III. Socjalizacja i  umiejscowienie

jednostki w społeczeństwie

Socjalizacja rozumiana jako proces wrastania jednostki w strukturę całości społe-

czeństwa wydaje się zagadnieniem dobrze znanym również osobom niezajmującym się

na co dzień socjologicznym aspektem tego zagadnienia. Jednak, aby zrozumieć istotę tego

zagadnienia, warto przytoczyć następujący przykład. Wyobraźmy sobie, że para bliźniąt

zostaje rozdzielona we wczesnym dzieciństwie. Trafiają do dwóch niespokrewnionych

z nimi rodzin mieszkających w różnych krajach. Czy ich życie będzie toczyło się podob-

nie? Jak duże będą różnice pomiędzy nimi i z czego te różnice wynikną? Te fundamental-

ne dla socjologii problemy to w istocie rzeczy pytania o to, w jakim stopniu społeczeń-

stwo determinuje rozwój jednostki. Czy człowiek rodzi się jako niezapisana biała karta?

Zanim jednak w naukach społecznych pojawiły się tego rodzaju wątpliwości, próbowa-

no znaleźć odpowiedź na pytanie o to, w jakim stopniu środowisko biologiczne wymusza

określone zachowania, które następnie są korygowane przez udział w życiu społecznym

dorastającej jednostki. Z tego powodu jeszcze w XIX wieku popularne były rozważania

dotyczące przypadków losowych, gdy dzieci zostawały pozbawione wychowania w śro-

dowisku społecznym, a jego miejsce zajmował porządek świata zwierzęcego. Najbardziej

znanym przykładem takiego sposobu myślenia jest powieść Rudyarda Kiplinga pt. „Księ-

ga dżungli”. Zastanawianie się nad tym, w którym miejscu kończy się zwierzę, a zaczyna

człowiek (lub odwrotnie), było spowodowane sprzeciwem wobec ewolucjonistycznych

koncepcji K. Darwina. Na początku wydawało się, że czynniki natury biologicznej, takie

jak region zamieszkania, klimat czy dostęp do określonego rodzaju pożywienia, to przy-

czyny występowania różnic pomiędzy ludźmi. Następnie podkreślano, że to właśnie spo-

łeczeństwo, a nie natura, jest czynnikiem kształtującym osobowość człowieka. W obu

przypadkach koncepcje te orzekają o deterministycznie rozumianym wpływie środowi-

ska lub społeczeństwa na dorastającego człowieka — a co z jego indywidualnymi zdol-

nościami czy wyborami ścieżki życiowej? Te wszystkie pytania stały się podstawą do

rozwoju teorii socjalizacji. Zmieniała się ona od deterministycznie rozumianych teorii

wpływu środowiska społecznego i przyrodniczego na jednostkę po koncepcję, w której

człowiek świadomie kieruje ścieżką życia, którą zamierza podążać. Jednak, aby w pełni

zrozumieć istotę socjalizacji, należy przyjrzeć się różnorodnym sposobom definiowania

tego zjawiska.

1. Socjalizacja — definicja pojęcia

Pojęcie socjalizacji pojawiło się w naukach społecznych w końcu XIX wieku. Począ-

tek naukowej refleksji dotyczącej tego zagadnienia wiąże się z F. G. Giddingsem, który

w 1897 roku określił socjalizację jako rozwój społecznej natury lub charakteru — tj. spo-

łecznego stanu psychiki — u osób, które znajdują się we wzajemnych związkach.

Wzrost zainteresowania badaczy problematyką socjalizacji sprawił, że zwrócono

uwagę na obiektywne, ponadindywidualne czynniki mające wpływ na społeczne dora-

stanie jednostki. W takim nurcie mieści się propozycja pojmowania socjalizacji zaprezen-

towana przez E. Durkheima. Autor ten stwierdza, iż z jednej strony jednostka zawdzięcza

społeczeństwu wszystko, co jest w niej najlepszego, wszystko, co zapewnia osobne miej-

sce pośród innych istot, swoją kulturę intelektualną i moralną (a więc charakterystyczne

atrybuty natury ludzkiej pochodzą od społeczeństwa), ale z drugiej strony społeczeństwo

nie istnieje i nie funkcjonuje inaczej, jak tylko w jednostkach i poprzez jednostki. Podkre-

