwa

brak środków

na finansowanie oświaty

niskie dochody ludności

niska

wydajność pracy

niski poziom rozwoju).

• Słabości koncepcji B. Knalla:

-- analiza nakładów na oświatę i postęp techniczny w KSR

przez pryzmat doświadczeń KWR;

-- niekompletność analizy, w szczególności pominięcie roli

innych czynników wytwórczych oraz uwarunkowań
społeczno-instytucjonalnych rozwoju.

Zaklęty krąg ubóstwa według E. Gannagé

• Koncepcja błędnego koła ubóstwa w ujęciu E. Gannagé

(przedstawiona szeroko w opublikowanej w 1962 r. ksiąŜce pt.:
„Economie du développement”):

Niski poziom dochodu narodowego w KSR

Relatywnie

nadmierna konsumpcja

Niski poziom oszczędności ze źródeł

wewnętrznych

Niskie rozmiary akumulacji kapitałowej

Niedostateczne rozmiary inwestycji

Niski poziom dochodu

narodowego.

• Słabości koncepcji E. Gannagé

(według opinii Z. Kozak):

-- wadliwy charakter analizy sytuacji gospodarczej KSR przez pryzmat
niepowtarzalnych przecieŜ doświadczeń historycznych KWR (które
zapoczątkowały przecieŜ dawno temu - dzięki postępowi technicznemu -
rewolucję przemysłową; gdzie nie tylko wewnętrzne akumulacja kapitału
była siłą napędową rozwoju, lecz wykorzystywano teŜ tam rentę z tytułu
posiadania kolonii; ponadto w niektórych krajach Zachodu rozwojowi
sprzyjała protestancka etyka pracy i oszczędności);
-- niekompletność analizy (podobnie jak w koncepcji Knalla).

3. TEORIA SYSTEMU QUASI-STAŁEJ

RÓWNOWAGI H. LEIBENSTEINA

• Nawiązując do dorobku ekonomii klasycznej (A. Smitha, D.

Ricardo i – zwłaszcza - T. Malthusa), H. Leibenstein w swej
ksiąŜce: „Rozwój i zacofanie gospodarcze” (opublikowanej w
tłumaczeniu na język polski w 1963 r.) uznał za główne źródło
zacofania KSR powojenną eksplozję demograficzną,
polegającą na gwałtownym podwyŜszeniu stopy przyrostu
naturalnego ludności tych krajów (dzięki powaŜnemu
obniŜeniu stopy śmiertelności i podwyŜszeniu stopy urodzeń).

• Eksplozja demograficzna w KSR została wywołana – według

Leibensteina – zwiększeniem dochodów ludności, co
umoŜliwiło zapewnienie lepszego wyŜywienia i poprawę
sytuacji zdrowotnej (w efekcie rozbudowy i podniesienia
skuteczności działania systemu opieki medycznej).

Charakterystyka koncepcji zacofania

w ujęciu H. Leibensteina

• W obliczu dominacji nisko wydajnego rolnictwa w Ŝyciu

gospodarczym KSR eksplozja demograficzna prowadzić musi
– zdaniem Leibensteina – do dalszego podziału i rozdrobnienia
gospodarstw wiejskich.

• Efektem powyŜszego jest zbyt ekstensywne wykorzysywanie

uŜytków rolnych, co powoduje spadek plonów i zmniejszenie
produkcji artykułów rolnych.

• Dochód narodowy utrzymuje się jednak na podobnym

poziomie, bo w innych sektorach gospodarki KSR
((zwłaszcza w przemyśle) występują tendencje prorozwojowe.

•

Stąd właśnie wzięło się określenie omawianej teorii mianem

systemu quasi-stałej równowagi.

Ocena koncepcji zacofania

w ujęciu H. Leibensteina

• W odróŜnieniu od koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa,

koncepcja zacofania w ujęciu Leibensteina nie tylko miała
charakter dynamiczny, lecz była teŜ bardziej realistyczna,
bo prawidłowo ukazywała kwestie dynamiki i wzajemnych
powiązań róŜnych zjawisk w warunkach niedorozwoju
gospodarczego.

• WaŜniejsze wady koncepcji Leibensteina:

-- podejście jednoczynnikowe,
-- pomijanie zagadnień industrializacji (zwłaszcza korzyści

wzrostu produkcji nawozów i środków ochrony roślin),

-- pomijanie skutków urbanizacji i migracji ludności,
-- abstrahowanie od moŜliwości stosowania osiągnięć

postępu technicznego itp.

KONCEPCJA NIEDOROZWOJU

I ZACOFANIA W UJĘCIU M. TODORO

•

W opublikowanej w 1986 r. ksiąŜce pt.: „Development in the Third World”
M. Todoro przedstawił własną wersję koncepcji zacofania i niedorozwoju
KSR w formie ogólnego schematu, przy opracowywaniu którego korzystał
z omówionych poprzednio (wcześniejszych o ponad 20-30 lat) koncepcji
zaklętych kręgów ubóstwa i teorii zacofania Leibensteina.

•

Podany dalej

schemat Todoro

składa się z

2 głównych części

składowych

, które obrazują

dwa największe prostokąty

(oznaczone

na rysunku linią przerywaną):

ZACOFANIE

, które ilustruje

dolny prostokąt

(UWAGA: Na zamieszczonym w podręczniku rysunku słowo „Niedorozwój”

zostało tam podane błędnie, bo powinno być wyraŜenie „Zacofanie”);

NIEDOROZWÓJ

, który ilustruje

górny prostokąt

(UWAGA: Na rysunku w podręczniku Z. Kozak brakuje tego wyraŜenia

w górnym prostokącie).

Czynniki i przyczyny zacofania i niedorozwoju

według M. Todoro

• ZACOFANIE: 1) Niski poziom Ŝycia jako kluczowy element

zacofania wewnętrznego i niekorzystnej pozycji
międzynarodowej KSR (Środkowy prostokąt wewnątrz
dolnego duŜego prostokąta)

2) Niska samoocena ludzi i jej

główne przejawy (Prostokąt w lewym dolnym rogu schematu)

3) Ograniczona wolność (Prostokąt w prawym dolnym

rogu)

• NIEDOROZWÓJ: Niskie dochody (ten element zarazem wiąŜe

niedorozwój z zacofaniem)

Niska wydajność pracy

(Przyczyny: Ograniczone moŜliwości kształcenia + Słabe
zdrowie i wyŜywienia + Identyczne czynniki jak przy
bezrobociu

Wysokie bezrobocie i niepełne zatrudnienie

(Przyczyny: Po stronie podaŜy to wysoka stopa przyrostu
naturalnego, zaś po stronie popytu to niskie inwestycje na
jednego mieszkańca)

5. ZWIĘZŁA CHARAKTERYSTYKA

TEORII GOSPODARKI DUALNEJ

• Koncepcje gospodarki dualnej upowszechniane od połowy lat

50-tych, łącząc dorobek socjologii i ekonomii krajów Zachodu.

• Tezą podstawową twierdzenie, Ŝe społeczeństwo i gospodarka

w KSR ma podwójny (czyli – dualny) charakter z powodu
nierówności rozwoju ekonomiczno-społecznego i postępu
technologicznego w przekroju przestrzennym (regionalnym) i
w podziale na róŜne grupy ludności.

• Efektem dualizmu: pojawianie się i istnienie enklaw („wysp”)

dobrobytu i nowoczesności na „oceanie nędzy i tradycji”, co
prowadzi do współistnienia 2 róŜnych „światów” (czyli –
sektorów) w Ŝyciu gospodarczym i społecznym.

Główne rodzaje sektorów według najbardziej

popularnych koncepcji gospodarki dualnej

I) Sektor nowoczesny i sektor tradycyjny

(modern and traditional, według koncepcji W.A. Lewisa)

II) Sektor kapitalistyczny i sektor naturalny

określany teŜ mianem przedkapitalistycznego
(capitalist and subsistence, według koncepcji J.H. Boeke)

III) Sektor formalny i sektor nieformalny

(formal and informal)

IV) Sektor zorganizowany i sektor niezorganizowany

(organized and unorganized).

•

Szersze omówienie

podanych wyŜej klasyfikacji podstawowych

sektorów gospodarki dualnej w punkcie 2 rozdziału II podręcznika
Z.Kozak.

KONCEPCJE WZROSTU ZACOFANEJ
GOSPODARKI DUALNEJ

• W odróŜnieniu od modelu wzrostu Harroda-Domara i innych

tradycyjnych (ortodoksyjnych) modeli wzrostu, których
autorzy traktowali gospodarkę jako jedną całość (tj. jeden
sektor),

w modelach wzrostu gospodarki dualnej

stosuje się podział gospodarki na dwa sektory, tj. na
sektor nowoczesny (przemysł przetwórczy) i sektor
tradycyjny (rolnictwo)

• W. A. Lewis

jest autorem modelu wzrostu

gospodarki dualnej w oparciu o wykorzystanie
nadwyŜek pracy, występujących w rolnictwie
(„Economic Development with Unlimited Supplies
of Labour” – 1954 r.).

Model wzrostu zacofanej gospodarki
dualnej według W.A. Lewisa

• Według załoŜeń powyŜszego modelu, wskutek niepełnego

zatrudnienia i jawnego bezrobocia w sektorze rolnym KSR
istnieją duŜe nadwyŜki siły roboczej, której produktywność
krańcowa wynosi zero. Oznacza to, Ŝe odpływ pracowników z
rolnictwa nie powinien powodować spadku wielkości
produkcji rolnej.

•

Ludność wiejska, zbędna w rolnictwie, migruje do miast w poszukiwaniu
zatrudnienia w przemyśle.

ChociaŜ płaca oferowana migrantom

przez firmy przemysłowe jest stała, to jej przeciętny poziom
przewyŜsza wysokość „płacy naturalnej”, tj. wynagrodzenia
osiąganego przez pracowników rolnych.

• W myśl modelu Lewisa, globalny produkt pracy w przemyśle

jest dzielony na 2 części: na płacę przemysłową i nadwyŜkę
kapitalistyczną, realizowaną przez przedsiębiorców.

NadwyŜka

ta jest przez nich w całości inwestowana, pozwalając na dalsze zwiększanie
zatrudnienia migrantów wiejskich.

Model wzrostu zacofanej gospodarki
dualnej według W.A. Lewisa (c.d.)

• Kiedy całe nadwyŜkowe zasoby siły roboczej

z rolnictwa zostaną juŜ zatrudnione, a migracja będzie
kontynuowana (z racji rosnącego popytu na pracowników
przemysłowych), spowoduje to najpierw wzrost „płacy
naturalnej”, zaś później – konieczność zwiększenia
przeciętnej płacy przemysłowej.

• Uruchomienie mechanizmu rynkowego w efekcie rosnącej

konkurencji przemysłu i rolnictwa na rynku pracy przyczyni
się na dłuŜszą metę – zgodnie z omawianym modelem - do
modernizacji i rozwoju rolnictwa, w ślad za wcześniejszym
przyśpieszeniem industrializacji. W efekcie powinno to
pozwolić na unowocześnienie struktury gospodarki KSR.

Krytyka modelu wzrostu zacofanej
gospodarki dualnej W.A. Lewisa

• Główne zastrzeŜenia wobec modelu Lewisa

dotyczącego przyśpieszenia wzrostu gospodarczego KSR w
oparciu o wykorzystanie nadwyŜki siły roboczej z rolnictwa:
a)

w świetle danych empirycznych (pochodzących m. in. z

Egiptu) negowano prawdziwość załoŜenia o krańcowej
produktywności pracowników rolnych=0 (dodatkowo
podwaŜa to – moim zdaniem – sezonowy charakter duŜej
części zatrudnienia w rolnictwie, o czym Lewis w swoim
modelu nie wspomina);
b)

krytykowano fakt abstrahowania przez Lewisa od

analizy wpływu szybkiego przyrostu demograficznego na
migracje, moŜliwości zatrudnienia, poziom płac oraz na
dynamikę wzrostu produkcji przemysłowej i rolnej;

Krytyka modelu wzrostu zacofanej

gospodarki dualnej W.A. Lewisa

(c.d.)

wskazywano na nierealność załoŜenia o skłonności

przedsiębiorców do przeznaczania całej ich nadwyŜki na cele
inwestycyjne (bo w praktyce spora jej część słuŜy
zaspokajaniu rosnących aspiracji konsumpcyjnych
przedsiębiorców i ich rodzin);

krytykowano ponadto Lewisa za pominięcie przy

analizie migracji nadwyŜek pracowników z rolnictwa do
przemysłu nie tylko kosztów transportu i przesiedlenia, lecz
takŜe za abstrahowanie przez niego od niezbędnych
wydatków na szkolenia i dokształcanie nowo zatrudnianych
pracowników przemysłowych.

MODEL WZROSTU GOSPODARKI
DUALNEJ według J.C. FEIA i G. RANISA

• J.C. Fei i G. Ranis w roku 1964 przedstawili własny model

wzrostu gospodarki dualnej, starając się uniknąć
mankamentów, jakimi odznaczał się model Lewisa.

• W szczególności, aby przybliŜyć do rzeczywistości proces

migracji nadwyŜek pracowników z rolnictwa do przemysłu,
zaproponowali rozciągnięcie tego procesu w czasie poprzez
wyodrębnienie 3 jego faz.

• Wskazywali, Ŝe państwo poprzez odpowiednią politykę

fiskalną powinno pobudzać wykorzystywanie na cele
inwestycyjne nadwyŜki osiąganej przez właścicieli ziemskich.

Model wzrostu gospodarki dualnej
według D.W. Jorgensona (c.d.)

• Akcentował, Ŝe warunkiem akumulacji jest równoległe

zwiększenia produkcji rolnej do poziomu przekraczającego
potrzeby konsumpcyjne samych pracowników rolnictwa oraz
zapewnienie transferu do sektora przemysłowego nadwyŜek
artykułów spoŜywczych.

• Generalnie biorąc

, autorom powyŜszych modeli rozwoju

gospodarki dualnej zarzucano

przecenianie zdolności sił

rynkowych do uruchomienia spontanicznych
procesów przekształceń strukturalnych
i przyśpieszenia rozwoju KSR

(co było równoznaczne

z niedocenianiem roli państwa).

KONTROWERSJE WOKÓŁ KWESTII
PODOBIEŃSTWA NIEDOROZWOJU
POLSKI I KSR (W UJĘCIU Z. KOZAK)

•

ZbieŜne cechy gospodarki KSR i Polski (oraz innych

krajów postsocjalistycznych) według podręcznika Z. Kozak:

wysoki udział rolnictwa i górnictwa w PKB i zatrudnieniu,

a niski udział sektora usług (To juŜ nieaktualne!!!);

dualizm struktur gospodarczych i społecznych (sektory

nowoczesny i tradycyjny; duŜe dysproporcje między
środowiskiem wiejskim i miejskim);

nadmierna zaleŜność technologiczna od rozwiniętych
krajów Zachodu;

imitacyjny charakter postępu technicznego (ale takŜe

w Japonii) , wzorców konsumpcji i styli Ŝycia.

Istotne róŜnice gospodarczo-społeczne między

krajami słabo rozwiniętymi i Polską

Przewaga (odmienność) Polski w stosunku do KSR:

-- znacznie wyŜszy poziom Ŝycia i

brak na masow

skal

dzy

;

-- relatywnie wysoki poziom wykształcenia społeczeństwa;
-- powszechny system emerytalny i bezpłatna publiczna słuŜba zdrowia;
-- znacznie lepiej rozwinięta infrastruktura ekonomiczno-społeczna,

KONKLUZJA:

Wbrew sugestiom Z. Kozak, w świetle dostępnych danych empirycznych, a
zwłaszcza dotychczasowych wyników transformacji systemowej, jak teŜ z
racji integracji Polski oraz kilku innych europejskich krajów

postsocjalistycznych z Unią Europejską

nie ma dzisiaj - moim zdaniem

– wystarczających przesłanek  merytorycznych, które mogłyby
pozwolić udowodnić słuszność tezy Z. Kozak o występowaniu
znacznego podobieństwa  tej grupy krajów z KSR.

GŁÓWNE ZAGADNIENIA

Model wzrostu Harroda-Domara: ZałoŜenia i ocena
przydatności.

Neoklasyczna funkcja produkcji Cobba-Douglasa.

Egzogeniczny model wzrostu Solowa-Swana.

Koncepcja kluczowej roli kapitału w procesie wzrostu
KSR.

Luka akumulacji wewnętrznej a luka dewizowa.

Niska zdolność KSR do absorpcji środków kapitałowych.

Źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji na cele
inwestycyjne.

Kierunki reform systemów finansowych w warunkach
KSR.

Ogólna ocena zakresu i roli paradygmatu oszczędności
i inwestycji.

MODEL WZROSTU HARRODA-DOMARA:

ZAŁOśENIA I OCENA PRZYDATNOŚCI

ZałoŜenia modelu wzrostu

w ujęciu R. Harroda i E. Domara:

• kapitał stanowi podstawowy i jedyny czynnik wzrostu

gospodarczego (jednoczynnikowy model wzrostu),

• występowanie jednolitej struktury produkcji (jeden produkt),
• stały współczynnik kapitałochłonności (odzwierciedlający

zaleŜność produkcji od nakładu środków kapitałowych),

• brak opóźnień czasowych między momentem wydatkowania

kapitału a momentem praktycznego wzrostu produkcji,

•

gospodarka zamknięta (tj. brak handlu zagranicznego),

•

kapitał nie starzeje się i jest wykorzystywany w stałej

proporcji do nakładów pracy.

Istota i główne zalety modelu
wzrostu Harroda-Domara

•

Kapitał

rozumiany jest jako wartość przynosząca dochód,

a jednocześnie jako czynnik produkcji.
•

Źródłem popytu na kapitał są inwestycje. Natomiast

oszczędności decydują o podaŜy kapitału.
•

Realizacja inwestycje prowadzi do wzrostu zdolności

wytwórczych gospodarki. Pozwala to na zwiększenie dochodu i –
co za tym idzie – takŜe popytu w skali całej gospodarce.
•

W ten sposób – jak zauwaŜyła Z. Kozak - model wzrostu

Harroda-Domara łączy popytową koncepcję Keynesowską z
podaŜowym podejściem twórców ekonomii klasycznej.
•

Za waŜne zalety tego modelu jako koncepcji teoretycznej

uznaje się teŜ jasność i przejrzystość rozumowania oraz
odniesienie analizy do całej gospodarki.

Mocne strony a słabości modelu

Harroda-Domara

•

W literaturze przedmiotu zwraca się takŜe uwagę na fakt, Ŝe

omawiany model próbowano praktycznie wykorzystywać przy
opracowywaniu średnio- i długookresowych planów rozwoju
w niektórych KSR (m. in. w Indiach).
•

Natomiast krytycy modelu Harroda-Domara podkreślają, Ŝe

powstał on w ramach badań nad procesem wzrostu w krajach
o wysoko rozwiniętej gospodarce rynkowej, co przesądza o dość
ograniczonej jego uŜyteczności dla analizy procesu wzrostu
gospodarczego w KSR.
•

Rozpatrywany model jest ponadto krytykowany za

abstrahowanie od innych – poza oszczędnościami i inwestycjami
– czynników wytwórczych, za pomijanie związków i przepływów
międzysektorowych oraz międzygałęziowych, a takŜe za
niejasność współczynnika kapitałochłonności.

