1

Agnieszka Komuda

IV rok socjologii UMK

KOBIETY WIEJSKIE A PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

1

I. Problemy kobiet wiejskich (bariery w rozwoju kobiecej przedsiębiorczości na wsi):

•

specyfika pracy

w rolnictwie

-

nierozerwalna jedność gospodarstwa rolnego i

gospodarstwa domowego, odznaczającą się brakiem czasowego i przestrzennego

oddzielenia sfery produkcji od działań na rzecz gospodarstwa domowego, powoduje

permanentny deficyt wolnego czasu. Należy podkreślić, że ścisłe połączenie tych

dwóch sfer aktywności dotyka przede wszystkim kobiety. Wynika to z kolejnej

przyczyny generującej brak czasu w jego budżecie u mieszkanek wsi.

•

tradycyjny podział pracy w gospodarstwie rolnym na prace kobiece i męskie - jedną z

cech specyficznych wiejskiego gospodarstwa domowego jest historycznie i

obyczajowo utrwalony patriarchalny układ stosunków. Układ ten uczynił kobietę

odpowiedzialną zarówno za całokształt prac domowych, jak również szereg czynności

produkcyjnych. Ten tradycyjny układ ról między kobietą i mężczyzną nie uległ

zmianie na skutek społeczno-ekonomicznych przemian właściwych okresowi

transformacji w Polsce. Tradycyjnie do ich obowiązków związanych z produkcją

rolniczą, należą: sadzenie i zbiór roślin okopowych, zbiór zbóż, sianokosy, pielęgnacja

i suszenie roślin. Jest to pomoc udzielana mężowi przy produkcji roślinnej, jednakże

na tym nie kończą się obowiązki, bowiem do kobiety „od zawsze” należy opieka nad

produkcją zwierzęcą, czyli obrządek, karmienie zwierząt oraz udój. Kobieta pracuje w

gospodarstwie rolnym na równi z mężem, pożytkując na to ok. 7 godzin dziennie,

podczas gdy mężczyzna niewiele więcej – 8 godzin

2

. Natomiast w gospodarstwie

domowym panuje dominacja wkładu i zaangażowania prawie wyłącznie kobiety,

której tylko czasami i w niektórych czynnościach pomagają mąż lub dzieci. Do

obowiązków pań należy żywienie rodziny, zakupy (daje się tu zauważyć pewną

1

Referat powstał na podstawie pracy licencjackiej p. Agnieszki Komudy pt. „Przedsiębiorczość kobiet wiejskich

na przykładzie powiatu nowomiejskiego”, napisanej w Zakładzie Socjologii Obszarów Rustykalnych IS UMK w
Toruniu, pod kierunkiem dr Wojciecha Kniecia.

2

Gutkowska, K. 1998. Zagadnienie przedsiębiorczości na wsi w teoretycznych koncepcjach przystosowania

gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych, w: Sawicka, J. Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich
poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości. Tom I. Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania
przedsiębiorczości kobiet. Warszawa: Fundacja Rozwój SGGW. s. 85.

2

pomoc mężów w zakupach okresowych), przetwarzanie produktów rolnych,

gotowanie, zmywanie, sprzątanie i utrzymywanie estetycznego wyglądu domu, opieka

nad dziećmi i ich wychowywanie. Nie trudno zauważyć, że przeważająca ilość prac w

gospodarstwie domowym została złożona na braki kobiety. „Kobieta zarówno czynna,

jak i bierna zawodowo (co zresztą należy na wsi do zupełnej rzadkości) dźwiga ciężar

obsługi gospodarstwa domowego, zgodnie z ludowym porzekadłem, że ‘chłop trzyma

tylko jeden węgieł domu, a kobieta pozostałe trzy’”

3

. Owocować to może niechęcią

rodziny do przejmowania niektórych obowiązków kobiety podejmującej aktywność

zawodową.

•

niedostateczny postęp w dziedzinie infrastruktury - Proces mechanizacji, jaki

dokonuje się na obszarach wiejskich dotyczy w o wiele większym stopniu czynności

wykonywanych przez mężczyzn niż kobiety. Wpływa to znacznie na stopień

uciążliwości oraz czasochłonności zajęć związanych z obejściem, obrządkiem czy

uprawami

pielęgnacyjnymi.