śla się tutaj zarówno wpływ społeczeństwa na jednostkę, jak i jej wkład w transmisję

efektów oddziaływania procesu socjalizacji. Taki sposób przedstawiania istoty socjali-

zacji gwarantuje jej procesualny charakter nie tylko z perspektywy wpływu jednostki

na kształtowanie własnej biografii, ale również w aspekcie zmian przebiegu samego pro-

cesu podyktowanych zmianami globalnie rozumianego systemu społecznego. Co więcej,

zróżnicowanie w obrębie samego procesu i jego rezultatów podyktowane jest odmienny-

mi sposobami funkcjonowania instytucji społecznych, takimi jak język, kultura czy sys-

tem aksjonormatywny. (Instytucja w socjologicznym rozumieniu to utrwalony i zorga-

nizowany zespół ludzkich działań oraz wzorów zachowań. Można więc powiedzieć, że

zachowanie traktowane jako instytucja jest dla człowieka oczywiste, nie wymaga dodat-

kowego uzasadnienia ani ciągłej kontroli. Na przykład zgodnie z koncepcją E. Durkheima

traktowanie rodziny jako instytucji społecznej pozwala na analizę powtarzalnych, nieja-

ko nawykowych działań podejmowanych przez poszczególnych jej członków).

Pojęcie socjalizacji w rozumieniu autora „Elementarnych form życia religijnego”

doczekało się współcześnie krytyki skierowanej w skrajny socjologizm. Dla Durkheima

socjalizacja jest wprowadzaniem nowych pokoleń istot ludzkich w obręb życia

społecznego. Przy czym człowiek nie ma w zasadzie wpływu na wybór jakichkolwiek

wzorów socjalizacyjnych. Społeczeństwo kieruje życiem człowieka od chwili jego

narodzin. W nieco inny sposób definiuje pojęcie socjalizacji K. Hurrelmann. Jego zdaniem

socjalizacja jest procesem wyłaniania się, kształtowania i rozwoju osobowości ludzkiej.

Proces ten aktualizuje się w zależności od organizmu jednostki i w interakcjach z nim

z jednej strony, z drugiej zaś w zależności od interakcji ze społecznymi, ekologicznymi

warunkami życiowymi istniejącymi w konkretnym, historycznie określonym

społeczeństwie i w interakcjach z nimi

1

. To ujęcie jest niejako kompromisem pomiędzy

psychologicznymi a socjologicznymi koncepcjami wyjaśniającymi mechanizmy wpływu

społeczeństwa na jednostkę. Podkreśla się tutaj indywidualny, jednostkowy charakter

1

K. Hurrelmann, Struktura społeczna a rozwój osobowości, Poznań 1994, s. 16.

2

socjalizacji, niejako osadzony w sytuacji społeczno–kulturowej konkretnej grupy, do

której dana jednostka aspiruje.

Ogólnie można stwierdzić, że współczesne sposoby określania istoty procesu socja-

lizacji zmierzają do stopniowego zacierania antynomii w relacji jednostka kontra spo-

łeczeństwo. Przytoczone przykładowe sposoby definiowania omawianego pojęcia ewo-

luują od wariantu deterministycznego, w kontekście społecznie zdeterminowanych

czynników warunkujących uspołecznienie jednostki, do kreatywnego procesu uczestni-

czenia jednostki w tworzeniu własnego przebiegu życia. Współczesne definiowanie po-

jęcia socjalizacji jako procesu, w którym jednostka jest podmiotowo i twórczo zorien-

towana na wpływy otoczenia społecznego, ma istotne znaczenie ze względu na wpływ,

jakiemu podlega młody człowiek w kontaktach z grupą rówieśniczą. Refleksyjne trak-

towanie sposobów funkcjonowania młodych ludzi w ramach grup rówieśniczych stano-

wi jeden z elementów tworzących wzrost ich znaczenia w procesie rozwoju kompetencji

społecznych dorastającej młodzieży.