ZałoŜenia i ocena praktycznej przydatności

neoklasycznej funkcji produkcji

-- Funkcja produkcji oparta jest na następujących załoŜeniach:

1) kapitał i praca są czynnikami doskonale substytucyjnymi

(zastępowalnymi) wobec siebie;

oba czynniki produkcji są opłacane zgodnie z wartością ich krańcowej
produkcyjności;

Stały wzrost moŜe być osiągnięty poprzez róŜnicowanie współczynnika
kapitałochłonności (tj. efektywności wykorzystania kapitału).

-- Jednym z głównych mankamentów funkcji produkcji

jest zbyt duŜy stopień agregacji dóbr kapitałowych, które w praktyce
odznaczają się róŜną produktywnością i odmiennymi kosztami.

-- Ale funkcja produkcji jest szeroko stosowana w badaniach

empirycznych nie tylko poświęconych analizie
rzeczywistości gospodarczej krajów wysoko rozwiniętych,
ale takŜe procesów rozwoju ekonomicznego KSR.

EGZOGENICZNY MODEL

WZROSTU SOLOWA-SWANA

• Nowa wersja funkcji produkcji w ujęciu Solowa-Swanna:

Y = f (K, L, A),

gdzie: A - produktywność czynników wytwórczych (zasobów ludzkich

i środków kapitałowych);

K – kapitał; L - praca

• Zmodyfikowana (dzięki dekompozycji) postać

modelu Solowa-Swana:
g = ∆Y/Y = ∆A/A + α ∆K/K + (1- α) ∆L/L

gdzie: g= ∆Y/Y – tempo wzrostu produkcji (lub produktu krajowego brutto)

∆A/A – tempo wzrostu ogólnej produktywności czynników produkcji,

α - udział akumulacji we wzroście proporcjonalny do jej udziału w PKB,

∆K/K  - tempo przyrostu kapitału,
(1- α)  - udział nakładów pracy we wzroście proporcjonalny do ich udziału,
∆L/L  - tempo przyrostu siły roboczej (tj. czynnika pracy).

Zwięzła charakterystyka

modelu wzrostu Solowa-Swana

• Przyjęte w tym modelu załoŜenie o malejącej

produktywności krańcowej kapitału i pracy sprawia, Ŝe
krótkookresowe zwiększenie stopy oszczędności pozwala
jedynie na przejściową poprawę dynamiki wzrostu
gospodarczego.

•

Jednak na dłuŜszą metę prowzrostowe działanie zwiększonej stopy
oszczędności zostanie zneutralizowane przez zwiększenie
kapitałochłonności produkcji.

• Z powyŜszego wynika, Ŝe nieodzownym warunkiem

długookresowego wzrostu gospodarczego jest podnoszenie
produktywności czynników wytwórczych, a zwłaszcza
poprawa wydajności pracy, co jest moŜliwe tylko dzięki

postępowi technicznemu

(traktowanemu jako

czynnik

egzogenny)

. Dlatego teŜ funkcja produkcji Solowa-Swana

uznawana jest za egzogeniczny model wzrostu.

4. KONCEPCJE KLUCZOWEJ ROLI

KAPITAŁU W PROCESIE WZROSTU

•

Nie tylko wspominany uprzednio R. Nurkse (autor koncepcji błędnego

koła ubóstwa), lecz takŜe kilku innych ekonomistów, którzy zaliczani są do
pionierów ekonomii rozwoju (m. in.: G.M. Meier, R.E. Baldwin, P.T. Bauer,
W.A. Lewis, W.W. Rostow, P. Rosenstein-Rodan), przypisywało kluczową

rolę akumulacji kapitału w procesie wzrostu gospodarczego KSR.

•

Świadczyć moŜe o tym stanowisko

W.A. Lewisa,

który twierdził, Ŝe

centralnym zadaniem teorii rozwoju ekonomicznego KSR jest wyjaśnienie,
w jaki sposób „gospodarka, która wcześniej oszczędzała i inwestowała tylko
4% lub 5% swego dochodu narodowego, zmienia się w gospodarkę, gdzie
oszczędności dobrowolne sięgają około 12% dochodu narodowego”.

•

Wskazując na potrzebę zwiększenia w KSR akumulacji kapitału (tj.

oszczędności) i przeznaczania go na realizację projektów rozwojowych
(inwestycji), Lewis dostrzegał przy tym konieczność zarówno rozwoju
przedsiębiorczości prywatnej, jak teŜ aktywnego interwencjonizmu
ekonomicznego państwa.

Podejście Rostowa

do roli akumulacji kapitału

•

Amerykański ekonomista W. W. Rostow w ksiąŜce pt.: „The Stages of

Economic Growth: A non-Communist Manifesto”

(Cambridge 1960)

wyróŜnił pięć

podstawowych faz (stadiów)  wzrostu gospodarczego, przez które powinien
przejść kaŜdy kraj zacofany, który chce  awansować do grupy krajów
rozwiniętych:
1) społeczeństwo tradycyjne,
2) faza tworzenia wstępnych przesłanek startu (preconditions for take-off),
3) start do autonomicznego wzrostu (take-off into self-sustained growth),
4) okres dojrzałości ekonomicznej,
5) faza wysokiego poziomu masowej  konsumpcji.
•

W oparciu o analizę historycznych doświadczeń procesu wzrostu

ekonomiczno-społecznego w Wielkiej Brytanii, Francji i USA, W.W. Rostow
twierdził, Ŝe z doświadczeń tych wynika, iŜ współczesne KSR naleŜy uznać za
kraje znajdujące się w drugim lub trzecim stadium wzrostu.
•

Naczelnym i priorytetowym zadaniem KSR jest więc stworzenie

warunków instytucjonalnych i społeczno-politycznych, niezbędnych dla
uruchomienia (tj. startu) procesu samoczynnego wzrostu gospodarczego,

Podejście Rostowa

do roli kapitału (c.d.)

•

Za moment zapoczątkowania tworzenia wstępnych warunków startu do

wzrostu ekonomicznego określonego KSR – zdaniem Rostowa – naleŜy uznać
pojawienie się silnego nagłego bodźca (sharp stimulus) w postaci idei postępu
gospodarczego. Zazwyczaj przychodzi ona z zewnątrz, zaś miejscowa elita ją
upowszechnia.
•

W tej fazie następuje zwiększenie eksportu surowców oraz importu obcych

technologii i kapitału. Towarzyszą temu radykalne zmiany zachodzące w
rolnictwie, transporcie i łączności.
•

Rostow przypisywał wiodącą rolę akumulacji kapitału w stadium startu

KSR do samonapędzającego się wzrostu, kiedy to – jego zdaniem - udział tej
akumulacji w dochodzie narodowym powinien przekraczać 10%.

•

Mechanizm samoczynnego wzrostu gospodarczego według Rostowa:

Akumulacja kapitału → Nowe inwestycje → Zmiany technik
produkcji → Industrializacja (rewolucja przemysłowa) →
Modernizacja gospodarki → Wzrost dochodu narodowego →
Akumulacja kapitału → Nowe inwestycje →…

Rola kapitału według

koncepcji „wielkiego

pchnięcia”

P.N. Rosensteina-Rodana

•

P.N. Rosenstein-Rodan przeszedł do historii ekonomii rozwoju jako

autor koncepcji „wielkiego pchnięcia”. UwaŜał on, Ŝe

warunkiem

udanego zapoczątkowania procesu wzrostu gospodarki słabo
rozwiniętej są pewne minimalne nakłady środków
kapitałowych

, które są niezbędne zwłaszcza dla realizacji inwestycji

w infrastrukturze.

•

Uzasadniając swoją koncepcję, trafnie porównał on uruchomienie

wzrostu ekonomicznego do momentu startu samolotu: „Pchnięcie danego
kraju na drogę trwałego samoczynnego wzrostu przypomina po trosze start
samolotu. Istnieje pewna szybkość krytyczna, którą samolot musi osiągnąć

jeszcze na ziemi, aby zdołał unieść się w powietrze.” Natomiast w przypadku

wzrostu ekonomicznego potrzebna jest osiągnięcie określonej
masy krytycznej w postaci minimalnych rozmiarów inwestycji
i kapitału potrzebnego na ich sfinansowanie.

„Renesans” badań nad znaczeniem
kapitału

w procesie rozwoju KSR

•

W ostatnich 20 latach opublikowano szereg nowych prac (m. in. N.G.

Mankiw, D. Romer, D.N. Weil), zawierających

wyniki badań

empirycznych nad rolą kapitału i inwestycji

w procesie rozwoju

gospodarczego KSR. Podkreśla się w nich

silną współzaleŜność

akumulacji kapitału finansowego, inwestycji w kapitał
rzeczowy

(powiększanie majątku produkcyjnego),

stosowania nowych

technologii oraz inwestycji w tzw. kapitał ludzki.

•

Nawiązując do koncepcji K. Arrowa „learning by doing”, zwraca się

uwagę na to, Ŝe nakładom inwestycyjnym na powiększanie mocy
wytwórczych i zakupy technologii powinny teŜ towarzyszyć odpowiednie

nakłady na podnoszenie umiejętności i kwalifikacji
pracowników produkcyjnych i kadry kierowniczej.

Istota luki dewizowej i czynniki determinujące
jej wielkość

•

Zdaniem Chenery’ego, istniejąca w gospodarce słabo rozwiniętej

luka dewizowa jest równa róŜnicy między wielkością
niezbędnego importu i moŜliwego eksportu danego KSR w
okresie t,

w którym poŜądana wielkość dochodu narodowego powinna

wynieść V

•

Zapotrzebowanie na import w okresie t

jest ustalane jako

suma importu w okresie wyjściowym (M

) i szacowanego

przyrostu importu koniecznego dla zwiększenia dochodu
narodowego z V

do Vt.

Do tego szacunku wykorzystuje się

parametr µ’=krańcowej stopie importu, kontrolowanej przez

administrację państwową.

•

Przy szacowaniu wpływów eksportowych w okresie t

wykorzystany jest parametr ε

będący miarą wpływu państwa

na wzrost tych wpływów.

6. NISKA ZDOLNOŚĆ KSR DO ABSORPCJI

RODKÓW KAPITAŁOWYCH

•

Z jednej strony - większość KSR odczuwa dotkliwie brak

wystarczających własnych środków kapitałowych, lecz z
drugiej strony - często występuje tam na szeroką skalę
marnotrawstwo dostępnego kapitału.

•

Za główne przyczyny marnotrawstwa środków

kapitałowych naleŜy uznać w szczególności: błędną alokację
zasobów, niepełne lub niewłaściwe wykorzystanie przez
pracowników istniejących zdolności wytwórczych (maszyn,
urządzeń technicznych i narzędzi pracy, surowców i
materiałów), realizację nieracjonalnych, lecz prestiŜowych
projektów inwestycyjnych (budowa pałaców lub świątyń).

NISKA ZDOLNOŚĆ KSR DO ABSORPCJI

RODKÓW KAPITAŁOWYCH

•

Marnotrawstwu kapitału towarzyszy w wielu KSR niska ich

zdolność do absorpcji dostępnych środków kapitałowych na
cele inwestycyjne z powodu:
-- braku kwalifikowanych kadr (zwłaszcza inŜyniersko-

technicznych i kierowniczych),

-- niedorozwoju infrastruktury i biur projektowych,

-- niedostatku technologii i dostaw niezbędnych surowców,
-- niskiej wydajności pracy i efektywności innych czynników

wytwórczych.

•

W praktyce niska zdolność do absorpcji kapitału ujawniła

się zwłaszcza w bogatych krajach naftowych oraz w tych
pozostałych KSR, do których napływała szerokim strumieniem
zagraniczna pomoc rozwojowa.

7. ŹRÓDŁA OSZCZĘDNOŚCI I SPOSOBY

ICH MOBILIZACJI

•

W obliczu charakterystycznego dla KSR niedoboru

oszczędności wewnętrznych i niedostatecznego dopływu
oszczędności zagranicznych (dewizowych) przedmiotem
szerokiego zainteresowania przedstawicieli ekonomii rozwoju
jest od dawna kwestia źródeł oszczędności i sposobów ich
mobilizacji.

•

Oszczędności (S) wpływają bowiem na tempo wzrostu dochodu

narodowego, przesądzając o moŜliwościach inwestycyjnych i
konsumpcyjnych społeczeństw poszczególnych KSR.

•

WyróŜnia się następujące podstawowe źródła oszczędności

to: oszczędności przedsiębiorstw (S

), gospodarstw domowych

), państwa (S

)

i oszczędności zagranicy (S

S= Sc+ Sp+ Sg+ Sf

Oszczędności róŜnych sektorów a polityka
podatkowa władz państwowych KSR

Równocześnie rządy KSR powinny prowadzić bardziej skuteczną niŜ

w przeszłości politykę mobilizacji akumulacji kapitałowej z pozostałych źródeł:
1)

oszczędności gromadzonych przez miejscowe przedsiębiorstwa prywatne
(zwłaszcza przez małe i średnie firmy),

oszczędności gospodarstw domowych (szczególnie lepiej sytuowanych),

przyciągać kapitały zagraniczne (tj. pomoc oficjalną typu ODA, kredyty
bankowe i inwestycje zagraniczne - bezpośrednie i portfelowe).

8. KIERUNKI REFORM SYSTEMÓW

FINANSOWYCH W WARUNKACH KSR

•

Systemy finansowe, które są obrazowo określane mianem swoistego

„krwioobiegu” zaawansowanej gospodarki rynkowej, w większości krajów

słabo rozwiniętych

nie tylko charakteryzują się niedostateczną

skalą działania, lecz na dodatek funkcjonują za mało
efektywnie.

Zamiast sprzyjać prowadzeniu działalności biznesowej, często

więc utrudniają proces rozwoju.

•

Do głównych mankamentów systemów finansowych

istniejących dotąd w omawianej grupie krajów zalicza się:
-- niedostateczną sieć i słabość banków komercyjnych (które zazwyczaj

są głównymi operatorami finansowymi) oraz problemy z zapewnieniem
spłaty kredytów bankowych przez przedsiębiorstwa;

-- zupełny brak lub niedorozwój innych instytucji finansowych, a zwłaszcza

giełd papierów wartościowych, domów maklerskich, funduszy
inwestycyjnych i emerytalnych, towarzystw ubezpieczeniowych itp.;

-- niewłaściwa polityka stóp procentowych, co często wynika z braku

niezaleŜności banku centralnego od administracji rządowej.

9. OGÓLNA OCENA ZAKRESU I ROLI

PARADYGMATU OSZCZĘDNOŚCI
I INWESTYCJI

• Zakres paradygmatu oszczędności i inwestycji:

-- wiodąca rola kapitału w procesie wzrostu ekonomicznego;

-- analiza relacji między oszczędnościami (akumulacją

kapitału) a inwestycjami;

-- kwestie niedoboru kapitału, luki akumulacji wewnętrznej

(oszczędności) i luki handlu zagranicznego;

-- zdolność do absorpcji kapitału a jego marnotrawstwo;

-- źródła oszczędności wewnętrznych a rola obcych zasobów

kapitałowych (oraz metody ich mobilizacji);

-- słabości sektora finansowego i kierunki jego reform.

RODOWÓD I ZALETY PARADYGMATU

OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI

• Przedstawiciele ekonomii rozwoju będący autorami

paradygmatu oszczędności i inwestycji sięgają do podstaw
ekonomii klasycznej, ale przede wszystkim wykorzystują
dorobek ekonomii neoklasycznej i keynesizmu poświęcony
rozwaŜaniom nad modelami i czynnikami wzrostu.

• Jedną z głównych zalet paradygmatu oszczędności i

inwestycji

uwzględnienie akumulacji zarówno ze źródeł

wewnętrznych, jak teŜ ze źródeł zewnętrznych.

• Pozwala to na połączenie teorii rozwoju endogennego

(wykorzystującego zasoby własne KSR) z teorią rozwoju
opartego o zasoby obce.

KONKLUZJE Z ANALIZY PARADYGMATU
OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI

DLA PRAKTYKI GOSPODARCZEJ KSR

•

Ponadto – jak trafnie zauwaŜyła Z. Kozak - z teoretycznych

rozwaŜań, które zostały przedstawione w literaturze światowej przez
głównych autorów i popularyzatorów paradygmatu oszczędności i inwestycji

w warunkach rzeczywistości ekonomiczno-społecznej KSR,

wynika waŜna

konkluzja dla polityków i praktyków gospodarczych, w myśl
której „naleŜy stymulować oszczędności i inwestycje, bo to
umoŜliwia szybszy wzrost gospodarczy” i - co dodać warto - jest
równieŜ warunkiem dokonania niezbędnych przemian
strukturalnych.

•

Natomiast

słabością

powyŜszego paradygmatu – w świetle badań

empirycznych - jest

przypisywanie nadmiernego znaczenia państwu

w tym względzie, tj. oszczędnościom i inwestycjom publicznym, przy
niedocenianiu moŜliwości oszczędnościowych i inwestycyjnych sektora
prywatnego.

Główne zagadnienia

Charakterystyka podejścia strukturalnego

do wzrostu gospodarczego KSR.

Teorie zrównowaŜonego wzrostu gospodarczego.

Koncepcja wzrostu niezrównowaŜonego.

Debata nad kryteriami alokacji inwestycji.

Analiza społecznych kosztów i korzyści projektów.

Spory wokół wyboru technik produkcji.

Dyskusja nad związkami między społecznym
podziałem dochodów i wzrostem gospodarczym.

1. CHARAKTERYSTYKA PODEJŚCIA

STRUKTURALNEGO DO WZROSTU
GOSPODARCZEGO KSR

• Początki strukturalnego podejścia do dylematów wzrostu

gospodarczego KSR w opublikowanych na Zachodzie juŜ
w latach 40-tych i 50-tych pracach pionierów ekonomii
rozwoju

• Podejście typu strukturalnego obejmuje analizę szeregu

strukturalnych aspektów i wymiarów procesu wzrostu
ekonomicznego KSR, ze szczególnym uwzględnieniem modeli
wzrostu zrównowaŜonego i niezrównowaŜonego, zmian
struktur gospodarczych krajów zacofanych, problemów
industrializacji i rozwoju rolnictwa, kwestii alokacji
inwestycji, oceny kosztów i korzyści projektów rozwojowych,
wyboru technik produkcji, jak teŜ wpływu społecznego
podziału dochodów na moŜliwości wychodzenia ze stanu
zacofania i przezwycięŜania ubóstwa w warunkach KSR.

ISTOTA STRUKTURALIZMU I JEGO
LATYNOAMERYKAŃSKI RODOWÓD

•

W obliczu stopniowo rosnącej popularności strukturalnego podejścia do
kwestii rozwoju KSR

na przełomie lat 50-tych i 60-tych

światowej literaturze, poświęconej ekonomii zacofania i rozwoju, zaczęto
wyodrębniać nowy kierunek myślenia, określany mianem

ekonomii

strukturalnej (structuralist economics) lub strukturalizmu

•

Za twórców i głównych przedstawicieli tego kierunku uznaje się przede
wszystkim - kierowaną przez wybitnego argentyńskiego ekonomistę

Raula Prebischa

–

grupę intelektualistów z Komisji

Ekonomicznej ONZ ds. Ameryki Łacińskiej

(ECLA lub

CEPAL).