Innym

czynnikiem

zwiększającym

obarczenie

mieszkanek obszarów wiejskich pracą jest niedorozwój infrastruktury technicznej, ale

także komunalnej i społecznej. Co znamienne, dostępność dóbr i usług, która w

znacznej mierze zależy od stopnia rozwoju sieci handlowo-usługowej, jest jednym z

głównych czynników kształtujących czasochłonność prac domowych. Brak

możliwości naprawy odzieży, skorzystania z usług fryzjera, czy pielęgniarki

powoduje, że kobiety wiejskie spędzają jeszcze więcej czasu na pracy na rzecz

rodziny. Z rozwojem przedsiębiorczości bezpośrednio wiąże się deficyt placówek

opiekuńczych dla dzieci, czyli przedszkoli, które znacznie odciążyłyby panie w

obowiązkach i umożliwiły zajęcie się prowadzeniem własnej firmy.

•

tradycyjny układ ról - Układ pozycji zajmowany przez poszczególnych członków

rodzinnych gospodarstw domowych na wsi wciąż jeszcze polega na patriarchalnej

hierarchii władzy i prestiżu. Niechęć małżonka do podejmowania nowych ról

zawodowych, dotąd niekojarzonych z pozycją kobiety, nie jest tutaj jedynym

problemem. Często sprzeciw wobec zachowań przedsiębiorczych wyraża również

społeczność lokalna, której zdanie ma dość duże znaczenie, szczególnie dla kobiet.

Tak więc istnieje mniejsze prawdopodobieństwo podjęcia działań w kierunku

założenia prywatnej firmy, jeżeli zachowanie to nie jest akceptowane przez

3

Tryfan, B, Rosner, A. Pięcek, B. 2003. Kobiety wiejskie wobec zmian systemowych. Warszawa: IRWiR PAN, s.

55.

3

najbliższych lub szerszą społeczność mieszkańców wsi. Tradycyjnie kojarzona z

kobietą rola matki, opiekunki i żony, powoli zaczyna być poszerzana o role

zawodowe, ale jest to zjawisko związane bardziej z przymusem ekonomicznym niż ze

zmianami mentalnościowymi mężczyzn. Warto zauważyć także, że podobne

stereotypy dotyczące sfer aktywności kobiet są utrwalone nie tylko w rodzinach

wiejskich, ale także wśród pracodawców, między innymi wśród pracowników

banków, którzy mniej chętnie udzielają paniom kredytów na rozpoczęcie własnego

przedsięwzięcia.

•

Bariery psychologiczne – W hamowaniu rozwoju prywatnych inicjatyw

gospodarczych podejmowanych przez mieszkanki wsi nie sposób przecenić roli

specyficznego wychowania kobiety, którego skutkiem jest między innymi brak wiary

we własne siły, strach przed ponoszeniem ryzyka, a więc postawy bardzo

niesprzyjające podejmowaniu działań przedsiębiorczych. Proces socjalizacji polega na

tym, że „Kobietom aplikuje się wartości rodzinne jako najważniejsze, mężczyznom –

doskonałość w sytuacjach zadaniowych i zawodowych. Doskonałość kobieca ma

realizować się w rodzinie poprzez takie cechy jak uległość, przywiązanie,

opiekuńczość (zawodami tradycyjnie i typowo kobiecymi są: pielęgniarka i

nauczycielka), doskonałość mężczyzny zaś wyraża się w cechach o charakterze

progresywnym: przywództwo, przedsiębiorczość, zdolności intelektualne”.

II. Problemy kobiet wiejskich związane z rynkiem pracy:

Bezrobocie:

Wszystkie kobiety w Polsce są w większym stopniu dotknięte bezrobociem niż

mężczyźni. Notuje się ich większy udział w populacji bezrobotnych i wyższą stopę

bezrobocia niż u panów. Jednakże brak zatrudnienia wśród mieszkanek wsi jest

poważniejszym problemem niż bezrobocie kobiet z miasta oraz niż bezrobocie mężczyzn z

terenów wiejskich. Jest tak dlatego, że bezrobocie kobiet wiejskich jest trudniej zredukować i

ciężej mu przeciwdziałać, ma ono bowiem wiele źródeł oraz specyficzny charakter.