Całościowe traktowanie socjalizacji pozwala przedstawiać ów proces jako zintegro-

wany, trwający całe życie przekaz informacji internalizowanych poprzez jednostki dzia-

łające w konkretnej, historycznie określonej rzeczywistości społeczno–kulturowej. Tak

rozumianą socjalizację określa J. Modrzewski jako proces wyznaczający dany typ spo-

łecznego uczestnictwa jednostki w danym układzie społecznym. Proces ten umożliwia

jednostce zaistnienie społeczne czy społeczne zamanifestowanie biologicznej gotowo-

ści i możliwości stawania się i bycia istotą społeczną. Zatem jednostka przeżywa swoje

biologiczne życie: w jakiejś typowej formie uczestnictwa społecznego bądź konstruuje

w danym układzie społecznym sekwencję następujących po sobie różnych typów uczest-

nictwa. Owe formy uczestnictwa, tworząc standardową, względnie niestandardową ich

postać odpowiadają pielęgnowanym w kulturze danego układu społecznego wartościom

i wzorom ich chronienia. W tej propozycji określenia socjalizacji zaznacza się znaczenie

uczestnictwa jednostki w ramach rozmaitych układów społecznych. Ponadto uwzględ-

nia się możliwość występowania dwóch wzorów przebiegu procesu socjalizacji. Pierw-

szy z nich przybiera postać socjalizacji, której efektem jest funkcjonalny wymiar spo-

łecznego uczestnictwa jednostki, drugi jest definiowany jako możliwość występowania

niestandardowej formy uczestnictwa.

Reasumując: socjalizację należy postrzegać jako proces całościowego wprowadzania

jednostki w obiektywny świat społeczny lub jakiś jego sektor. Kluczowe dla socjologicz-

nego rozumienia tego pojęcia jest zagadnienie obiektywizmu świata społecznego. Obiek-

tywizm w tym ujęciu stanowi pochodną uprawomocnionego działania przechodzącego

w nawyk. Nawyki, czyli powtarzające się działania, podlegają z czasem ocenie społecz-

nej. Legitymizacja działań polega na tym, że jednostka w czasie swojego rozwoju styka

się z istniejącym porządkiem społeczno–kulturowym dzięki kontaktom z osobami zna-

czącymi. Osoby znaczące (rodzice, rówieśnicy, autorytety) to jednostki, które pośred-

niczą w przekazywaniu świata, a podczas tej mediacji zmieniają go. Wybierają pewne

jego aspekty, stosowane do własnego umiejscowienia w strukturze społecznej oraz ze

względu na własną jednostkową szczególność wynikającą z ich biografii. Do jednostki

dociera świat społeczny „przefiltrowany” przez ten podwójny wybór.

Socjalizacja jest

3

więc swoistym zespołem czynności mniej lub bardziej intencjonalnych, pochodzą-
cych zarówno z bezpośredniego środowiska uspołecznianej jednostki, jak i ukła-
du standaryzującego (normy i instytucje społeczne). Układ standaryzujący w tym
przypadku tworzy zespół przekonań o naturze i funkcjonalności nabywanych
kompetencji (wychowanie). Kompetencje te w toku działania kontroli społecznej
podlegają modyfikacji zgodnie z wcześniej przyjętym modelem sekwencyjnych
etapów socjalizacyjnych.

Na straży efektywności tego procesu stoją wyspecjalizowa-

ne instytucje zajmujące się oceną poziomu dopasowania jednostki do panującego wzorca

(przedszkola, szkoły, opieka medyczna itp.). Socjalizacja jest zatem pojęciem określają-

cym wszelkie kompetencje niezbędne dla pełnienia rozmaitych ról społecznych.

2. Socjalizacja w społeczeństwach pierwotnych

Powstanie teorii socjalizacji było uzależnione od możliwości oderwania się od kręgu

kulturowego nowoczesnych społeczeństw. W ukształtowanych społeczeństwach trudno

było zauważyć istotę mechanizmu socjalizacji, ponieważ obwarowany został on szere-

giem skomplikowanych kontekstów kulturowych. Dlatego przedstawiciele socjologii i in-

nych nauk społecznych zainteresowali się socjalizacją w społeczeństwach pierwotnych.

Cel takiego postępowania stanowiła próba uchwycenia mechanizmu socjalizacji — moż-

na by powiedzieć — w czystej, klarownej formie.