•

Dostrzegając zagroŜenia wynikające z tradycyjnego modelu handlu
zagranicznego KSR, charakteryzującego się eksportem surowców
górniczych i artykułów rolnych, a importem towarów przemysłowych,
wskazywali oni na konieczność zmiany struktury gospodarek krajów
ubogich poprzez

przyśpieszenie ich industrializacji

POGLĄDY STRUKTURALISTÓW

• Uwzględniając istniejące zewnętrzne i wewnętrzne bariery

rozwojowe, za właściwą dla KSR strategię rozwoju zwolennicy
ekonomii strukturalnej uznawali

strategię substytucji

importu

, tj. zastępowania produkcją krajową importowanych

dotąd zagranicznych wyrobów przemysłowych.

• Ich zdaniem, na dłuŜszą metę powinno to pozwolić KSR na

zmianę struktury towarowej ich handlu zagranicznego, tzn.
zwiększyć udział artykułów przetworzonych w ich eksporcie
i poprawić terms of trade.

• Wobec słabości miejscowego sektora prywatnego i

niedorozwoju krajowej przedsiębiorczości strukturaliści
opowiadali się równocześnie za

aktywizacją roli państwa

jako głównej siły napędowej rozwoju KSR

(koncepcja

państwa rozwojowego – developmentist State).

PODEJŚCIE NEOSTRUKTURALNE

• Biorąc pod uwagę fakt sporej ewolucji głównych

poglądów strukturalistów, w ekonomii rozwoju
twierdzi się, Ŝe od lat 80-tych poglądy te powinny być
określane mianem

podejścia neostrukturalnego

(neostructuralist approach).

• Nawiązuje ono m.in. do dorobku w zakresie badań

nad finansowaniem rozwoju krajów o gospodarce
mieszanej polskiego ekonomisty M. Kaleckiego.
Sprowadza się do akcentowania roli wewnętrznych
źródeł akumulacji, konieczności rozbudowy własnego
potencjału produkcyjnego oraz uwzględniania
instytucjonalnych czynników rozwoju.

TEORIE ZRÓWNOWAśONEGO
WZROSTU GOSPODARCZEGO

• W ramach debaty nad modelami wzrostu KSR i kryteriami

alokacji inwestycji powstały w latach 40-tych i 50-tych
koncepcje wzrostu zrównowaŜonego i niezrównowaŜonego,
których autorzy nie ograniczali się do rozwaŜań
teoretycznych, lecz formułowali takŜe zalecenia praktyczne
pod adresem forsowanych przez rządy KSR strategii i polityk
industrializacji.

• Teorię wzrostu zrównowaŜonego jako pierwszy przedstawił

uprzednio juŜ wspominany amerykański ekonomista
P. Rosenstein-Rodan juŜ w 1943 r. („Problems of
Industrialization of Eastern and South-Eastern Europe”.

• Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest teorią

„wielkiego pchnięcia”, bo zakłada niepodzielność inwestycji,
co oznacza konieczność równoczesnej realizacji projektów
inwestycji w wielu gałęziach.

TEORIA ZRÓWNOWAśONEGO WZROSTU

ROSENSTEINA-RODANA (c.d.)

• Przykładowo budowa fabryki wyrobów gotowych zwiększa

popyt na surowce, materiały i półprodukty, na maszyny i
technologie produkcyjne, na opakowania, usługi
transportowe, handlowe i finansowe.

• Wspomniany autor zwracał w tym kontekście uwagę na

występowanie zaleŜności pionowej popytu na towary i usługi
z róŜnych dziedzin.

• Zdaniem Rosensteina-Rodana, dzięki duŜym inwestycjom

dokonanym równolegle w wielu powiązanych ze sobą
gałęziach przemysłu moŜliwe jest uzyskanie sporych korzyści
zewnętrznych (exernalities) z racji zwiększonego popytu ze
strony innych gałęzi na towary wytwarzane przez daną
gałąź. UmoŜliwia to pełniejsze wykorzystanie rozbudowanych
mocy produkcyjnych i obniŜkę kosztów przeciętnych.

SPECYFIKA TEORII ZRÓWNOWAśONEGO

WZROSTU W.A. LEWISA

• Natomiast zaproponowana przez

W.A. Lewisa

1955 r. inna wersja teorii zrównowaŜonego wzrostu
(„The Theory of Economic Growth”) głosiła, Ŝe
relacje między dynamiką wzrostu produkcji
poszczególnych gałęzi przemysłu są określone przez
elastyczność dochodową popytu na poszczególne
towary.

• Ponadto Lewis wskazywał, Ŝe w warunkach KSR

istnieje potrzeba utrzymywania stałych relacji
cenowych (terms of trade) pomiędzy głównymi
grupami towarów celem wyeliminowania
negatywnego wpływu na wielkość wahań
towarowych terms odf trade.

KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAśONEGO WZROSTU

• Główne zarzuty wobec teorii zrównowaŜonego

wzrostu KSR

Pomijanie groźby inflacji w przypadku sztywnej podaŜy

czynników wytwórczych i osiągnięcia stanu pełnego
zatrudnienia (ale sztywność podaŜy moŜna przełamać
poprzez zwiększone inwestycje lub/i import, zaś duŜe
rozmiary bezrobocia uniemoŜliwiają pełne zatrudnienie).

Abstrahowanie od małej elastyczności podaŜy krajowej

Ŝywności (import zagranicznych towarów rolno-spoŜywczych
jest rozwiązaniem przejściowym, zanim inwestycje w
miejscowe rolnictwo przyniosą efekty).

KIERUNKI KRYTYKI TEORII
ZRÓWNOWAśONEGO WZROSTU (c.d.)

Bardziej zasadny zarzut o braku realizmu koncepcji

zrównowaŜonego wzrostu z powodu braku w KSR
wystarczających kapitałów na sfinansowanie „wielkiego
pchnięcia inwestycyjnego”, niedostatku kwalifikowanych
kadr i prywatnej przedsiębiorczości.

Ponadto celem realizacji teorii zrównowaŜonego wzrostu

trzeba byłoby zastosować w praktyce ideę planowania
rozwoju gospodarczo-społecznego (wprawdzie władze wielu
KSR opracowywały ambitne plany rozwojowe, lecz
zazwyczaj nie były w stanie wcielić ich w Ŝycie).

KONCEPCJA NIEZRÓWNOWAśONEGO
WZROSTU według A.O. HIRSHMANA

• Biorąc pod uwagę argumenty wysuwane przez krytyków

teorii zrównowaŜonego wzrostu KSR, A.O. Hirshman w swej
opublikowanej w 1958 r. ksiąŜce: „The Strategy of Economic
Development” zaprezentował koncepcję wzrostu
niezrównowaŜonego.

• Do opracowania tej koncepcji zainspirowała go historia

I-szej rewolucji przemysłowej, która dowodziła, Ŝe w
początkowym okresie industrializacji Anglii i innych krajów
wysoko rozwiniętych wzrost dokonywał się w drodze reakcji
gospodarki rynkowej na pojawiające się bodźce w postaci
braków i ograniczeń.

KONCEPCJA NIEZRÓWNOWAśONEGO
WZROSTU wg A.O. HIRSHMANA (c.d.)

• Reakcje te tworzyły następującą sekwencję przyczyn i

skutków:

Wynalazek czółenka mechanicznego

Rozwój tkalni

Wzrost zapotrzebowania na przędzę

Wynalazek przędzarki

Konieczność zwiększenia mocy przerobowej tkalni

Zastosowanie

mechanicznej tkalni i zwiększenie produkcji innych maszyn
włókienniczych

Potrzeba wzrostu produkcji hutniczej

Wynalezienie

pieców hutniczych

Wzrost wydobycia węgla kamiennego

Wynalezienie maszyny parowej

Rozwój transportu kolejowego i

Ŝeglugi morskiej itp.

• W myśl koncepcji wzrostu niezrównowaŜonego A.O.

Hirshmana, w warunkach KSR – podobnie jak w Anglii w
okresie rewolucji przemysłowej – występowanie niedostatku
poszczególnych czynników wytwórczych i towarów powinno
zmuszać do aktywizacji tych czynników (ze źródeł
wewnętrznych lub zewnętrznych) i skłaniać przedsiębiorców
(oraz państwo) do podejmowania odpowiedniej
działalności gospodarczej.

KRYTYKA KONCEPCJI
NIEZRÓWNOWAśONEGO WZROSTU

• Ale krytycy teorii Hirshmana podkreślali, Ŝe z powodu

dotkliwego braku podstawowych czynników produkcji w
praktyce KSR nie są w stanie realizować inwestycji
pozwalających na równoleglą rozbudowę wielu gałęzi
przemysłu. Ponadto rynek nie jest tam ani przejrzysty (tzn.
nie dostarcza właściwych informacji ekonomicznych), ani
spójny, zaś mechanizmy jego funkcjonowania są powaŜnie
zniekształcone.

• Stąd model niezrównowaŜonego wzrostu moŜe grozić KSR

nasileniem się inflacji, dysproporcji międzysektorowych i
petryfikacją zbyt mało zdywersyfikowanej struktury
gospodarki narodowej. Lepszym rozwiązaniem jest w tej
sytuacji łączenie elementów wzrostu niezrównowaŜonego i
zrównowaŜonego, do czego potrzebne są odpowiednie
działania planistyczne (programowe) ze strony państwa.

DEBATA NAD KRYTERIAMI ALOKACJI
INWESTYCJI

• RozwaŜaniom nad metodami mobilizacji oszczędności i nad

moŜliwościami podniesienia stopy inwestycji w warunkach
KSR towarzyszy od lat 50-tych debata nad kryteriami
alokacji nakładów inwestycyjnych.

• WiąŜe się to z faktem, Ŝe w KSR nie obowiązuje zasada

statycznej teorii ekonomii, według której optymalna alokacja
inwestycji ma miejsce wtedy, gdy nastąpi wyrównanie
krańcowej produktywności nakładów między róŜnymi
dziedzinami gospodarki. Dlaczego?

• Po pierwsze, ceny czynników produkcji i towarów nie

odzwierciedlają tam faktycznych kosztów ich nabycia,
tj. są zniekształcone.

DEBATA NAD KRYTERIAMI ALOKACJI
INWESTYCJI – UWAGI OGÓLNE (c.d.)

• Po drugie, w odróŜnieniu od zasady statycznej ekonomii

większość KSR zamiast maksymalizować bieŜącą produkcji,
woli maksymalizację konsumpcji i produkcji na długą metę.

• Po trzecie, wbrew załoŜeniom statycznej ekonomii w KSR

występuje bardzo nierównomierny podział dochodów między
grupy społeczne.

• Po czwarte, z racji szczupłości zasobów alokacja nakładów

inwestycyjnych w KSR powinna być dokonywany nie tyle na
podstawie kryterium opłacalności mikroekonomicznej, co
raczej z punktu widzenia efektywności i produktywności
makroekonomicznej.

ZAŁOśENIA ZASADY MAKSYMALIZACJI
STOPY NADWYśKI INWESTYCYJNEJ

• W. Galenson i H. Leibenstein

w 1955 r. zaproponowali dokonywanie

alokacji inwestycji w KSR w oparciu o zasadę maksymalizacji stopy
nadwyŜki inwestycyjnej (maximization of the rate of creation of investible
surplus = MRIS principle).

•

Przyjęli oni przy tym

poniŜsze załoŜenia

– Dochód narodowy poszczególnych krajów składa się z płac i zysków.
-- Całe płace przeznaczane są na konsumpcję (brak oszczędności

pracowników), zaś całość zysków słuŜy celom inwestycyjnym.

-- W myśl istniejącej funkcji produkcji, wielkość produkcji na jednego

zatrudnionego zaleŜy od nakładów kapitałowych na 1 pracownika.

-- Maksymalizacja dochodu narodowego per capita wymaga

zwiększenia nakładów kapitałowych na 1 zatrudnionego (czyli –
stosowania kapitałochłonnych technik produkcji).

-- PowyŜsze wiąŜe się z koniecznością maksymalizacji inwestycji w

poprzedzających okresach, maksymalizacji udziału zysków i
minimalizacji udziału płac w dochodzie narodowym.

OCENA ZASADY MAKSYMALIZACJI
STOPY NADWYśKI INWESTYCYJNEJ

•

W świetle przyjętych przez Galensona-Leibensteina załoŜeń zasady
maksymalizacji stopy nadwyŜki inwestycyjnej, w warunkach KSR

efektywność alokacyjną (allocation efficiency) uzyskuje się w
momencie, kiedy nastąpi zrównanie krańcowej wielkości
reinwestycji przypadających na 1 zatrudnionego w róŜnych
projektach inwestycyjnych.

• Zarzuty

wobec koncepcji alokacji inwestycji Galensona-Leibensteina:

Błędne załoŜenia o braku skłonności pracowników do oszczędzania,

a w przypadku przedsiębiorców – braku skłonności do wykorzystywania
części zysków na cele konsumpcyjne.
b)

Maksymalizacja zysków nie wymaga koniecznie stosowania

kapitałochłonnych technik produkcji; odwrotnie – nadmierna
kapitałochłonność produkcji moŜe zmniejszać realizowaną stopę zysku.
c)

Równocześnie zbyt wysoka kapitałochłonność zmniejsza

zatrudnienie i uniemoŜliwia maksymalizację wielkości dochodu
narodowego.

OPTYMALIZACJA ALOKACJI
INWESTYCJI W MODELU A.K. SENA

•

Wspominany juŜ poprzednio ekonomista hinduski A.K. Sen ściśle łączył
rozwaŜania nad kryteriami alokacji nakładów inwestycyjnych z wyborem
technik produkcji („Choice of Techniques: An Aspect of the Theory of
Planned Economic Development” –1962 r.).

• ZałoŜenia modelu Sena

dotyczące zasad alokacji inwestycji w KSR:

-- Gospodarka składa się z 2 działów: nowoczesnego i tradycyjnego.
-- Dział nowoczesny złoŜony z 2 gałęzi, z których pierwsza wytwarza
maszyny za pomocą pracy. Druga gałąź specjalizuje się w produkcji
kukurydzy (wykorzystując maszyny i pracę).
-- Rozpatrywany kraj dysponuje obfitymi zasobami pracy.
-- Siła robocza jest jednorodnnym czynnikiem wytwórczym (brakuje
róŜnic pod względem wykształcenia i kwalifikacji pracowników).
-- Realne płace są stałe, czyli - nie zmieniają się w badanym okresie.
-- Wraz ze wzrostem zatrudnienia kapitałochłonność produkcji spada.
-- Model odnosi się do gospodarki planowej (decyzje o stopniu
kapitałochłonności podejmują centralne władze planistyczne).

ZASADY ALOKACJI INWESTYCJI
W MODELU A.K. SENA

•

A.K. Sen analizował alokację nakładów inwestycyjnych w kontekście

realizacji w skali gospodarki narodowej trzech celów

-- maksymalizacji wielkości bieŜącej produkcji,

-- maksymalizacji stopy wzrostu produkcji,

-- maksymalizacji niezdyskontowanego strumienia produkcji

w określonym czasie.

•

Omawiany autor wskazywał, Ŝe - według jego modelu - maksymalizacja
bieŜącej produkcji nie jest równoznaczna z maksymalizacją wielkości
zatrudnienia, bo zwiększanie zatrudnienia ogranicza wielkość nadwyŜki
ekonomicznej na cele inwestycyjne.

•

Zdaniem Sena, występuje

konflikt między zasadą alokacji

inwestycji według kryterium społecznej produktywności
krańcowej

(co warunkuje maksymalizację wielkości produkcji)

a zasadą maksymalizacji stopy nadwyŜki inwestycyjnej

(celem maksymalizacji stopy wzrostu produkcji).

KWESTIA WYBORU KRYTERIUM ALOKACJI
INWESTYCJI według A.K. SENA

• A.K. Sen podkreślał, Ŝe o wyborze przez centralne władze

planistyczne konkretnego kryterium alokacji nakładów
inwestycyjnych powinny decydować oczekiwania i warunki
społeczne, panujące w danym kraju słabo rozwiniętym.

• Jeśli społeczeństwo nie chce ponosić wyrzeczeń

i domaga się od

władz państwowych szybkiej poprawy standardu Ŝycia,

naleŜy

maksymalizować wielkość bieŜącej produkcji i konsumpcji

Wówczas właściwą zasadą alokacji inwestycji jest kryterium społecznej
produktywności krańcowej.

•

Natomiast,

jeśli społeczeństwo jest gotowe do wyrzeczeń

w imię

swoich interesów długofalowych, to – zdaniem Sena - moŜna i nawet

trzeba

maksymalizować stopy wzrostu inwestycji i produkcji

bo powinno to pozwolić na dłuŜszą metę osiągnąć wyŜszą produkcję

i wyŜszy poziom konsumpcji.

ANALIZA SPOŁECZNYCH KOSZTÓW
I KORZYŚCI PROJEKTÓW (ASKK)

•

Począwszy od lat 70-tych, modelowa debata nad kryteriami alokacji

inwestycji została zastąpiona

analizą społecznych kosztów i

korzyści - w skrócie: ASKK

(w terminologii angielskiej:

social cost benefit analysis – SCBA).

•

Analizę tego typu zaczęto stosować szeroko w praktyce KSR przy ocenie
efektywności makroekonomicznej i wyborze projektów inwestycyjnych,
realizowanych w szczególności w przemyśle przetwórczym przy
wykorzystaniu środków finansowych, dostarczanych w ramach oficjalnej
pomocy rozwojowej (ODA) przez rządy krajów Zachodu i organizacje
międzynarodowe (z Bankiem Światowym, UNIDO i UNDP na czele).

•

Oznaczało to, Ŝe

kwestię alokacji inwestycji przeniesiono z

makroskali na poziom analizy mikroekonomicznej

Podejmowanie decyzji w sprawach inwestycyjnych przestało bowiem
naleŜeć do kompetencji centralnych władz planistycznych. Przeszło w
ręce kierownictw przedsiębiorstw, odpowiedzialnych za realizację
poszczególnych projektów rozwojowych.

FAZA OCENY MIKROEFEKTYWNOŚCI
I WYKONALNOŚCI TECHNICZNEJ PROJEKTU

• Analiza społecznych kosztów i korzyści stanowi drugą fazę

oceny wykonalności projektu inwestycyjnego (feasibility study
of investment project).

• Poprzedza ją faza analizy wykonalności technicznej i

mikroefektywności finansowej tego projektu, która obejmuje
zwłaszcza:
-- ustalenie wielkości i asortymentu planowanej produkcji
(na podstawie badania popytu rynkowego i analizy
marketingowej),
-- opracowanie załoŜeń techniczno-inŜynieryjnych projektu
(wybór technologii produkcji, określenie niezbędnego
wyposaŜenia technicznego, włącznie z budynkami i
infrastrukturą, zapotrzebowania na surowce i materiały,
wielkości i struktury przyszłego zatrudnienia, harmonogramu
i etapów realizacji itp.),

OCENA MIKROEFEKTYWNOŚCI I WYKONALNOŚCI

TECHNICZNEJ PROJEKTU (c.d.)

-- określenie kwoty niezbędnych nakładów inwestycyjnych,
ich rozłoŜenia w czasie, zapotrzebowania na kapitał
początkowy i moŜliwości jego sfinansowania,

-- oszacowanie wielkości i struktury spodziewanych kosztów
produkcji i zbytu,

-- określenia przewidywanych przychodów ze sprzedaŜy,
przepływów pienięŜnych i zapotrzebowania na kapitał
obrotowy,

-- obliczenie wskaźników efektywności finansowej i
zyskowności oraz ustalenie wraŜliwości projektu na zmiany
warunków mikro- i makroekonomicznych.

CEL I ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW

• Dopiero po dokonaniu oceny wykonalności technicznej i

finansowej mikroefektywności projektu inwestycyjnego
moŜna przystąpić do analizy jego społecznych kosztów i
korzyści (ASKK).