Bezrobocie występujące na wsi dotknęło kobiety wiejskie dotychczas pracujące wyłącznie lub

dodatkowo poza rolnictwem, a także samodzielnie prowadzące gospodarstwa rolne. Jest ono

wynikiem restrukturyzacji w różnych gałęziach gospodarki narodowej, bowiem zwolnienia

będące następstwem transformacji zazwyczaj najpierw dotykały kobiety. Szczególnie w

sektorach ulegających szybkim zmianom. Należy także wspomnieć o pracownicach

4

uspołecznionego sektora rolnictwa, które straciły zatrudnienie. Innym powodem jego braku

jest powrót na wieś dwuzawodowców, którzy byli w swoich gospodarstwach zastępowani

przez żony. Niegdysiejsze kierowniczki gospodarstw rolnych stały się zbędne i zasiliły

szeregi niepotrzebnej siły roboczej, jednocześnie powiększając zjawisko ukrytego bezrobocia.

Można wysnuć wniosek, iż transformacja w pierwszej kolejności pogorszyła warunki

bytowania kobiet wiejskich. Dotyczy ono bowiem w znacznym stopniu także absolwentek

szkół ponadpodstawowych, które nie mogą znaleźć w obrębie gospodarstwa rolnego

adekwatnego do zdobytych kwalifikacji zatrudnienia. Możliwość zaangażowania się kobiet

wiejskich w prace zawodową determinowana jest fazą rozwoju rodziny, a także ograniczona

faktem, iż muszą wykazywać stałą gotowość do pracy we własnym gospodarstwie rolnym i

poszukiwać pracy w pobliżu lub w miejscu zamieszkania. Bezrobotne to najczęściej kobiety

mające 18-24 i 25-34 lata

4

. Przeważnie pozostają one na utrzymaniu rodziców. Jest to

niezwykle niekorzystna tendencja, bowiem to właśnie młode pokolenie powinno mieć

największe szanse na pracę i największą siłę przebicia na rynku zatrudnienia. Co więcej, na

obszarach wiejskich istnieje dominacja lepiej wykształconych bezrobotnych kobiet niż

mężczyzn; wskazuje to na przewagę wcześniej już wspomnianych absolwentek szkól

ponadpodstawowych nad ich absolwentami w grupie osób bezrobotnych. Na tym nie koniec

deformacjom struktury rynku pracy, jako że kobiety częściej dotknięte są długotrwałym

bezrobociem. Średni okres pozostawania bez pracy wynosi dla mężczyzny 9,6 miesięcy, a dla

kobiet 12,2

5

. Prowadzi do wykluczenia i izolacji osób pozostających bez pracy przez długi

czas. Wszystkie cechy sytuacji kobiet na rynku pracy wskazują na proces feminizacji

bezrobocia, co może w następstwie prowadzić do feminizacji ubóstwa.

Postępująca defeminizacja obszarów wiejskich:

Kobiety, szczególnie młode, które nie mogą znaleźć odpowiedniej lub literalnie żadnej

pracy, opuszczają wieś, w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Liczą na lepsze zatrudnienie,

większe dochody, albo po prostu na poprawę warunków bytowych. Motywem wyjazdu ze wsi

może być także chęć uniknięcia losu swojej matki i babki, czyli ciężkiego, pełnego trudów i

obowiązków życia kobiety wiejskiej. Córki właścicieli gospodarstw rolnych, pragną opuścić

wieś, by nie wiązać swej przyszłości z mężem-rolnikiem. Niedobór kobiet jest szczególnie

4

Duczkowska-Małysz, K i Duczkowska-Piasecka, M. 1998. Przedsiębiorczość wśród kobiet wiejskich, w:

Sawicka, J.(red.). Kobieta wiejska w Polsce. Rodzina, praca, gospodarstwo. Warszawa: Wyd. Jardan, s. 40

5

Tryfan, B., Kobiety wiejskie a aktywność zawodowa, bezrobocie i przedsiębiorczość. „Wieś i Rolnictwo”, nr 4,

s. 74.