• Głównym zadaniem ASKK jest podporządkowanie alokacji

inwestycji spójnemu zestawowi celów i priorytetów polityki
ekonomiczno-społecznej, prowadzonej przez władze
państwowe danego kraju.

• Przy obliczania społecznych kosztów i korzyści nie moŜna

posługiwać się realnymi cenami i parametrami
makroekonomicznymi, lecz cenami kalkulacyjnymi, które
nazywane są cenami-cieniami (shadow prices).

• Powinny one odzwierciedlać alternatywne koszty społeczne

(social opportunity costs) nabycia czynników produkcji i
alternatywne ceny gotowych wyrobów oraz poniesionych
nakładów inwestycyjnych.

CEL I ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH
KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• NiemoŜliwość wykorzystania w ASKK realnych cen

wynika z powaŜnych ich zniekształceń (distortions) w
rzeczywistości gospodarczo-społecznej KSR z powodu
występowania szeregu podanych dalej zjawisk:
a)   częste zawyŜanie wartości waluty narodowej (zawyŜa to
popyt na obce waluty celem sfinansowania zbyt taniego
importu, co zmusza do celnych i pozataryfowych ograniczeń
handlowych, napędzając inflację);
b)   występowanie inflacji, w róŜnym stopniu powodującej
wzrost cen poszczególnych towarów i usług (co powoduje
zniekształcenie struktury cen krajowych w porównaniu z
systemem cen światowych);
c)   z powodu narzucania przez państwo obowiązku
stosowania płac minimalnych zawyŜanie poziomu płac
w sektorze formalnym gospodarki;

ZASADY ANALIZY SPOŁECZNYCH KOSZTÓW I

KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• NiemoŜliwość wykorzystania w ASKK realnych cen (c.d.):

d) naduŜywanie protekcji celnej i ograniczeń pozataryfowych w imporcie
dla ochrony rynku krajowego przyczynia się do zawyŜania cen na
importowane towary i ich krajowe substytuty;

e) zaniŜanie przez władze monetarne referencyjnej stopy procentowej na
krajowym rynku kredytowym (mimo duŜego popytu na kredyty i
niedostatecznej podaŜy środków pienięŜnych).

• Nawet przy dobrej znajomości warunków makro- i

mikroekonomicznych, panujących w danej gospodarce,
prawidłowe ustalenie cen kalkulacyjnych (cen-cieni) jest w
praktyce KSR niezwykle trudne.

Pomocne są przy tym koncepcje

efektywnej stopy protekcji celnej i krajowych kosztów zasobów.

DWIE METODY ANALIZY SPOŁECZNYCH

KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW

• W literaturze poświęconej KSR największą relatywnie

popularnością cieszą się dwie następujące metody obliczania
społecznych kosztów i korzyści projektów inwestycyjnych:

1) metoda UNIDO

(„Guidelines for Project Evaluation” z 1972 r.),

2) metoda I.M.D. Little’a i J.A. Mirrlesa

, określana skrótem L-M

(„Project Appraisal and Planning for Developing Countries” z 1974 r.).

• O ile w metodzie UNIDO wszystkie korzyści i koszty przelicza

się na konsumpcję społeczną, o tyle w metodzie L-M dokonuje
się przeliczeń na dochody państwa (rządu).

•

W metodzieUNIDO stosowana jest

społeczna stopa dyskontowa

podczas gdy w metodzie L-M wykorzystuje się

ceny obrachunkowe

inwestycji

(accounting price of investment).

DWIE METODY ANALIZY SPOŁECZNYCH

KOSZTÓW I KORZYŚCI PROJEKTÓW (c.d.)

• Warto takŜe odnotować, Ŝe

w praktyce KSR metoda

UNIDO stosowana jest – i to juŜ od prawie 40 lat -
na znacznie szerszą skalę niŜ metoda Little’a-
Mirrlesa

• Sprzyjał powyŜszemu w szczególności fakt opracowania

przez ekspertów UNIDO w połowie lat 80-tych i
upowszechnienia w KSR (dzięki akcji szkoleniowej)

programu informatycznego COMFAR

który

znakomicie pomaga zarówno oceniać mikroefektywność finansową i
wykonalność techniczną konkretnych projektów inwestycyjnych, jak
teŜ dokonywać analizy ich społecznych kosztów i korzyści.

SPORY WOKÓŁ WYBORU TECHNIK
PRODUKCJI W KSR

• Podstawą teoretyczną debaty nad wyborem technik produkcji

w warunkach KSR początkowo była neoklasyczna koncepcja
wyboru technologicznego, sprowadzająca się do analizy
relacji między inwestycjami i pracą.

• W myśl tej koncepcji, o rodzaju wybranej technologii

decydują ceny pracy i inwestycji oraz substytucyjność pracy
w stosunku do kapitału.

• Postęp techniczny powoduje zaś zmianę funkcji produkcji,

przynosząc wzrost wydajności pracy.

SPORY WOKÓŁ WYBORU TECHNIK
PRODUKCJI W KSR (c.d.)

• Traktując jako punkt wyjścia neoklasyczny model wyboru

techniki produkcji,

A.K. Sen i M. Dobb

w swych

rozwaŜaniach podjęli próbę

powiązania tego wyboru z

wielkością inwestycji przypadających na 1
zatrudnionego

• Dowodzili oni, Ŝe technika relatywnie kapitałochłonna

sprzyja na długą metę maksymalizacji nadwyŜki
finansowej (tzn. oszczędności).

• Natomiast technika pracochłonna pozwala na

maksymalizację wielkości bieŜącej produkcji.

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ POLSKICH EKONOMISTÓW

•

Koncepcja wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena spotkała się z

krytyką ze strony takich polskich ekonomistów jak m.in.:

M. Kalecki,

Z. Dobrska, A. Muller, J. Nowicki

(jak teŜ wielu zagranicznych).

•

Wskazywali oni w szczególności, Ŝe model Sena nie uwzględnia postępu
technicznego, choć ten ostatni powoduje zmianę relacji między nakładami
inwestycyjnymi, nadwyŜką i produkcją. Kiedy postęp techniczny przynosi
poprawę wydajności pracy, wtedy lepsze są techniki kapitałochłonne,
mimo iŜ korzyści płynące z ich stosowania są relatywnie mniejsze, zaś
moment maksymalizacji dochodu przesuwa się na później.

•

W efekcie Z. Dobrska i A. Muller

zakwestionowali wniosek Sena, Ŝe

dla KSR optymalne są techniki kapitałochłonne

, dowodząc, Ŝe te

kraje

powinny raczej stosować techniki pośrednie

, stanowiące

kombinację określonego zestawu kapitałochłonnych i pracochłonnych
technik produkcyjnych.

KRYTYKA MODELU SENA
PRZEZ EKONOMISTÓW ZACHODU

•

Natomiast ekonomiści zachodni koncentrowali się w swej krytyce modelu
wyboru techniki produkcji w ujęciu A.K. Sena na akcentowaniu zjawiska
zniekształceń relacji cen i kapitału w warunkach KSR z powodu
niewłaściwego funkcjonowania rynku i nadmiernego interwencjonizmu
państwowego, co często prowadzi tam do wyboru technik nadmiernie
kapitałochłonnych.

•

Ponadto – jak trafnie podkreślała F. Stewart – Sen pomijał niesłusznie
kwestię zróŜnicowania motywów wyboru technologii w przekroju róŜnych
typów przedsiębiorstw, tj. korporacji transnarodowych (KTN), duŜych
lokalnych firm prywatnych, przedsiębiorstw państwowych oraz małych i
średnich przedsiębiorstw miejscowych.

•

Dokonując wyboru techniki produkcji, KTN dąŜą do maksymalizacji
zysku po opodatkowaniu w skali międzynarodowej. Celem duŜych firm
krajowych jest maksymalizacja zysku po uregulowaniu miejscowego
podatku dochodowego (CIT). Przedsiębiorstwa państwowe mogą, lecz nie
zawsze muszą kierować się maksymalizacją zysku, próbując realizować
określone cele makroekonomiczne lub społeczne. Drobni przedsiębiorcy
lokalni priorytetowo traktują zarobienie pieniędzy na utrzymanie rodziny.

PRAKTYCZNE DYLEMATY WYBORU
TECHNIK PRODUKCJI W KSR

•

Wyniki empirycznych badań nad technikami produkcji w KSR wskazują,
Ŝe w sektorze nowoczesnym preferują one stosowanie technologii
kapitałochłonnych i relatywnie zaawansowanych, zazwyczaj
importowanych z KWR lub towarzyszących bezpośrednim inwestycjom
KTN. Ale transfer przez KTN zachodnich technik wytwórczych,
niedostosowanych do specyficznych wymagań KSR, powodować moŜe
zniekształcenia strukturalne i marnotrawstwo dostępnych środków. Jest
to wówczas technika niewłaściwa (inappropriate technology).

•

Natomiast

kwestia właściwej techniki

(appropriate technology)

produkcji nie tylko sprowadza się w warunkach KSR do wyboru
odpowiedniej technologii spośród juŜ znanych i stosowanych w gospodarce
światowej, lecz polega takŜe na poszukiwaniu i rozwoju nowych technik,
odpowiednio dostosowanych do skomplikowanej rzeczywistości
gospodarczo-społecznej tych krajów.

•

Pojęcie właściwej technologii jest utoŜsamiane z koncepcją technologii

pośredniej

Schumachera, postępowej techniki Mardsena lub

alternatywnej technologii Dicksona. Powinna być to technika efektywna,
nowoczesna i zarazem pozwalająca na wzrost zatrudnienia,
uwzględniająca wspólczesny etap rewolucji naukowo-technicznej.

7. DYSKUSJA NAD ZWIĄZKAMI MIĘDZY

SPOŁECZNYM PODZIAŁEM DOCHODÓW
I WZROSTEM GOSPODARCZYM

•

W latach 50-tych i 60-tych przedstawiciele ortodoksyjnej ekonomii rozwoju

nie interesowali się szerzej problematyką wpływu podziału dochodów między
róŜne grupy ludności KSR na dynamikę wzrostu gospodarczego.

•

Podzielali bowiem

neoklasyczny punkt widzenia,

według którego

nierówności w zakresie społecznego podziału dochodów trzeba
traktować jako zjawisko naturalne, wynikające z odmiennej
produktywności krańcowej poszczególnych czynników produkcji
(tj. pracy, kapitału i ziemi) oraz ze zróŜnicowanego wyposaŜenia
ludzi w kaŜdy z czynników wytwórczych.

•

Skoro poszczególni ludzie róŜnią się od siebie pod względem wykształcenia,

wiedzy, przedsiębiorczości, pracowitości, innowacyjności, wydajności pracy,
posiadanych zasobów kapitałowych  i ziemi, to fakt ten wyjaśnia  i uzasadnia
wystarczająco, skąd biorą się róŜnice  w zakresie otrzymywanych przez nich
wynagrodzeń i dochodów.

CZY NIERÓWNY PODZIAŁ DOCHODÓW
POBUDZA WZROST GOSPODARCZY ?

•

W myśl ekonomii neoklasycznej i keynesistowskiej,

nierówności w

podziale dochodów są wręcz konieczne dla przyśpieszenia
wzrostu gospodarczego

•

DuŜą skłonnością do oszczędzania i inwestowania odznaczają się bowiem
tylko ludzie relatywnie zamoŜni, podczas gdy biedacy całość swoich
dochodów przeznaczają na konsumpcję.

RóŜnice dochodowe

sprzyjać zatem powinny wzrostowi gospodarczemu

(poprzez

zwiększanie oszczędności i inwestycji). Natomiast eliminacja nierówności
społecznych zapewnia wprawdzie większą sprawiedliwość, lecz odbija się
negatywnie na procesie wzrostu (bo zmniejsza oszczędności i inwestycje).

•

Przyjmując, Ŝe – jak głosili ekonomiści neoklasyczni -

wzrost

ekonomiczny odbywa się i rozprzestrzenia powoli, lecz stale
„na podobieństwo spadającej kropli wody drąŜącej skałę”
(trickle down effects)

aby poprawić warunki Ŝycia ubogich

grup ludności, trzeba przyspieszyć tempo wzrostu
gospodarki.

NIERÓWNY PODZIAŁ DOCHODÓW

A WZROST GOSPODARCZY W PRAKTYCE

• Ze swej strony ekonomiści keynesistowscy dostrzegali

potrzebę pewnej korekty mechanizmu rynkowego poprzez
progresywne opodatkowanie wysokich dochodów, częściowe
subsydiowanie kosztów utrzymania grup ubogich i inwestycje
państwowe zwiększające popyt, poprawiające koniunkturę i
pobudzające wzrost gospodarczy.

• Jednak badania empiryczne nad doświadczeniami

praktycznymi rozwoju społeczno-ekonomicznego wybranych
krajów Ameryki Łacińskiej i innych regionów ubogiego
Południa, jakie były prowadzone na początku lat 70-tych m.in.
przez R. Weisskoffa, A. Fishlowa, D. Seersa, I. Adelman i C.
Morrisa, nie potwierdziły słuszności powyŜszych koncepcji
ekonomistów neoklasycznych i keynesisowskich, dotyczących
pozytywnych współzaleŜności między wzrostem gospodarczym
i nierównomiernym społecznym podziałem dochodów.

PRZEWARTOŚCIOWANIE PODEJŚCIA
DO PODZIAŁU DOCHODÓW W KSR

•

Okazało się, Ŝe w rzeczywistości

przyspieszenie wzrostu zazwyczaj

pociągało tam za sobą pogłębianie się nierówności społecznych

pogorszenie się sytuacji materialnej najuboŜszych warstw ludności, zamiast
przynosić oczekiwane ograniczenie skali ubóstwa.

•

Wynikał stąd

wniosek o konieczności interwencji państwa na

rzecz bardziej równomiernej redystrybucji dochodów i
ograniczania skali ubóstwa

•

Przełomowym momentem w dyskusji naukowej nad przewartościowaniem
podejścia do wzrostu ekonomicznego i społecznego podziału dochodu stało
się opublikowanie w roku 1974 raportu pt.:

„Redystrybucja wraz ze

wzrostem: Polityka na rzecz poprawy podziału dochodu w
krajach rozwijających się w kontekście wzrostu gospodarczego”

(„Redistribution with Growth...”). Na zlecenie Banku Światowego raport ten
przygotował - kierowany przez R. Jolly’ego - zespół ekspertów z Instytutu
Studów nad Rozwojem Uniwersytetu Sussex (H. Chenery, M.S. Ahluvalia,
C.L.G. Bell i J.H. Duloy).

Główne zagadnienia:

1. Uwagi wprowadzające.

2. Pojęcie i główne typy międzynarodowego ładu

ekonomicznego.

3. Współistnienie rynkowo-interwencjonistycznego MŁE z

etatystycznym ładem regionalnym w okresie 1945-1972 r.

4. Nieudane próby narzucenia przez KSR radykalnej koncepcji

NMŁE w latach 1973-1975.

5. Zmiana stanowiska KSR na rzecz interwencjonistyczno-

rynkowego NMŁE w okresie 1975-1985 r.

6. Kierunki negocjacji Północ - Południe w latach 1986-2007 w

kontekście urynkowienia MŁE.

7. Milenijne Cele Rozwoju i szanse ich realizacji.

Literatura - wybrane pozycje:

•

A. Budnikowski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa
2006, wyd. III, podpunkty 18.3.3 i 21.2;

•

M. Szostak: Ewolucja międzynarodowego ładu ekonomicznego i meandry
negocjacji Północ-Południe, „ZESZYTY NAUKOWE”, Kolegium
Gospodarki Światowej SGH, 2003, nr 14;

•

M. Szostak: Koncepcje nowego międzynarodowego ładu gospodarczego, w
pracy zbiorowej pod red. L. Balcerowicza: Międzynarodowe przepływy
gospodarcze: Nowe tendencje i próby regulacji, PWN, Warszawa 1987;

•

Deklaracja 3201 (S.VI) w sprawie ustanowienia nowego międzynarodowego ładu
ekonomicznego (z 1 maja 1974 r.), „ZBIÓR DOKUMENTÓW”, PISM. 1974, nr 5;

•

Program działania na rzecz ustanowienia nowego międzynarodowego ładu
ekonomicznego (z 1 maja 1974 r.), „ZBIÓR DOKUMENTÓW”, PISM. 1974, nr 5;

•

Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych – Rezolucja przyjęta na 55 sesji
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych”, Dokument dostępny na stronie
internetowej Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie: www. unic.un.org.pl .

UWAGI WPROWADZAJĄCE

• Podczas gdy od kilkunastu lat tematem najczęściej chyba

podejmowanym na forum międzynarodowym jest globalizacja,
to od połowy lat 70-tych do półmetka lat 80-tych XX wieku
tematem bezsprzecznie dominującym była kwestia
ustanowienia

nowego międzynarodowego ładu

gospodarczego

(w skrócie: NMŁE).

• Odnosiło się to nie tylko do negocjacji wielostronnych między

krajami wysoko i słabo rozwiniętymi (zwanych dialogiem
Północ-Południe), lecz równieŜ do światowego i polskiego
piśmiennictwa ekonomicznego oraz publicystyki.

• ChociaŜ ostatnio hasło NMŁE niemal zupełnie znikło z listy

terminów modnych wśród ekonomistów, dyplomatów i
polityków, to w praktyce sam problem poprawy niekorzystnej
pozycji krajów słabo rozwiniętych (KSR) w międzynarodowym
podziale pracy w drodze zmiany ładu we współczesnej
gospodarce światowej pozostaje ciągle aktualny, zarówno w
kontekście globalizacji, jak i negocjacji Północ-Południe.

Aktualność i znaczenie kwestii NMŁE

• O aktualności i waŜności („cięŜarze gatunkowym”) kwestii

przebudowy międzynarodowego porządku gospodarczego
świadczy w szczególności następujące stwierdzenie, jakie
znalazło się w konkluzjach z X sesji UNCTAD

(Bangkok,

Luty 2000 r.)

• „Dla lepszego zarządzania globalizacją trzeba ustanowić

nowy

ład światowy

, który dokonałby korekty niedoskonałości rynku

i zminimalizowałby ryzyko marginalizacji krajów najsłabszych
ekonomicznie. Aby osiągnąć ten cel, naleŜy pogodzić
konkurencyjne interesy i unikać wszelkich programów
ideologicznych.”

• Skoro koncepcja NMŁE jest wciąŜ waŜna i aktualna, to

naleŜy uznać, Ŝe celem wykładu na ten temat powinno być
przede wszystkim podjęcie próby udzielenia odpowiedzi na
kilka podanych dalej pytań:

Cele wykładu – główne pytania

• Na czym polega istota międzynarodowego ładu gospodarczego?

• Kiedy i dlaczego pojawił się pomysł ustanowienia NMŁE?

• Jakie Ŝądania wysunęły początkowo KSR pod adresem krajów

wysoko rozwiniętych (KWR) i jak te drugie na nie zareagowały?

• Jak wyglądała ewolucji dotychczasowych negocjacji w sprawie

NMŁE i jakie efekty przyniosły one w praktyce?

• Na czym koncentrowały się w ostatnich latach i skupiają się

obecnie pertraktacje wielostronne Północ-Południe ?

• Co zakładają Milenijne Cele Rozwoju oraz czy ich realizacja

pozwoli zlikwidować zacofanie i ubóstwo w KSR?

2. POJĘCIE I GŁÓWNE TYPY

MIĘDZYNARODOWEGO ŁADU
EKONOMICZNEGO

• Pojęcia: ład = porządek (order, l’ordre);

ekonomiczny = gospodarczy (economic);
międzynarodowy = światowy = globalny
(international, world, global)

będą dalej uŜywane zamiennie, tzn. jako synonimy.

• NaleŜy jednak odnotować, Ŝe w literaturze

przedmiotu terminowi: nowy porządek (ład)
ś

wiatowy (globalny) nadaje się czasami szersze

znaczenie niŜ pojęciu: nowy międzynarodowy ład
ekonomiczny.

Nowy porządek światowy a nowy
międzynarodowy ład ekonomiczny

• Pierwszy z tych terminów ma wówczas szerszy zakres

geograficzny, bo obejmuje całą gospodarkę światową, podczas
gdy drugi odnosić się moŜe tylko do określonego segmentu
globalnej gospodarki.

• Równocześnie pojęcie nowego ładu światowego zakłada

konieczność uwzględniania pozaekonomicznych aspektów
procesów gospodarczych (

tj. kwestii wprowadzania zmian struktur

społecznych i politycznych, reform w sferze nauki, oświaty, techniki, kultury,
przepływu informacji itp.),

podczas gdy sama nazwa NMŁE sugeruje

ograniczenie jego zasięgu do problematyki gospodarczej.

• Ponadto w pierwszym pojęciu (tj. ładu światowego) mieszczą

się zarówno reformy stosunków międzynarodowych, jak i
reformy wewnętrzne przeprowadzane w poszczególnych
krajach współczesnego świata.

• Ale zazwyczaj tak samo szeroko jak nowy porządek

światowy interpretowana jest teŜ istota NMŁE.

Szeroka i wąska definicja MŁE

• Szeroko rozumiany

międzynarodowy ład ekonomiczny

(MŁE)

oznacza taki istniejący w danym okresie układ sił między

wszystkimi podmiotami działania, występującymi w gospodarce światowej
(tj. między przedsiębiorstwami transnarodowymi, państwami,
organizacjami międzyrządowymi i pozarządowymi), który zapewnia
utrzymanie strukturalnej równowagi wewnętrznej całego globalnego
systemu gospodarczego oraz pozwala na sprawne funkcjonowanie
mechanizmów rządzących międzynarodowymi przepływami
ekonomicznymi.

•

Ale

zazwyczaj MŁE pojmowany jest znacznie węziej

. Nie bierze się

pod uwagę roli wszelkich innych - poza państwami narodowymi -
podmiotów działania, sprowadzając istotę MŁE do określonego układu sił
między

dwiema głównymi grupami krajów

, tj. między wysoko

rozwiniętymi krajami (KWR)

Północy

(do których zalicza się łącznie

uprzemysłowione państwa Zachodu oraz część europejskich krajów
postsocjalistycznych) i gospodarczo słabo rozwiniętymi krajami

Południa

(w skrócie - KSR).

Determinanty MŁE

W rzeczywistości o kształcie panującego w danym okresie MŁE lub -

mówiąc inaczej - o układzie sił między głównymi grupami krajów
decydują

trzy następujące zespoły czynników

1) osiągnięty przez państwa Północy i Południa

poziom rozwoju i ich

potencjał gospodarczy

;

skala, natęŜenie i formy przepływów ekonomicznych

, łączących

poszczególne kraje (handel międzynarodowy, migracje ludzi,
przepływy

środków

finansowych,

transfer

wiedzy

naukowo-

technicznej oraz informacji);

charakter mechanizmu regulującego

międzynarodowe stosunki

ekonomiczne i proces rozwoju gospodarczo-społecznego (mechanizm
rynkowy,

regulacja

państwowa

lub

róŜnorodne

rozwiązania

pośrednie),

jak

teŜ

formy

instytucjonalno-prawnych

powiązań

międzypaństwowych.

- WspółzaleŜności pomiędzy powyŜszymi czynnikami MŁE moŜna

zilustrować przy pomocy podanego dalej schematu.

Główne typy MŁE w praktyce

funkcjonowania gospodarki światowej

•

NajwyŜszą wagę w negocjacjach i dyskusjach na temat reformy MŁE
przypisuje się zazwyczaj kwestiom regulacyjno-instytucjonalnym.
Uznaje się zatem, Ŝe

o typie światowego porządku gospodarczego

w największym stopniu

decydują

relacje między zasięgiem działania i

rolą samoregulującego się mechanizmu rynkowego (oraz konkurencji i
przedsiębiorczości prywatnej) – z jednej strony – a skalą i znaczeniem
regulacji państwowej (lub interwencjonizmu gospodarczego państwa) –
z drugiej strony.

• W praktyce dwa podstawowe typy MŁE:

-- rynkowy (=liberalny, tj. oparty niemal całkowicie

na mechanizmie rynku),

-- interwencjonistyczny (oparty na regulacji

ycia

gospodarczego przez władze pa

stwowej).

•

Ponadto wyró

na dwa

mieszane typy

MŁE:

-- rynkowo-interwencjonistyczny,
-- interwencjonistyczno-rynkowy.

Teoretyczne koncepcje MŁE

•

Analizując przebieg i wyniki dotychczasowej debaty w literaturze

światowej na temat międzynarodowego ładu gospodarczego, która była
szczególnie oŜywiona w latach 1974-1985, wyróŜnić da się 6 głównych
kierunków myślenia lub grup koncepcji teoretycznych MŁE.

•

Wydaje się przy tym, Ŝe najbardziej popularne stało się

neoliberalne

podejście do MŁE

•

Sporo zwolenników mają teŜ

interwencjonistyczne koncepcje

nowego porządku ekonomicznego.

•

Z kolei na dalszy plan wyraźnie zeszły neoprotekcjonistyczne,

„trzecioświatowe” i etyczno-egalitarne koncepcje NMŁE.

•

Natomiast po załamaniu się systemu komunistycznego w ZSRR i

pozostałych krajach RWPG niemal zupełnie znikła marksistowska wizja
socjalistycznego ładu światowego.

•

Próbę przedstawienia swoistego drzewa genealogicznego powyŜszych 6

grup koncepcji MŁE, ich powiązań z kierunkami i szkołami ekonomii
światowej zawiera zamieszczony dalej schemat.

WSPÓŁISTNIENIE  RYNKOWO-
INTERWENCJONISTYCZNEGO MŁE
Z  ETATYSTYCZNYM  ŁADEM
REGIONALNYM  W  LATACH  1945-1972

• W okresie powojennym w stosunkach KWR z KSR

ustanowienie MŁE opartego na mechanizmie rynkowym z
elementami interwencjonizmu (stopniowo ograniczanego).

• Zapewniał on grupie uprzemysłowionych krajów Zachodu, a

zwłaszcza USA pozycję dominującą w gospodarce światowej.
Stąd często zwany był „Pax Americana”.

• Stabilne ramy instytucjonalne: MFW, Bank Światowy,

GATT, UNRRA i OEEC (a od 1961 r. – OECD).

• Ale „Pax Americana” współistniał z etatystycznym ładem

ekonomicznym w krajach socjalistycznych (całkowita
likwidacja rynku i własności prywatnej, monopol własności
państwowej, scentralizowane planowanie i totalna regulacja
gospodarki przez wszechobecne „państwo-partię”).

Początki batalii KSR o poprawę pozycji
w międzynarodowym podziale pracy

•

W efekcie dekolonizacji Afryki i Azji liczba niepodległych KSR rosła
„skokowo”: z 37 w 1950 r. do 65 państw w 1960 r., zaś w 1970 r.
zwiększyła się do 90 krajów. Na forum ONZ zaczęły domagać się one
działań na rzecz poprawy ich sytuacji gospodarczej i likwidacji ubóstwa.

•

W 1961 r. przyjęto rezolucję w sprawie I Międzynarodowej Dekady
Rozwoju (5-proc. tempo wzrostu PKB i większa pomoc zagraniczna).

•

W 1964 r. w Genewie I sesja (załoŜycielska)

Konferencji NZ ds.

Handlu i Rozwoju (UNCTAD)

: Długofalowy program poprawy

pozycji KSR w światowym handlu celem przyśpieszenia ich rozwoju.

•

W 1968 r. podczas II sesji UNCTAD pod naciskiem „Grupy 77”
sformułowano 2 główne postulaty: przeznaczenia przez KWR 1% ich PNB
na pomoc finansową dla KSR oraz wprowadzenie systemu specjalnych
preferencji celnych dla krajów Południa.

•

W 1969 r. raport Komisji L.B. Pearsona; „Partnerzy w rozwoju”.

•

W 1970 r. uchwalenie strategii na II Międzynarodową Dekadę
Rozwoju (6-proc. tempo wzrostu PKB, akcent na rozwój społeczny).

4. NIEUDANE PRÓBY NARZUCENIA

PRZEZ KSR RADYKALNEJ KONCEPCJI
NMŁE W LATACH 1973-1975

•

Idea ustanowienia NMŁE po raz pierwszy pojawiła się podczas IV
konferencji „na szczycie” przywódców ruchu krajów niezaangaŜowanych
w Algierze we wrześniu 1973 r.

•

Natomiast powszechna akceptacja tego terminu datuje się od maja
1974r., tj. od uchwalenia przez VI sesję specjalną Zgromadzenia
Ogólnego ONZ głośnej „Deklaracji w sprawie ustanowienia NMŁE” i
„Programu działania”, zawierającego zestaw praktycznych działań
niezbędnych dla realizacji tej koncepcji w praktyce.

•

Bezpośrednim impulsem rozpoczęcia przez KSR batalii o ustanowienie
NMŁE stał się narzucony przez państwa OPEC pierwszy „szok
naftowy”, tj. jednostronna decyzja krajów członkowskich tej Organizacji
o podwyŜszeniu na przełomie lat 1973-1974 cen ropy naftowej prawie
czterokrotnie.

•

Zrodzone na tle kryzysu energetyczno-surowcowego bardzo silne
przekonanie KSR o moŜliwości zmuszenia - wzorem OPEC – KWR do
akceptacji Ŝądania wprowadzenia strukturalnych zmian w MSG.

Długofalowe przesłanki powstania
koncepcji NMŁE

•

Rosnąca frustracja KSR z tego powodu, Ŝe politycznej dekolonizacji nie
towarzyszyła zmiana na ich korzyść tradycyjnego międzynarodowego
podziału pracy (MPP), który nadal sprzyjał „bogaceniu się bogatych i
uboŜeniu biednych”.

•

Poparcie ZSRR i innych krajów socjalistycznych – z racji własnych
interesów -dla Ŝądań KSR dotyczących przebudowy systemu MSG.

•

Nasilenie zjawisk kryzysowych w rozwiniętych krajach Zachodu (kryzys
energetyczny, osłabienie tempa wzrostu i recesja, rosnące bezrobocie i
inflacja, załamanie się systemu walutowego z Bretton Woods) oraz
pogłębienie się dysproporcji wewnątrz grupy KWR.

•

Wzrost współzaleŜności procesu rozwoju gospodarczo-społecznego w skali
globalnej wskutek umiędzynarodowienia produkcji i ekspansji korporacji
transnarodowych (KTN).

•

OŜywienie działalności intelektualnej na rzecz wprowadzenia zmian w
MPP i rewizji dominującego dotąd modelu rozwoju KWR (m. in. raporty
Klubu Rzymskiego; encyklika Pawła VI „Populorum progressio”-1967 r.
oraz List Apostolski „Octogesima adveniens” - 1971 r.)

Charakterystyka radykalnej koncepcji

NMŁE z lat 1973-1975

•

Nadzieje na radykalną, tj. strukturalną zmianę układu sił na korzyść
krajów Południa w drodze realizacji

4 głównych grup ich Ŝądań

umocnienia suwerenności państwowej KSR nad ich bogactwami
naturalnymi i całokształtem Ŝycia gospodarczego w drodze:
-- powszechnego uznania prawa kaŜdego państwa

do nacjonalizacji własności zagranicznej,

-- uchwalenia międzynarodowego kodeksu postępowania KTN,
-- zakazu stosowania bojkotu, embarga i innych metod nacisku

ekonomicznego na kraje nacjonalizujące firmy prywatne,

-- udzielania pomocy kadrowej i finansowej takim krajom;

zapewnienia automatycznego transferu zasobów finansowych z
krajów Północy na rzecz KSR poprzez:
-- zmianę relacji cen podstawowych surowców eksportowanych przez

kraje Południa i artykułów przemysłowych importowanych przez
nie z KWR, tj. długofalową poprawę lub przynajmniej stabilizację
terms of trade na korzyść KSR,

Radykalna koncepcja NMŁE (c.d.)

-- zwiększenie bezpośredniego przepływu do KSR środków finansowych

w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA) ze strony KWR do
wysokości równej docelowo 1% ich PKB,

-- wzrost udziału Międzynarodowego Funduszu Walutowego

w finansowaniu rozwoju KWR.

podniesienia udziału KSR w światowej produkcji przemysłowej (z 7%
w 1975 r. do 25% w 2000 r. – zgodnie z postanowieniami II Konferencji
Generalnej UNIDO w Limie – poprzez przemieszczanie do nich części
mocy wytwórczych z KWR i zapewnienie eksportowi wyrobów
przemysłowych z krajów Południa zbytu na uprzywilejowanych
warunkach na rynkach państw Północy ), jak teŜ wzrost produkcji
rolnej KSR o 4% rocznie (celem podniesienia stopnia ich własnej
samowystarczalności Ŝywnościowej) oraz poprawa stanu podstawowej
infrastruktury ekonomicznej ,

umocnienia pozycji KSR w międzynarodowych organizacjach
gospodarczych dla zwiększenia ich udziału w podejmowaniu decyzji i w
ustalaniu „reguł gry" rządzących MSG (postulaty wzrostu kompetencji
Rady Ekonomiczno-Społecznej ONZ oraz zmiany systemu głosowania
w MFW i w Banku Światowym).

Krytyczny stosunek państw Zachodu
do radykalnej koncepcji NMŁE

•

Ale rozwinięte kraje Zachodu ostro skrytykowały powyŜszą radykalną
i interwencjonistyczną wersję programu NMŁE.

•

W szczególności zaprotestowały przeciw nacjonalizacji własności
zagranicznej przez rządy KSR bez tzw. sprawiedliwego odszkodowania.

•

Nie kryły bynajmniej swojego krytycznego nastawienia do pomysłu
powoływania do Ŝycia kolejnych zrzeszeń producentów i eksporterów
surowców, a dla stworzenia przeciwwagi wobec działalności OPEC
uruchomiły w 1974 r. Międzynarodową Agencję Energetyczną,
afiliowaną przy OECD.

•

Rządy krajów Zachodu były ponadto przeciwne nadmiernemu
rozszerzaniu interwencjonizmu państwowego w sferze MSG. Wprost
przeciwnie - lansowały pogląd, Ŝe o kierunkach i formach zmian w
gospodarce światowej w jak największym stopniu decydować powinny
firmy prywatne i swobodna gra sił rynkowych.

ZróŜnicowanie stosunku państw
socjalistycznych do koncepcji NMŁE

•

Z kolei niektóre spośród ówczesnych państw socjalistycznych (tj.
krajów

Wschodu), działały aktywnie bądź

w ruchu państw

niezaangaŜowanych, bądź wchodziły w skład Grupy 77. Ich rządy
współuczestniczyły więc w opracowywaniu stanowiska KSR w sprawie
NMŁE, w pełni je podzielając.

•

Chodziło  tu  o  takie  państwa,  jak:  Jugosławia,  Kuba,  Rumunia i
Wietnam.  Ze  stanowiskiem  KSR  identyfikowała  się takŜe  ChRL,
chociaŜ kraj  ten  nie  naleŜał ani  do  ruchu  państw  niezaangaŜowanych,
ani do Grupy 77.

•

Natomiast władze ZSRR, PRL i pozostałych europejskich krajów

RWPG (wyłączywszy  Rumunię)  wyraŜały  swe  ogólne  poparcie dla
wysuwanego  przez KSR programu  NMŁE,  a  zwłaszcza  dla  postulatów
dotyczących nacjonalizacji  własności  zagranicznej  i  kontroli  nad  KTN
oraz rekompensaty za wyzysk kolonialny.

•

JednakŜe znacznie szerzej interpretowały one samo pojęcie NMŁE,
domagając się zwłaszcza uwzględnienia w toczących się negocjacjach
problematyki stosunków Wschód-Zachód (były bowiem zainteresowane
rozszerzeniem swej współpracy z krajami uprzemysłowionymi).

5. ZMIANA STANOWISKA KSR NA RZECZ
INTERWENCJONISTYCZNO-RYNKOWEGO
NMŁE W OKRESIE 1975 - 1985 r.

•

Począwszy od połowy roku 1975, postulowana przez KSR koncepcja
NMŁE ulegała stopniowo ewolucji. Nastąpiło bowiem

przejście od

etapu konfrontacji do etapu dialogu Północ-Południe

•

Znamienną cechą tej ewolucji było teŜ wyraźne stępienie ostrości i
radykalności Ŝądań wysuwanych przez kraje Południa

oraz rezygnacja z tych

postulatów, które wywołały największy sprzeciw ze strony KWR.

•

Konieczność zmiany stanowiska przez KSR wynikła z następujących
powodów:

a) załamanie się koniunktury na światowych rynkach surowcowych po pierwszym

„szoku naftowym” (co pociągnęło za sobą gwałtowny spadek cen eksportowanych

przez KSR surowców nieenergetycznych),
b) drastyczne pogorszenie się sytuacji finansowej i ekonomicznej nienaftowych
państw Południa,
c) utrata złudzeń co do moŜliwości powtórzenia przez producentów innych
surowców „partii pokerowej" rozegranej wcześniej przez kraje OPEC.

Koncepcja systemu zbiorowego bezpieczeństwa

ekonomicznego krajów Południa

•

W następstwie powyŜszego punkt cięŜkości w programie NMŁE
przesunięty został z postulatów o charakterze strukturalnym
(długookresowym) na kwestie rozwiązywania najbardziej palących i
aktualnych trudności gospodarczych KSR.

•

W okresie 1976-1977 r. postulaty krajów Południa skoncentrowały się
przejściowo na następujących zasadniczych propozycjach:

a) wcielenie w Ŝycie

Zintegrowanego Programu Surowcowego

(ZPS),  zakładającego  poprawę relacji  cen  surowców  w  stosunku  do
artykułów  przemysłowych  i  stabilizację cen  tych  pierwszych  (albo
wpływów  z  tytułu  ich  eksportu)  w  sensie  realnym  przez  zawarcie
porozumień towarowych na 18 podstawowych surowców mineralnych i
rolniczych

oraz utworzenie scentralizowanego funduszu, który

pozwoliłby na finansowanie działalności tego Programu,
b) częściowa likwidacja zadłuŜenia zewnętrznego KSR i udzielenie
moratorium dla najbiedniejszych krajów,

mających największe

trudności w spłacaniu długów zagranicznych,

Koncepcja systemu zbiorowego bezpieczeństwa

ekonomicznego krajów Południa (c.d.)

wprowadzenie mechanizmu automatycznego finansowania deficytu

bilansu obrotów bieŜących krajów Południa,
d)

udostępnienie

rynków

KWR

dla

wyrobów

przemysłowych

produkowanych i eksportowanych przez KSR,
e)

popieranie wzajemnej współpracy gospodarczej krajów Południa,

opracowanie kodeksu postępowania w dziedzinie zagranicznego

transferu wiedzy naukowo-technicznej.