5

widoczny w grupie wiekowej 20-29 i 30-44 lata

6

. Rozmiary tego zjawiska są niezwykle

niepokojące, ogólnie w latach 1976-1992 wieś opuściło na stałe około 1,4 mln kobiet

7

. W

przedziałach wiekowych typowych dla zawierania związków małżeńskich przeciętnie

przypada około 10 kobiet mniej na stu mężczyzn; proporcje te są szczególnie niekorzystne w

gospodarstwach rolnych, gdzie na 100 mężczyzn w wieku 20-34 lat przypadało tylko 75

kobiet

8

. Odpływ młodych kobiet do miasta oznacza również przyspieszone starzenie się

ludności. Konsekwencją tego jest malejąca liczba gospodarstw domowych na wsi, co

powoduje depopulację obszarów wiejskich. A co za tym idzie, osłabienie infrastruktury

społeczno-ekonomicznej na wsi, zamykanie szkół, placówek opieki zdrowotnej oraz punktów

usługowych, co przekłada się bezpośrednio na pogorszenie się warunków życia ludności

wiejskiej.

III. Dlaczego przedsiębiorczość?

Przedsiębiorczość ma pozytywne konsekwencje nie tylko służące zmianie oblicza wsi,

i polepszenia standardu życia jej mieszkańców, ale także transformacjom ludzkiej

ś

wiadomości. Dzięki rozwojowi działań przedsiębiorczych dokonuje się zmiana na

płaszczyźnie wartości, także w postrzeganiu roli kobiety, już nie tylko jako matki, żony i

gospodyni, ale także jako osoby zawodowo aktywnej, która może tak jak i mąż dostarczać

ś

rodków finansowych i dokładać się do rodzinnego budżetu.

Prowadzenie prywatnej działalności gospodarczej wpływa korzystnie również na sferę

emocjonalną. Kobiety wiejskie coraz częściej wyrażają potrzebę pracy zarobkowej, chęć

aktywności i współuczestniczenia w poprawie sytuacji dochodowej rodziny. Jest to pierwsza

tendencja, jaką daje się zauważyć wśród kobiet wiejskich.

Łatwa do zauważenie jest także potrzeba uzyskania niezależności finansowej, która

umożliwia zerwanie z tradycyjnym postrzeganiem roli kobiety. W ten właśnie sposób

dokonuje się walka ze stereotypami. Co samo w sobie jest zjawiskiem wyjątkowo

korzystnym, a nie istnieje lepsze pole do udowadniania swoich umiejętności i zdolności niż

prowadzenie firmy na własną odpowiedzialność oraz własne ryzyko.

6

Gutkowska, K. i śelazna, K. 1995. Kobieta we współczesnym chłopskim gospodarstwie domowym. „Wieś i

Rolnictwo”, nr 1. s 94.

7

Ibidem, s. 93.

8

Ibidem, s. 21.

6

Mieszkanki wsi dzięki samozatrudnieniu mają szansę na potwierdzenie swoich

umiejętności oraz użyteczności. Odpowiadają za losy swoje i rodziny, bez ingerencji osób

trzecich lub pomocy męża. Kobiety, nie tylko wiejskie, przez prowadzenie własnych

przedsięwzięć gospodarczych, realizują siebie, zaspokajają własne aspiracje.

Przedsiębiorczość służy zaspokajaniu własnych ambicji, ale również poprawie

przyszłości pokoleń kobiet wiejskich, losów córek i wnuczek współczesnych

przedsiębiorczyń, czyli awansu społecznego kobiet w ogóle.

Zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny przez rezydentki wsi sprzyja

egzekwowaniu bardziej partnerskich układów w domu. Przedsiębiorczość kobiet wiejskich

wymusza reorganizację w obrębie stosunków między mężem a żoną, tak aby kobieta

otrzymywała tyle samo władzy i prestiżu co mężczyzna, jako że ponosi takie same obciążenia

i pełni jednakowe obowiązki.

Podsumowując korzyści jakie przynosi rozwój kobiecej przedsiębiorczości wiejskiej

należy wspomnieć o tym, że dzięki samozatrudnieniu wszystkie, nie tylko wiejskie, kobiety

zyskują swoistą podmiotowość, a ich prawa i potrzeby manifestują się poprzez ich pracę.