Zespół

tych dezyderatów zaczęto określać

mianem

systemu

bezpieczeństwa ekonomicznego KSR lub systemu wsparcia
ekonomicznego

. Kluczowym jego elementem stała się

potrzeba

uregulowania rynków surowcowych. Transfer kapitałów zagranicznych
wiązano wówczas przede wszystkim z bieŜącymi trudnościami finansowymi.
--

Na daleki plan zeszły problemy zmian strukturalnych w sferze

produkcji. Natomiast zrezygnowano zupełnie z postulatów dotyczących
umacniania

suwerenności narodowej

nad bogactwami naturalnymi,

nacjonalizacji własności zagranicznej i kontroli nad KTN.

Interwencjonistyczno-rynkowa wersja NMŁE

w latach 1977-1985

•

W obliczu niepowodzenia dotychczasowej batalii o realizację NMŁE KSR
lansowały od 1977 r. kolejną umiarkowaną koncepcję nowego porządku,
zakładającą – po pierwsze - umocnienia

zbiorowej samodzielności

(collective self-reliance) krajów Południa. Sprowadzać się ona miała do
wywierania przez nie wspólnej presji politycznej i gospodarczej na kraje
Północy poprzez:
-- zawieranie porozumień typu kartelowego przez producentów

i eksporterów najwaŜniejszych surowców,

-- rozszerzanie handlu i współpracy ekonomicznej Południe-Południe,
-- zwiększanie pomocy i poparcia państw OPEC dla pozostałych KSR,
-- wzmacnianie siły przetargowej Grupy 77 w stosunkach z KWR.

•

Po drugie, postulowano natychmiastowe podjęcie działań celem poprawy
katastrofalnej

sytuacji płatniczej i finansowej KSR

w drodze:

-- zwiększenia najpóźniej w drugiej połowie lat 80-tych transferu
oficjalnej pomocy rozwojowej do wysokości 0,7% PNB państw Północy
(z czego 0,15 PNB dla krajów najsłabiej zaawansowanych),

Interwencjonistyczno-rynkowa wersja NMŁE

w latach 1977-1985 (c.d.)

-- globalnego rozwiązania problemu oddłuŜenia KSR poprzez ustalenie
zasad konsolidacji długów, zmniejszenie kosztów obsługi i akceptację
moratorium w najtrudniejszych przypadkach (w 1985 r. łączne zadłuŜenie
omawianych krajów przekraczało 950 mld USD),
-- rozszerzenia zasięgu i złagodzenia warunków pomocy finansowej dla
KSR, świadczonej przez Grupę Banku Światowego, MFW, regionalne
banki rozwoju i UNDP,

-- dokonania dalszej głębokiej reformy światowego systemu walutowego (bo

nie wystarczały zmiany wprowadzone w Kingston w 1976 r.).

•

Po trzecie, KSR domagały się szybkiego uruchomienia

Wspólnego

Funduszu Surowcowego

(WFS) w wysokości 750 mln USD (celem

finansowania zapasów buforowych surowców, objętych międzynarodowymi
umowami, jak teŜ marketingu, przetwórstwa oraz prac badawczych i
rozwojowych tych surowców, których nie moŜna składować), a takŜe
realizacji innych elementów Zintegrowanego Programu Surowcowego.

•

Po czwarte, państwa Południa podtrzymywały swe Ŝądanie liberalizacji przez kraje
Północy dostępu do ich rynków dla artykułów przemysłowych i półproduktów
eksportowanych przez KSR.

Interwencjonistyczno-rynkowa wersja NMŁE
a stanowisko państw Zachodu

•

Po piąte, KSR ponownie postulowały zwiększenie przez KWR pomocy w
uprzemysłowieniu, rozbudowie energetyki i rozwoju produkcji rolnej.

•

Po szóste, państwa Południa domagały się zagwarantowanie dodatkowego,
szczególnego uprzywilejowania w MSG krajom najsłabiej rozwiniętym,
wyspiarskim i śródlądowym.

•

WyraŜając gotowość do częściowego uwzględniania postulatów KSR, władze

krajów Zachodu

akcentowały kwestię

współodpowiedzialności

wszystkich grup państw za poprawę sytuacji gospodarczej świata.

•

Ze swej strony Ŝądały od KSR stworzenia warunków sprzyjających
ekspansji handlowej i finansowej zagranicznych firm prywatnych oraz
zagwarantowania im swobody współpracy z biznesem lokalnym.

•

Wiele spośród rozwiniętych państw Zachodu nie pozostało obojętnych na
postulat wzrostu ODA na rzecz KSR. Przykładowo w latach 1970-1984
oficjalna pomoc rozwojowa netto ze strony państw OECD wzrosła w
wyraŜeniu nominalnym ponad czterokrotnie (tj. z 6,9 mld USD
do 28,8 mld USD).

Stanowisko państw Zachodu wobec postulatów
KSR dotyczących NMŁE (c.d.)

•

Rządy krajów Zachodu opowiadały się za stopniowym dostosowywaniem
zasad działalności

MFW, Banku Światowego i innych organizacji

finansowych do zmieniających się realiów gospodarczych świata.

•

Uwzględniając negatywne skutki kryzysu zadłuŜenia, rządy kilkunastu
krajów OECD umorzyły długi państwom najuboŜszym i aktywnie
poszukiwały metod złagodzenia trudności krajów najbardziej zadłuŜonych.

•

Mimo zgłaszanych zastrzeŜeń pod adresem ZPS, państwa Zachodu
dostrzegały

potrzebę

stabilizacji

dochodów

dewizowych

krajów

eksportujących  surowce.  Potwierdzało  to  utworzenie systemów STABEX  i
SYSMIN (w  ramach  konwencji  z  Lomé)  oraz poparcie ze  strony  ogromnej
większości KWR dla  idei WFS i międzyrządowych umów surowcowych).

•

Nie negując potrzeby restrukturyzacji przemysłu światowego, KWR
akcentowały, Ŝe decyzje w sprawie delokalizacji mocy produkcyjnych do
KSR powinny być podejmowane przez same zainteresowane tym firmy.

•

Rozwinięte kraje OECD były bardziej skłonne uwzględniać postulaty KSR
w swych stosunkach bilateralnych i międzyregionalnych niŜ w kontaktach z
całym Południem. Dowodziły tego konwencje z Lomé, w ramach których
kraje EWG udzieliły ponad 60 państwom Afryki, Karaibów i Pacyfiku
daleko idących preferencji, ulg i duŜej pomocy finansowej.

Stanowisko państw Wschodu wobec postulatów
KSR dotyczących NMŁE

•

Europejskie kraje RWPG wywierały bardzo ograniczony wpływ na zmiany
zachodzące w gospodarce światowej i

nie odgrywały większej roli

w negocjacjach w

sprawie NMŁE. Wynikało to ze słabego ich zaangaŜowania się we współpracę
międzynarodową, z braku proeksportowego nastawienia ich strategii rozwojowych
oraz z nakazowo-rozdzielczego systemu funkcjonowania ich gospodarek.

•

Pozycję przetargową krajów Wschodu osłabiała

bierna i defensywna postawa,

często takŜe brak konkretnego stanowiska oficjalnych ich przedstawicieli wobec
spraw, objętych negocjacjami Północ-Południe.

•

Oficjalnie  popierając  postulaty  krajów  Południa dotyczące  konieczności  wzrostu
pomocy  finansowej  i  naukowo-technicznej,  otwierania  rynków  zbytu  dla  towarów
przemysłowych  eksportowanych  przez  KSR oraz  udzielania  im róŜnorodnych
preferencji i ulg, europejskie kraje socjalistyczne twierdziły, Ŝe właściwymi adresatami
owych postulatów winny być jedynie uprzemysłowione kraje Zachodu.

•

Natomiast

Ŝądania kierowane pod swoim adresem uwaŜały za bezpodstawne

powołując się na argumenty polityczno-historyczne (zwłaszcza brak odpowiedzialności
za długofalowe reperkusje wyzysku kolonialnego). Argumentacja ta nie spotykała się
jednak z akceptacją ze strony krajów Południa.

6. KIERUNKI ZMIAN W NEGOCJACJACH

PÓŁNOC - POŁUDNIA W KONTEKŚCIE
URYNKOWIENIA MŁE W LATACH 1986-2009

•

Rezygnacja przez KSR z hasła NMŁE w negocjacjach Północ–Południe
na rzecz

nowych haseł i programów globalnych

-- nowego partnerstwa na rzecz rozwoju (VIII UNCTAD – 1992 r.),
-- trwałego (zrównowaŜonego lub proekologicznego) rozwoju (sustainable

development): Pierwszy „Szczyt Ziemi” w 1992 r. w Rio de Janeiro
oraz Drugi „Szczyt Ziemi” w roku 2002 w Johanesburgu,

-- globalnego rządzenia (Global Governance – od 1995 r.),
-- globalizacji i liberalizacji w słuŜbie rozwoju (IX UNCTAD w 1996 r.

oraz X UNCTAD w 2000 r.),

-- globalizacji „z ludzką twarzą” (UNDP – od 1999 r.),
-- nowej światowej architektury finansowej (pod koniec lat 90-tych),
-- globalnego programu walki z ubóstwem (Bank Światowy)

i realizacji Milenijnych Celów Rozwoju (ONZ - 2000 r.).

Prorynkowe zmiany w krajach Południa
i Wschodu w latach 1986–2009

•

Uznanie przez kraje Południa i Wschodu wyŜszości samoregulującego się
mechanizmu rynkowego, swobodnej konkurencji i przedsiębiorczości
prywatnej nad własnością publiczną i administracyjną regulacją Ŝycia
gospodarczego przez władze państwowe.

•

Pogłębienie się polaryzacji wewnątrz grupy krajów Południa:
Członkostwo Meksyku i Republiki Korei w OECD, sukcesy innych
krajów nowo uprzemysłowionych, niezwykła zewnętrzna ekspansja
gospodarcza Chin i Indii, ale dalsze pogorszenie sytuacji krajów
najsłabiej zaawansowanych.

•

Rewolucyjne zmiany systemowe w krajach Wschodu, tj. upadek systemu
„realnego socjalizmu”, transformacja rynkowa w krajach
socjalistycznych (od 1989r.) i radykalna zmiana stosunków Wschód-
Zachód; awans części europejskich krajów RWPG do grona państw
członkowskich OECD i członkostwo w Unii Europejskiej.

Priorytetowe cele globalnej współpracy

a nowe podejście KSR do roli państwa

•

Konsensus w negocjacjach Północ–Południe co do konieczności
ograniczenia ubóstwa, przyśpieszenia wzrostu, realizacji koncepcji trwałego
rozwoju i ustanowienia bardziej sprawiedliwego

globalnego systemu

(tzn. ładu) gospodarczego

•

Uznanie przez KSR potrzeby dobrego rządzenia (Good Governance):
efektywnej polityki makroekonomicznej, stworzenia podstaw prawno-
instytucjonalnych dla gospodarki rynkowej, infrastruktury prorozwojowej,
współpracy rządów z firmami prywatnymi i organizacjami społeczeństwa
obywatelskiego.

•

Upowszechnienie w skali globalnej koncepcji państwa sprzyjającego
rynkowi (Market-friendly State) zamiast popularnego poprzednio
antyrynkowego interwencjonizmu państwowego.

•

Zasadnicza zmiana podejścia rządów KSR do BIZ i KTN: Aktywna
polityka przyciągania zagranicznych inwestorów prywatnych poprzez
liberalizację przepisów wewnętrznych, tworzenie lepszego klimatu
inwestycyjnego, zawieranie umów o ochronie inwestycji i unikaniu
podwójnego opodatkowania.

Zapoczątkowanie procesu ustanawiania

nowego światowego ładu handlowego

•

Znaczący postęp na forum GATT w zakresie liberalizacji handlu
międzynarodowego w efekcie realizacji postanowień Rundy Urugwajskiej
(która toczyła się w latach 1986-1993):

a) obniŜka przez KWR stawek celnych na import towarów przemysłowych

średnio do 3,8%,

b) stopniowe zmniejszanie ceł na wyroby tekstylne i artykuły rolne

oraz zapoczątkowanie działań celem ograniczania subwencji
eksportowych i innych dopłat dla rolnictwa,

c) rozpoczęcie procesu liberalizacji obrotu usługami (dzięki GATS),
d) zawarcie 10 nowych porozumień (dotyczących m. in. postępowania

antydumpingowego, klauzul ochronnych, środków polityki
inwestycyjnej - TRIMs oraz własności Intelektualnej – TRIPs),

e) usprawnienie mechanizmu rozstrzygania sporów.

•

Powstanie w 1995 r. WTO i przeobraŜenie się jej w organizację globalną,
skupiającą – obok państw Północy - znaczną grupę KSR.

•

Inauguracja podczas IV Konferencji Ministerialnej WTO (w stolicy
Kataru -Doha w 2001r.) nowych negocjacji, tj. Rundy Rozwojowej
(Milenijnej). Ale długo impas, a potem zawieszenie tych pertraktacji.

Potrzeba przezwycięŜenia kryzysu zadłuŜenia
i przebudowy międzynarodowej architektury

finansowej

•

Wzrost zadłuŜenia zewnętrznego KSR: w latach 1990–2000 z 1 337 mld
do 2 284 mld USD; a następnie zwiększenie do 2 800 mld USD w 2005 r.

•

Postulat pełnej realizacji Inicjatywy na rzecz PowaŜnie ZadłuŜonych
Biednych Krajów (HIPC) i rozwiązania kryzysu zadłuŜenia w KSR.

•

W obliczu

kryzysów finansowych

w niektórych krajach Azji i

Ameryki Łacińskiej konieczność

przebudowy międzynarodowej

architektury finansowej

(lub ustanowienia „nowego Bretton Woods”)

w drodze:
a) lepszej koordynacji polityki makroekonomicznej róŜnych krajów,
b) większej stabilności i przejrzystości globalnego systemu walutowego

oraz umocnienia funkcji nadzorczych MFW,

c) wspierania działalności Forum Stabilności Finansowej,
d) skuteczniejszej regulacji międzynarodowych rynków finansowych,
e) tworzenia regionalnych organizacji współodpowiedzialnych

za poprawę stabilizacji finansowej.

7. MILENIJNE CELE ROZWOJU (MCR)

I SZANSE ICH REALIZACJI

• Osiągnięcia w przezwycięŜaniu zacofania i nędzy w krajach

Południa w ostatnim 30-leciu XX wieku:

-- wzrost średniej światowej długości Ŝycia w KSR z 60 do 70 lat,
-- spadek umieralności niemowląt ze 100 do 50 zgonów na 1000 narodzin,
-- zmniejszenie o 100 mln liczby głodujących,
-- spadek odsetka analfabetyzmu w KSR z 40% do 20%.

•

Aby ograniczyć obecną skalę ubóstwa na świecie,

we wrześniu 2000 r.

na sesji specjalnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ uchwalono

globalny

program walki z nędzą

i sformułowano

Milenijne Cele Rozwoju

Cel 1: Ograniczenie do roku 2015 skali skrajnego ubóstwa

(biedy) i głodu poprzez redukcję o połowę liczby ludzi

głodnych (niedoŜywionych) i zmuszonych utrzymywać się

za mniej niŜ 1 USD dziennie.

Milenijne Cele Rozwoju (c.d.)

Cel 2: Zapewnienie we wskazanym wyŜej okresie wszystkim

dzieciom na świecie realnych szans na zdobycie
wykształcenia przynajmniej na poziomie szkoły

podstawowej.

Cel 3: Promocja równości płci i awans społeczny kobiet poprzez

wyeliminowanie nierównego dostępu płci do pierwszego i
drugiego szczebla edukacyjnego do 2005 r., a na wyŜszych
szczeblach kształcenia - do 2015 roku.

Cel 4: Zmniejszenie o 2/3 wskaźnika umieralności dzieci w wieku

do 5 lat Ŝycia.

Cel 5: Poprawa opieki zdrowotnej nad matkami poprzez

ograniczenie o ¾ dotychczasowego wskaźnika ich
umieralności poporodowej.

Milenijne Cele Rozwoju (c.d.)

Cel 6: Powstrzymanie i odwrócenie rosnącej do tej pory tendencji

do zachorowań na AIDS, malarię i inne masowe choroby
zakaźne oraz ułatwienie wszystkim najbardziej
potrzebującym dostępu do podstawowych leków.

Cel 7: Zapewnienie realizacji zasad trwałego rozwoju (sustainable

development) w krajowych strategiach i programach,
stosowanie zrównowaŜonych metod gospodarowania
zasobami naturalnymi i metod hamujących uboŜenie

środowiska naturalnego. Zmniejszenie o połowę liczby
ludzi pozbawionych stałego dostępu do czystej wody pitnej.
Do 2020 roku osiągnięcie znacznej poprawy warunków

Ŝycia przynajmniej 100 milionów mieszkańców slumsów.

Milenijne Cele Rozwoju a ich finansowanie

• Równocześnie oszacowano, Ŝe dla realizacji powyŜszych

Milenijnych  Celów  Rozwoju (MCR) niezbędne  jest - obok
mobilizacji  zasobów  wewnętrznych  poszczególnych  krajów–
zwiększenie  oficjalnej  pomocy  rozwojowej  (ODA)  dla  KSR  o
50  mld USD  rocznie,  tzn.  jej  podwojenie  w  stosunku  do
poziomu  z  roku  2001

, kiedy wynosiła 51,4 mld USD=0,22% dochodu

narodowego brutto (GNI).

•

Ale zauwaŜyć naleŜy, Ŝe juŜ w 2006 r. łączna ODA krajów członkowskich
Komitetu Pomocy Rozwojowej (DAC OECD) zwiększyła się

rekordowego pułapu 104,4 mld USD=0,31% GNI.

•

W roku 2006 największymi dawcami ODA spośród krajów członkowskich
DAC OECD były: USA=23,5 mld USD, Wielka Brytania=12,5 mld USD,
Japonia=11,2 mld, Francja=10,6 mld i Niemcy=10,4 mld USD.

•

Z  kolei  pod  względem  wskaźnika  udziału  ODA  w  GNI  przodowały:
Szwecja=1,02%,  Luksemburg=0,89%,  Norwegia=0.89%,  Niderlandy=
=0,81% i Dania=0,80%. Ten sam wskaźnik był najniŜszy w  Grecji=0,17%,
USA=0.18%, Włoszech=0,20%, Portugalii=0,21% i Japonii=0,25%.

Wyniki dotychczasowej realizacji MCR (I)

• Z przygotowanego przez Sekretariat ONZ raportu pt.: „The

Millenium  Development Goals Report  2007” wynika,  Ŝe  dzięki
wysiłkom  samych  KSR  i  wsparcia  ze  strony  społeczności
międzynarodowej  w  okresie  do  2005  r.  udało  się juŜ dokonać
pewnego  postępu  w  realizacji  części  Milenijnych  Celów
Rozwoju. PRZYKŁADY poniŜej:

• CEL 1: Zjawisko skrajnego ubóstwa w skali całej grupy KSR,

mierzonego odsetkiem ludności dysponującej dochodami
poniŜej progu 1 USD dziennie, ograniczono z 23,4% w 1999 r.
do 19,2% w 2004 r. Jednocześnie w Afryce Subsaharyjskiej ten
wskaźnik zmniejszył się z 45,9% do 41,1%, w Azji Południowej
– z 33,4% do 29,5%, zaś w Afryce Północnej – z 2,0% do 1,4%.
Ogółem liczba biedaków w krajach Południa spadła z 1 250
mln w 1990 r. do 980 mln w 2005 r.

• Odsetek niedoŜywionych dzieci w wieku do lat 5 uległ w KSR

ograniczeniu z 33% w 1990 r. do 27% w 2005 r.

Wyniki dotychczasowej realizacji MCR (II)

• CEL 2: Wskaźnik skolaryzacji dzieci na poziomie

szkoły  podstawowej podniesiono  w  KSR  z  83%  w
1999  r.  do  88%  w  2005  r. W  krajach  Afryki
Subsaharyjskiej wskaźnik  ten  wzrósł z  54%  do  70%,
zaś w Azji Południowej – z 74% do 90%.

• CEL 4: Wskaźnik umieralności dzieci w wieku do 5

lat  obniŜono w KSR ze 106  osób w 1990 r. do 83 na
1000  dzieci  w  2005  r. W  Azji  Południowej  wskaźnik
ten  spadł w  analizowanym  okresie  ze  126  do  82  na
1000 dzieci.

• CEL 6: Liczbę przypadków zachorowań na gruźlicę

na 100 tys. mieszkańców ograniczono w KSR z 367 w
1990 r. do 255 osób w 2005 r.

Warunki realizacji priorytetowych celów

globalnego programu walki z nędzą

• Potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny, istniejący we

współczesnym świecie, nie tylko jest wystarczający dla
osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju, ale moŜe teŜ
pozwolić na rozwiązanie innych problemów globalnych i
realizację postulatów, wysuwanych w trakcie negocjacji
Północ-Południe pod warunkiem, Ŝe społeczność
międzynarodowa przejdzie wreszcie od ogólnikowych
deklaracji do konkretnych działań.

• Aby zrealizować MCR - oprócz racjonalnej wewnętrznej

polityki gospodarczo-społecznej poszczególnych krajów -
konieczna jest efektywniejsza niŜ dotąd wzajemna
współpraca rządów państw Północy i Południa oraz
wszystkich organizacji międzyrządowych.

Szanse realizacji MCR a przyszły MŁE

• Niezbędna jest ponadto współpraca rządów poszczególnych

państw z korporacjami transnarodowymi i innymi
przedsiębiorstwami, jak teŜ ścisłe współdziałanie z
organizacjami społeczeństwa obywatelskiego.

• Dalsza reforma MŁE na korzyść KSR wydaje się być

nieodzowna. Przy tym naleŜy oczekiwać, Ŝe

przyszły

globalny porządek gospodarczo-społeczny będzie
ładem liberalnym (tj. rynkowym) z elementami
wspomagającymi w postaci prorynkowej regulacji
państwowej

Główne zagadnienia

Strategia industrializacji krajów Azji Południowo-
Wschodniej.

Strategia industrializacji państw Ameryki
Łacińskiej.

Ewolucja strategii walki z ubóstwem lansowanej
przez Bank Światowy.

Programy stabilizacyjno-dostosowawcze
i upowszechnienie paradygmatu rynkowego.

Prorynkowy i liberalny charakter konsensusu
waszyngtońskiego.

O konsensusie postwaszyngtońskim i nowym
paradygmacie rozwoju.

1. STRATEGIA INDUSTRIALIZACJI KRAJÓW

AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

• Począwszy od lat 70-tych,

doświadczenia w dziedzinie

industrializacji krajów Azji Południowo-Wschodniej
i państw Ameryki Łacińskiej przyciągały uwagę ekonomistów,
stając się przedmiotem licznych analiz teoretycznych o charakterze

porównawczym.

• Szczególnie interesujący jest

opracowany przez G. Ranisa

(w 1991 r.) model strategii rozwojowej w oparciu
o substytucję importu i substytucję eksportu.

• Państwa Azji Południowo-Wschodniej autor określa

mianem krajów słabo wyposaŜonych w surowce naturalne
(natural resources poor countries), podczas gdy państwa
Ameryki Łacińskiej nazywa krajami bogatymi w surowce
naturalne (natural resources rich countries).

FAZY INDUSTRIALIZACJI KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

• W fazie wyjściowej kraje Azji Południowo-Wschodniej

posiadały duŜy sektor rolny, produkując Ŝywność i
surowce rolnicze na potrzeby rynku krajowego i na
eksport. Natomiast równocześnie importowały nietrwale

dobra konsumpcyjne.

• W latach 50-tych kraje Azji Południowo-Wschodniej

przeznaczyły część wpływów eksportowych na import
maszyn i urządzeń produkcyjnych, niezbędnych dla
uruchomienia nowych gałęzi przemysłu, wytwarzających

nietrwałe dobra konsumpcyjne, substytucyjne wobec
dotychczasowego importu (np. odzieŜ i wyroby tekstylne).

FAZY INDUSTRIALIZACJI KRAJÓW
AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ (c.d.)

•

Dzięki przyśpieszeniu industrializacji odpływ ludności wiejskiej do

przemysłu, podejmowanie działalności przemysłowej przez część
posiadaczy ziemskich i rosnąca substytucja importu przez krajowe
towary przetworzone.

•

Dalszy etap uprzemysłowienia realizowany był dwoma

drogami:

-- bądź poprzez zastępowanie importu trwałych dóbr konsumpcyjnych

i dóbr produkcyjnych krajową produkcją antyimportową,

-- bądź poprzez rozwój produkcji eksportowej nietrwałych, a następnie

trwałych dóbr konsumpcyjnych.

•

W efekcie powyŜszego radykalna zmiana struktury zatrudnienia

i produkcji oraz dochodów budŜetowych państwa.

•

Na kolejnym etapie specjalizacja w eksporcie dóbr wysokiej techniki.

ETAPY INDUSTRIALIZACJI KRAJÓW

AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (c.d.)

• Natomiast w odróŜnieniu od państw regionu Azji

Południowo-Wschodniej, większość krajów Ameryki
Łacińskiej nie zdecydowała się do końca lat 80-tych na
realizację strategii rozwoju produkcji eksportowej
nietrwałych, a następnie trwałych dóbr konsumpcyjnych
i dóbr inwestycyjnych.

• Dodać naleŜy, Ŝe dotychczasowe przeciętne tempo wzrostu

gospodarczego i obrotów handlu zagranicznego państw
Azji Południowo-Wschodniej było znacznie szybsze od
dynamiki rozwoju krajów Ameryki Łacińskiej.

EWOLUCJA STRATEGII WALKI
Z UBÓSTWEM LANSOWANEJ
PRZEZ BANK ŚWIATOWY

•

W oparciu o koncepcję redystrybucji wraz ze wzrostem zespół R. Jolly’ego
zaproponował

nowa, interwencjonistyczna strategia zwalczania

ubóstwa w KSR

. Ale nie spotkała się ona początkowo z poparciem ze

strony kierownictwa Banku Światowego i rządów KWR (które mają – jak
wiadomo - decydujący głos w procesie podejmowania decyzji w Banku).

• Dopiero

drastyczne pogorszenie się na progu lat 80-tych sytuacji

ekonomiczno-społecznej i pojawienie się kryzysu zadłuŜenia w wielu
nienaftowych KSR (od Meksyku poczynając) spowodowało zmianę strategii
walki z ubóstwem, która – zdaniem Z. Kozak - była lansowana i
praktycznie wspierana przez Bank Światowy

od 1983 r.

• Ta zmieniona strategia zakładała dość szerokie wykorzystanie

instrumentów interwencjonizmu państwowego na rynkach
czynników produkcji, towarów i usług, w sferze produkcji rolnej
i przemysłowej, technologii i oświaty, infrastruktury, polityki
fiskalnej, polityki świadczeń społecznej itp.

INTERWENCJONISTYCZNA STRATEGIA
OGRANICZANIA UBÓSTWA W KSR

•

W myśl zmienionej przez Bank Światowy strategii walki z nędzą,

polityka

płacowa powinna zmierzać do zmniejszenia ceny pracy

(tj.

płacy) w KSR poprzez znoszenie płac minimalnych i ograniczeń swobody
kształtowania płac (narzucanych zwłaszcza przez branŜowe układy
zbiorowe), zmniejszanie stawek podatków od wynagrodzeń oraz składek na
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne.

• Interwencja na rzecz spadku ceny kapitału

(w szczególności w

pracochłonnych dziedzinach produkcji ) polegać powinna – według Banku

Światowego - na

zwiększaniu podaŜy środków finansowych ze

źródeł wewnętrznych

poprzez stymulowanie oszczędności firm i

zamoŜniejszych gospodarstw domowych, upowszechnianie relatywnie
tanich kredytów bankowych i poŜyczek udzielanych przez kasy i fundusze
oszczędnościowo-kredytowe (zwłaszcza mini-kredytów dla małych i średniej
wielkości firm), wprowadzanie dopłat budŜetowych do kredytów i
ubezpieczeń kredytowych.

ZALECANE KIERUNKI INTERWENCJI
W ROLNICTWIE I SFERZE FISKALNEJ

•

Według strategii zalecanej przez Bank Światowy, walce z nędzą słuŜy

równieŜ

aktywne wspieranie przez władze państwowe KSR

rozwoju ich rolnictwa i przetwórstwa rolno-spoŜywczego

poprzez realizację reform agrarnych, wzmacnianie drobnych i większych
gospodarstw farmerskich, ułatwienia kredytowe dla rolników, rozbudowę
sieci skupu płodów rolnych i zaopatrzenia rolników w środki produkcyjne,
gwarantowanie przez państwo minimalnych cen zbytu na produkty rolne.
Dopuszczano teŜ moŜliwość subwencjonowania produkcji oraz eksportu
surowców rolniczych i artykułów Ŝywnościowych.

•

Z kolei, aby zapewnić KSR

większe dochody budŜetowe

, eksperci

Banku Światowego rekomendowali wprowadzanie podatku od
nieruchomości i podatku spadkowego (zwłaszcza wobec zamoŜniejszych
warstw społecznych), obciąŜanie większym podatkiem akcyzowym
luksusowych towarów konsumpcyjnych (zazwyczaj importowanych) oraz
działania na rzecz większej przejrzystości i poprawy ściągalności podatków.

PREFERENCJE PODATKOWE I DOSTAWY
BEZPŁATNE DLA NAJBIEDNIEJSZYCH

•

Natomiast w ramach

prorozwojowych i prospołecznych zmian w

polityce podatkowej KSR

zalecano ograniczanie skali lub całkowite

zwalnianie od opodatkowania konsumpcji podstawowych artykułów
spoŜywczych i usług (dostaw wody, energii elektrycznej, rozmów
telefonicznych, usług transportu zbiorowego itp.), stosowanie zwolnień lub
niskich stawek opodatkowania dochodów najuboŜszych grup społecznych.

•

Wśród rekomendowanych przez siebie instrumentów walki z ubóstwem w
KSR Bank Światowy wymieniał

bezpośrednie dostawy przez

państwo dóbr konsumpcyjnych dla najbiedniejszych ludzi

zasadach braku odpłatności lub po preferencyjnych niskich cenach (dzięki
dofinansowywaniu ze środków budŜetowych).

•

Przykładowo chodzi tu o darmowe doŜywianie dzieci i młodzieŜy w
szkołach, zapewnianie – obok bezpłatnych badań lekarskich – darmowych
leków zwalczających malarię, gruźlicę, czy AIDS, nieodpłatne dostawy
przez firmy państwowe elektryczności i wody dla biedaków, tworzenie sieci
sklepów państwowych sprzedających po niskich cenach podstawowe
artykuły spoŜywcze i środki higieniczne itp.

•

Sporym mankamentem jest jednak trafianie części bezpłatnych lub tanio
sprzedawanych towarów w ręce osób nieuprawnionych.

REZYGNACJA Z INTERWENCJONIZMU
NA RZECZ STRATEGII PRORYNKOWEJ

•

Dalsza ewolucja strategii rozwoju KSR, lansowanej przez Bank Światowy,
świadczy o tym, Ŝe zalecenia zwiększonego interwencjonizmu państwowego
miały charakter przejściowy.

•

Biorąc pod uwagę nasilającą się powszechnie krytykę, kierownictwo i
eksperci Banku bardzo szybko, bo

juŜ w drugiej połowie lat 80-tych

porzucili poprzednią, interwencjonistyczną wersję strategii na rzecz

strategii prorynkowej o charakterze zdecydowanie liberalnym

•

Towarzyszyło temu

odchodzenie w skali globalnej

, tj. nie tylko w

KSR, lecz takŜe w KWR i w krajach socjalistycznych o nakazowo-
rozdzielczym modelu kierowania Ŝyciem gospodarczym,

od etatyzmu

gospodarczego państwa

(polegającego na działalności przedsiębiorstw

państwowych, czyli – występowaniu przez władze publiczne w charakterze
przedsiębiorców),

rezygnacja z prób scentralizowanego

planowania rozwoju oraz ograniczanie skali administracyjno-
biurokratycznej regulacji państwowej

przy równoczesnym

podejmowaniu działań na rzecz liberalizacji, deregulacji i prywatyzacji
gospodarki oraz urynkowienia procesów rozwojowych.

4. POGRAMY STABILIZACYJNO-

DOSTOSOWAWCZE I UPOWSZECHNIENIE
PARADYGMATU RYNKOWEGO

•

W końcu lat 80-tych kierownictwa MFW i Banku Światowego, przy
wsparciu aktywnym rządu USA, zaproponowały władzom zadłuŜonych
i przeŜywających trudności gospodarcze KSR

udzielenie pomocy

finansowej

w realizacji strategii wychodzenia z kryzysu pod warunkiem

przyjęcia i wcielenia w Ŝycie programów stabilizacji sytuacji
makroekonomicznej i dostosowań strukturalnych. Programy te określone
zostały zbiorczo przez J. Williamsona mianem

konsensusu

waszyngtońskiego

(Washington Consensus).

• Główne elementy konsensusu waszyngtońskiego (tj. nowej

polityki stabilizacyjno-dostosowawczej):

1) zapewnienie dyscypliny finansów publicznych i równowagi budŜetu,

2) obniŜenie stawek podatków, lecz poszerzenie bazy podatkowej,

GŁÓWNE ELEMENTY KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

3) koncentracja wydatków budŜetowych na finansowaniu

oświaty, ochrony zdrowia i podstawowej infrastruktury
ekonomicznej (przy równoległym eliminowaniu subsydiów
państwowych),

4) liberalizacja rynków kapitałowych i prywatyzacja sektora

finansowego,

5) wprowadzenie jednolitego i stabilnego kursu walutowego,

uwolnienie stóp procentowych i skuteczna walka z inflację
(stabilizacja cen),

6) liberalizacja handlu zagranicznego (obniŜka taryf celnych

i znoszenie protekcyjnych ograniczeń pozataryfowych),

GŁÓWNE ELEMENTY KONSENSUSU
WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, ochrona
własności prywatnej i ułatwienie działalności firmom
prywatnym (zwłaszcza poprzez deregulację gospodarki
i tworzenie korzystnego otoczenia biznesowego),

8) ochrona i przestrzeganie praw własności intelektualnej

(przemysłowej),

9) wspieranie i ochrona zagranicznych inwestycji

bezpośrednich, tj. prowadzenie polityki zachęcającej
korporacje transnarodowe do podejmowania
działalności biznesowej,

10) prowadzenie odpowiedniej polityki ekologicznej.

5. PRORYNKOWY I LIBERALNY CHARAKTER

KONSENSUSU WASZYNGTOŃSKIEGO

• Według poglądów zwolenników konsensusu waszyngtońskiego,

mechanizm wolnego rynku powinien efektywniej i skuteczniej
sprzyjać stabilizacji, pobudzać procesy niezbędnych
dostosowań strukturalnych w KSR, jak teŜ przyczyniać się do
eliminacji zacofania i ubóstwa niŜ zalecana poprzednio polityka
interwencjonizmu ekonomicznego państwa i protekcjonizmu.

• Zgodnie z tezami liberalnego paradygmatu, wewnętrzna sfera

procesu rozwoju ekonomicznego KSR powinna być
zharmonizowana z otwieraniem gospodarki na współpracę
międzynarodową, tj. z rozszerzaniem i liberalizowaniem
zewnętrznych stosunków, poniewaŜ optymalna alokacja
zasobów i czynników wytwórczych jest moŜliwa jedynie wtedy,
kiedy istnieje presja konkurencyjna ze strony rynku
światowego.

PRORYNKOWY I LIBERALNY CHARAKTER

KONSENSUSU WASZYNGTOŃSKIEGO (c.d.)

• Podkreślając, Ŝe konieczna jest akceptacja przez

społeczeństwa poszczególnych KSR, realizowanej przez ich
władze strategii i polityki stymulowania rozwoju
gospodarczo-społecznego, rzecznicy

liberalnego,

rynkowego paradygmatu rozwojowego

wskazywali

równocześnie na pilną potrzebę:

-- demokratyzacji systemów politycznych,
-- zwiększenia roli organizacji pozarządowych,
-- poszerzenia sfery wolności obywatelskich,
-- przestrzegania praw człowieka.

WYNIKI EKONOMICZNE REALIZACJI

KONSENSUSU WASZYNGTOŃSKIEGO

• Realizacja polityki stabilizacyjno-dostosowawczej, zgodnej

z załoŜeniami konsensusu waszyngtońskiego, bezsprzecznie
skłoniła w praktyce rządy wielu KSR do wcielenia w Ŝycie
rynkowych reform gospodarczo-społecznych i rezygnacji z
protekcjonizmu na rzecz większego otwarcia na kontakty
ekonomiczne z zagranicą.

• Nie tylko ułatwiło to i przyśpieszyło globalizację i liberalizację

gospodarczą w skali globalnej, ale przyczyniło się zarazem do
poprawy efektywności gospodarowania, do oŜywienia rozwoju
KSR i do stopniowego ograniczania róŜnych przejawów
ubóstwa.

•

Ale realizacji załoŜeń konsensusu waszyngtońskiego towarzyszyły nierzadko

akcje protestacyjne

ze strony niezadowolonych związków zawodowych,

lewicowych partii i ruchów społecznych.

6. O KONSENSUSIE POSTWASZYNGTOŃSKIM

I NOWYM PARADYGMACIE ROZWOJU

•

Od połowy lat 90-tych nasiliła się ostra krytyka negatywnych
następstw społecznych i ekonomicznych konsensusu
waszyngtońskiego oraz programów stabilizacji i dostosowań,
realizowanych przez KSR.

•

Główne zarzuty pod adresem programów stabilizacyjno-
dostosowawczych:
1) za mało skuteczne zwalczanie nędzy,
2) zbyt daleko idąca liberalizacja i dezintegracja

gospodarki narodowej poszczególnych KSR,

3) nadmierne jej otwieranie oraz utrwalanie zaleŜności

ekonomicznej krajów ubogich od korporacji
transnarodowych i rozwiniętych krajów Zachodu.

•

Postulowano zatem zamianę konsensusu waszyngtońskiego

konsensusem postwaszyngtońskim.

O KONSENSUSIE POSTWASZYNGTOŃSKIM
I NOWYM PARADYGMACIE ROZWOJU (c.d.)

• Konsensus postwaszyngtoński określany jest przez niektórych

ekonomistów i publicystów mianem nowego paradygmatu
rozwoju.

• Sprowadza się on – ogólnie biorąc - do łączenia mechanizmu

rynkowego z ponownie zwiększonym stopniem
interwencjonizmu ekonomicznego państwa (lub regulacji
państwowej).

• Jego zwolennicy przypisują równocześnie instytucjom oraz

uwarunkowaniom społecznym i ekologicznym kluczową rolę
w rozwoju gospodarczym.

• Globalny kryzys gospodarczy, jaki w latach 2008-2009 dotknął

wszystkie kraje wysoko rozwinięte i większość KSR, przyczynił
się do wyraźnego wzrostu popularności nowego paradygmatu
rozwojowego. Dotąd koncepcja ta nie doczekała się jeszcze
jednak wystarczająco szczegółowego opracowania.

Mieczysław Szostak

Zapomniana Polska Szkoła Rozwoju*

Obchody stulecia SGH zbiegają się w czasie z pięćdziesięcioleciem polskich badań

nad problematyką gospodarczo-społeczną słabo rozwiniętych krajów Afryki, Azji, Ameryki

Łacińskiej, Karaibów i Pacyfiku. Jest to podwójnie dobra okazja, Ŝeby przypomnieć

niebagatelny bynajmniej wkład naszej Uczelni w tę specyficzną dziedzinę badawczą, która od

wielu juŜ lat wyodrębniana jest w światowych naukach społecznych jako samodzielna

dyscyplina, określana mianem ekonomii rozwoju (Development Economics).

W szczególności warto przypomnieć, jak narodziła się i uzyskała międzynarodową

renomę juŜ w latach 60. XX wieku Polska Szkoła Rozwoju (Polish Development School),

której dorobek nie tylko został dostrzeŜony, ale teŜ bezsprzecznie bardziej został doceniony

przez zagranicznych niŜ rodzimych ekonomistów. Dzisiaj zresztą prawie zupełnie nie pamięta

się o nim w naszym kraju. Fakt ten moŜe zaskakiwać tym bardziej, Ŝe jest to jedyny obszar

badawczy nauk ekonomicznych, w którym dokonania polskich naukowców były w okresie

powojennym na tyle znaczące, Ŝe w literaturze fachowej pojawiło się wspomniane pojęcie

Polskiej Szkoły. Skoro SGH jako wiodąca i najstarsza w RP uczelnia ekonomiczna moŜe

równocześnie pochwalić się unikalnym wkładem w rozwój Development Economics w skali

wiatowej, to wkład ten zasługuje niewątpliwie równieŜ przynajmniej na wzmiankę przy

okazji świętowania naszego stuletniego jubileuszu.

Próba periodyzacji

Ze względów oczywistych badania nad problemami ekonomicznymi krajów słabo

rozwiniętych (KSR) nie mają w Polsce tak bogatych tradycji jak w byłych metropoliach

kolonialnych. Nie były teŜ one nigdy prowadzone na tak rozległą skalę jak np. w USA.

Jednak zapoczątkowano je dość dawna temu, bo w 1955 r. Analizując ich zakres w SGH i w

skali ogólnopolskiej oraz wyniki osiągnięte w latach 1955-2006, moŜna wyodrębnić sześć

głównych faz, które tworzą dwa zamknięte cykle rozwojowe i trzeci nowo rozpoczęty.

Pierwszy cykl tych badań obejmował okres od roku 1955 do 1975. Składał się on z

trzech faz, tj. z etapu narodzin (1955-1960 r.), fazy powstania i burzliwego rozkwitu Polskiej

* Jest to tekst artykułu opublikowanego na łamach „GAZETY SGH”, nr 04/07, czerwiec

2007, s. 10-12.

Szkoły Rozwoju (1961-1968 r.) oraz fazy reorganizacji i przejściowego osłabienia prac

badawczych nad KSR (1968-1975 r.).

Trwający od 1976 r. do początku obecnej dekady drugi cykl omawianych tu badań

trwał dłuŜej niŜ poprzedni. NaleŜy w nim wyróŜnić 2 następujące fazy: etap intensyfikacji

badań (zwłaszcza w sensie ilościowym), który przypadał na lata 1976-1990, a takŜe etap

powaŜnego ograniczenia, czy wręcz – załamania się prac badawczych nad KSR (w latach

1991-2000) w warunkach transformacji rynkowej, zachodzącej w naszym kraju. Na szczęście

od roku 2001 obserwuje się powolne odradzania się badań w rozpatrywanej dziedzinie.

MoŜna więc mówić o zapoczątkowaniu nowego, trzeciego cyklu w procesie ewolucji tych

badań.

Międzynarodowa renoma Polskiej Szkoły Rozwoju

Datujące się od połowy lat 50. zainteresowanie polskich ekonomistów kwestiami

zacofania i przyśpieszenia rozwoju KSR pojawiło się w ramach otwierania naszego kraju na

wiat zewnętrzny po okresie „błędów i wypaczeń socjalizmu” oraz „zimnej wojny”.

Głównym inicjatorem tych badań był O. Lange, najbardziej wówczas znany w skali

międzynarodowej polski ekonomista (który - nota bene - ostatnio oskarŜony został o

długoletnią współpracę z sowieckim wywiadem). Zainspirowany swoimi wizytami w

charakterze eksperta w Indii i na Cejlonie, Lange opublikował serię artykułów na temat

omawianych krajów. Problematyką tych krajów zajmowali się teŜ juŜ wtedy J. Nowicki i M.

Kalecki.

Kamieniem milowym w historii polskich badań nad aspektami ekonomicznymi KSR

stało się utworzenie w roku akad. 1960/1961 Międzyuczelnianego Zakładu Problemowego

Krajów Słabo Rozwiniętych (MZPKSR), który działał jako wspólna placówka badawcza

ówczesnej SGPiS i Uniwersytetu Warszawskiego. W rok później zaczął działać w SGPiS

podyplomowy WyŜszy Kurs Planowania Gospodarczego dla Obcokrajowców (WKPG),

przeznaczony dla ekonomistów z KSR. Zajęcia na tym Kursie prowadzono po angielsku i

francusku. Dla uczestników obu jego wersji językowych publikowano takŜe skrypty.

Komisja ds. Zagranicznych Senatu USA w swoim raporcie nt. rywalizacji Wschód-

Zachód o wpływy w Trzecim Świecie (przygotowanym w 1967 r. w oparciu o poufne

materiały CIA), podkreślała, Ŝe WKPG dlatego jest „niebezpieczny”, Ŝe – w odróŜnieniu od

wszystkich innych szkoleń dla KSR organizowanych przez kraje komunistyczne - jego celem

nie jest ideologiczna indoktrynizacja, lecz odznacza się on wysokim poziomem

przekazywanej wiedzy ekonomicznej. Dziś tej pozytywnej oceny merytorycznej ze strony

amerykańskich senatorów nie moŜna traktować inaczej niŜ jako swoistej „laurki”, na którą

zasłuŜyli sobie ówcześni wykładowcy Kursu z SGPiS.

Szeroki oddźwięk wywołały opublikowane w latach 60. na łamach światowej prasy

ekonomicznej wyniki prac badawczych MZPKSR, a w szczególności publikacje

najwybitniejszego przedstawiciela Polskiej Szkoły Rozwoju, tj. Michała Kaleckiego.

Zaprzyjaźniona z nim od dawna, powszechnie znana ekonomistka brytyjska o lewicowych

poglądach – Joan Robinson, wysoko oceniając jego wkład w rozwój Development Economics,

stwierdziła: „Jedną z najoryginalniejszych i najciekawszych koncepcji Kaleckiego była jego

idea „ustrojów pośrednich”. W ustrojach tego typu stara klasa feudalna zostaje

wywłaszczona, a wielki kapitał niemal nie istnieje; w tych warunkach władza polityczna

przechodzi w ręce klas średnich (…). Kalecki przewidział, Ŝe „ustroje pośrednie” nie okaŜą

się systemami długotrwałymi ”. Dalej J. Robinson pisała: „Oprócz chłodnego realizmu,

charakterystycznego dla jego rozumowania, Kalecki osiągnął szczyty precyzji analizy

naukowej. Jego diagnozy wydawały się bezsporne i potwierdzały je późniejsze

doświadczenia”.(J. Robinson, M. Kalecki o „gospodarce mieszanej”, w: M. Kalecki, Dzieła,

tom 5, PWE, Warszawa 1985, Dodatek 2, s. 348).

Ze światowym uznaniem spotkały się równieŜ publikacje M. Kaleckiego poświęcone

specyfice bezrobocia i inflacji oraz metodom finansowania rozwoju KSR. DuŜe

zainteresowanie wzbudziło teŜ nowe podejście do międzynarodowego podziału pracy,

przedstawione przez przedstawicieli MZPKSR podczas UNCTAD I w 1964 r. Wprawdzie w

późniejszym okresie dorobek Polskiej Szkoły Rozwoju uległ częściowo zapomnieniu, lecz do

dziś w literaturze światowej nt. roli sektora państwowego w KSR często wyodrębnia się -

obok podejścia neoklasycznego – podejście „neokaleckiańskie”.

Od przejściowego osłabienia do intensyfikacji badań

W efekcie tzw. ”wydarzeń marcowych” 1968 r. ówczesne władze partyjno-państwowe

z przyczyn politycznych podjęły decyzję o likwidacji MZPKSR. Skupiony wokół Kaleckiego

zespół badawczy tego Zakładu rozpadł się, a sam M. Kalecki zrezygnował z pracy w SGPiS.

W miejsce MZPKSR utworzono w kwietniu 1968 r. afiliowany tylko przy SGPiS

Instytut Gospodarki Krajów Rozwijających się (IGKR), gdzie grupa młodych naukowców

prowadziła badania nad problematyką gospodarczą KSR. Wiodąca rolę w tych badaniach

odgrywał J. Nowicki, autor licznych publikacji nt. modeli wzrostu, ekonomii rozwoju oraz

strategii przezwycięŜania zacofania KSR, który był dyrektorem IGKR w latach 1971-1975.

Rok 1976 zapoczątkował relatywnie długotrwałą, bo obejmującą trzy kolejne

„pięciolatki”, fazę intensyfikacji polskich prac badawczych nad ekonomiczno-społecznymi

aspektami rozwoju KSR W tym okresie IGKR pełnił funkcje krajowego koordynatora

centralnych programów badań naukowych, finansowanych z budŜetu państwa, które

dotyczyły nie tylko problematyki KSR, lecz teŜ szerzej - całej gospodarki światowej. W

realizacji tych pięcioletnich programów - obok ekonomistów z SGPiS – uczestniczyli

przedstawiciele wszystkich polskich ośrodków naukowych, zajmujących się międzynarodową

problematyką gospodarczo-społeczną. Dzięki temu powstało kilkadziesiąt nowych,

interesujących opracowań i publikacji, poświęconych teoretycznym i praktycznym aspektom

przezwycięŜania przez KSR ich zacofania i ubóstwa, jak równieŜ wewnętrznym i

zewnętrznym uwarunkowaniom rozwoju tych krajów oraz współpracy Polski z KSR. Wyniki

prac badawczych, prowadzonych wtedy w IGKR, publikowano w dwu wydawanych przez ten

Instytut periodykach, tj. w „Economic Papers” oraz na łamach „Prac i Materiałów IGKR”.

Podyplomowy WyŜszy Kurs Planowania Gospodarczego, działający przy IGKR,

kontynuował w omawianym okresie swoją działalność w wersjach angielsko- i

francuskojęzycznej, ciesząc się ciągle sporym zainteresowaniem ze strony ekonomistów z

KSR. Do momentu jego likwidacji w 1992 r. ukończyło go ok. 1050 uczestników z ponad 50

krajów, głównie z Afryki. Oprócz polskich ekonomistów w charakterze wykładowców

WKPG występowali tacy światowej sławy twórcy Development Economics jak m. in.: H.

Singer, D. Seers, R. Jolly (wszyscy trzej z Wielkiej Brytanii), L.Emmerij (z Niderlandów),

J.P. Peemans (z Belgii) i A.Kamarck (z USA).

Od II połowy lat 70. do końca lat 80. IGKR odgrywał aktywną rolę w działalności

Europejskiego Stowarzyszenia Instytutów ds. Rozwoju (EADI - European Association of

Development Institutes). Na odnotowanie zasługuje zwłaszcza seria konferencji naukowych,

zorganizowanych przez IGKR w Warszawie w ramach współpracy z EADI. Poświęcone one

były problematyce ekonomicznej roli państwa w KSR oraz analizie kierunków ewolucji i

dorobku ekonomii rozwoju. W konferencjach tych wzięło udział wielu naukowców o

międzynarodowej renomie, w tym m. in.: S. Amin, I. Abdalla, A. Benechenhou, P. Salama,

M. Ikonicoff , A.G. Frank i A. Levkovskij.

Załamanie się badań nad KSR w okresie transformacji

Wkrótce po zapoczątkowaniu przez Polskę procesu transformacji rynkowej nastąpiła

likwidacja wspomnianego systemu 5-letnich programów badań naukowych. Ograniczono

drastycznie środki finansowe na realizację prac badawczych poświęconych KSR oraz na

stypendia dla studentów z Afryki i innych regionów słabo rozwiniętego Południa, co w

szczególności spowodowało rezygnację przez władze naszej Uczelni z kontynuacji

działalności WKPG. Natomiast wskutek spadku zainteresowania badaniami nad KSR wielu

polskich ekonomistów, zajmujących się dotąd tą grupą krajów, musiało zmienić tematykę

swych prac badawczych, a część spośród nich zrezygnowała z działalności naukowej,

przechodząc do pracy w administracji państwowej, konsultingu, bankowości lub w firmach

prywatnych.

IGKR początkowo kontynuował badania nad KSR w kontekście globalnym, skupiając

się zwłaszcza na analizie zmiany podejścia do ekonomicznej roli państwa i przydatności

doświadczeń krajów nowo uprzemysłowionych dla Polski itp. Ale stopniowo jego działalność

była przestawiana na kwestie integracji europejskiej i środków społecznej komunikacji, czego

ukoronowaniem stała się zmiana nazwy IGKR na Instytut Studiów Międzynarodowych (w

1996 r.). Równocześnie tematyka KSR została prawie zupełnie wyeliminowana z programu

nauczania w SGH. W ten sposób nasza Uczelnia utraciła tę specyficzną „wartość dodaną”,

jaką w przeszłości posiadała, będąc wiodącym ośrodkiem naukowo-badawczym i

dydaktycznym utoŜsamianym z Polską Szkołą Rozwoju.

„ Druga reaktywacja” pilnie niezbędna

W ostatnich latach pojawiły się jednak oznaki wskazujące na to, Ŝe wspomniane

załamanie się badań nad KSR, prowadzonych w SGH i na innych polskich uczelniach

ekonomicznych, miało charakter zjawiska przejściowego. Próby ponownego oŜywienia tych

badań - podobnie jak miało to miejsce po roku 1968 - widoczne stały się od roku 2001, kiedy

to dwie ekonomistki z SGH opublikowały przygotowane przez siebie, niezwykle interesujące

ksiąŜki, poświęcone omawianej problematyce. Chodzi tu o monografię pióra Z. Kozak pt:

„Ekonomia zacofania i rozwoju”, a takŜe o pracę M. Sulmickiej zatytułowaną:„Ubóstwo we

współczesnym świecie”.

Ze sporym odzewem spotkała się konferencja naukowa nt.: „Ubóstwo a konflikt

Północ-Południe”, jaką jesienią 2002 r. zorganizowało Kolegium Gospodarki Światowej

SGH. Zostały na niej przedstawione referaty poświęcone społeczno-politycznym implikacjom

konfliktu ekonomicznego Północ-Południe (J.W. Gołębiowski), ewolucji międzynarodowego

ładu gospodarczego i negocjacji wielostronnych Północ-Południe (M. Szostak), walki z

ubóstwem w dobie globalizacji (E. Rumińska-Zimny) i ocenie wkładu OECD w zwalczanie

biedy we współczesnym świecie (J. Bielawski), kwestii ograniczenia zadłuŜenia

zagranicznego najbiedniejszych krajów (E. Chrabonszczewska), analizie konfliktu

ekologicznego Północ-Południe (A. Budnikowski) oraz przesłanek i implikacji

ekonomicznych terroryzmu w stosunkach między krajami Północy i Południa (K. Starzyk).

Zbiór tych referatów ukazał się w „Zeszytach Naukowych” Kolegium Gospodarki Światowej

(2003, nr 14). Pracownicy tego Kolegium opublikowali ponadto kilka artykułów nt. wpływu

globalizacji i transformacji na stosunki Polski z KSR oraz roli bezpośrednich inwestycji

zagranicznych, międzynarodowej pomocy rozwojowej i integracji regionalnej w procesie

rozwoju KSR. Coraz częściej tematyka ta jest teŜ podejmowana w pracach magisterskich i

doktorskich, pisanych w SGH, zaś ekonomia rozwoju jest jednym z przedmiotów

wykładanych obecnie na Uczelni.

W moim przekonaniu w nadchodzących latach naleŜy oczekiwać w naszym kraju

rosnącego zainteresowania prowadzeniem badań nad problematyką gospodarczo-społeczną

KSR. Przemawiają za tym co najmniej dwa główne względy. Po pierwsze, Polska będzie

niewątpliwie dąŜyć do rozszerzenia swoich – dotąd zbyt marginesowo traktowanych -

stosunków handlowych i finansowych z KSR oraz ekspansji inwestycyjnej i transferu

technologii na rynki tych krajów. Jak bowiem twierdzą niektórzy złośliwi komentatorzy

zagraniczni, w ostatnim okresie polską „specjalnością eksportową” stał się „eksport”

oddziałów wojskowych do Iraku i Afganistanu. Natomiast nie moŜemy – niestety - pochwalić

się większymi sukcesami w dziedzinie eksportu „cywilnych” towarów i usług do KSR. Po

drugie, jako pełnoprawny kraj członkowski UE Polska musi stopniowo zwiększać swoją

pomoc ekonomiczną dla omawianych krajów (szczególnie dla ściśle powiązanej z Unią grupy

krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku, tj. AKP), co winno teŜ przyczyniać się do wzrostu

zainteresowania badaniami nad KSR.

Przy okazji trwającej obecnie dyskusji nad strategią rozwojową SGH warto wydobyć z

zapomnienia dorobek Polskiej Szkoły Rozwoju. W nawiązaniu do chlubnych tradycji lat

1961-1968 awansować trzeba problematykę KSR do rangi jednego z priorytetowych

kierunków badawczych naszej Uczelni. NaleŜy równocześnie znacznie szerzej niŜ dotąd

uwzględnić tę problematykę w ofercie dydaktycznej SGH. Jeśli tego nie uczynimy, wkrótce

zrobi to któraś z innych polskich uczelni. W szczególności takie aspiracje przejawia ostatnio

Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Łódzkiego. Do rangi wiodącego ośrodka badawczego w

tej dziedzinie moŜe teŜ pretendować Instytut Krajów Rozwijających się Uniwersytetu

Warszawskiego. Mogą się teŜ znaleźć inni kontrkandydaci. Wynika stąd konkluzja, Ŝe

nadszedł stanowczo czas na „drugą reaktywację” w SGH Polskiej Szkoły Rozwoju. Gdyby

obecna okazja została przez nas jako Uczelnię przegapiona, to po raz kolejny potwierdziłoby

to trafność starego przysłowia „Mądry Polak po szkodzie” … Lepiej, Ŝeby się tak nie stało.

dr Mieczysław Szostak

Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
W latach 1971-1991 autor pracował w działającym wtedy w SGPiS Instytucie
Gospodarki Krajów Rozwijających się, który w 1996 r. został przekształcony
w Instytut Studiów Międzynarodowych.