Jakie są zatem cechy charakterystyczne takich społeczeństw tradycyjnych (pierwot-

nych)? Otóż najważniejszym kryterium podziału ról społecznych był wiek. Podział owych

ról odzwierciedlał uznawane wartości i opierał się na zróżnicowanym, hierarchicznym

stopniu pokrewieństwa. Rozkład władzy i autorytetu występujący w rodzinach stanowił

model obowiązujący w definiowaniu relacji społecznych występujących pomiędzy roz-

maitymi pokoleniami krewnych. Reguły panujące w rodzinach były tożsame z regułami

obowiązującymi w całym społeczeństwie. W związku z powyższym można stwierdzić,

że relacje pomiędzy jednostką a osobami odpowiedzialnymi za wychowanie nie podle-

gały jakiemukolwiek kwestionowaniu ze strony dorastającego człowieka. Dla B. Misz-

tala uczestnictwo społeczne każdego członka takiego społeczeństwa sprowadzało się

w gruncie rzeczy jedynie do przejęcia przyjętych, wyuczonych już wzorów zachowania

na szerszy aniżeli rodzinny zakres zjawisk Ten sposób podejmowania problemu roli in-

stytucji związanych z procesami socjalizacji jest również zauważalny (w ograniczonym

zakresie) w koncepcjach opisujących społeczeństwa nowoczesne. Determinizm w rozpa-

trywaniu problemów wpływu społeczeństwa na dorastającą jednostkę stanowi dominu-

jącą cechę określania mechanizmów socjalizacji w społeczeństwach pierwotnych (trady-

cyjnych). Pozycja społeczna wyznaczona w momencie urodzenia była trudna do zmiany

właśnie z powodu obecności typowych dla danej roli społecznej wzorów socjalizacyj-

nych. Na przykład: dziecko kowala bardzo często zostawało kowalem, młody szlachcic

był socjalizowany w kierunku bycia rycerzem itd.

4

Do pierwszych socjologów podejmujących zagadnienia związane z socjalizacją nale-

ży E. Durkheim. W jego książce „Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny

w Australii” zostały zaprezentowane podstawy procesu socjalizacji, które zdaniem Dur-

kheima są zauważalne również w społeczeństwach rozwiniętych. W jego ujęciu socja-

lizację należy traktować jako społecznie determinowany przymus. Durkheim rozwinął

swoją koncepcję jeszcze dalej. Twierdzi, że:

wszelkie wychowanie polega na ciągłym wysiłku narzucenia dziecku sposobów widzenia, od-
czuwania i działania, do których nie doszłoby spontanicznie (...). Jeżeli z biegiem czasu przy-
mus ten przestaje być wyczuwalny, to dzieje się tak, dlatego że doprowadza on do powstania
nawyków, wewnętrznych skłonności, które go czynią zbytecznym; ale mogą go one zastąpić
jedynie dzięki temu, że mają w nim swój początek (...). Ów nieustanny nacisk, jakiemu podle-
ga dziecko, nie jest niczym innym jak naciskiem środowiska społecznego, które dąży do ufor-
mowania go na swoje podobieństwo; rodzice i „nauczyciele” są tu jedynie przedstawicielami
i pośrednikami

2

.

Socjalizacja w rozumieniu Durkheima jest więc swoistego rodzaju faktem społecznym

niesprowadzalnym do swych jednostkowych manifestacji. Zakłada się tutaj istnienie

trwałych sposobów myślenia i działania zakorzenionych w tradycji (magia, religia, wzo-

ry kultury) oraz mechanizmów kontroli społecznej stojących na straży przestrzegania

owych nakazów.

Teza o nieograniczonym wpływie społeczeństwa na rozwój człowieka jest zawarta

w koncepcji wychowania J. Chałasińskiego. Dla tego autora:

proces wychowania jest w swej istocie społeczny, (...) kształtowanie i wychowywanie umysłu
ludzkiego jest identyczne z jego uspołecznianiem. I nie tylko wtedy, gdy instytucje wycho-
wawcze świadomie wywierają na młodzież presję w kierunku jej uspołecznienia, ale nawet
wówczas, gdy jest ono pojęte skrajnie indywidualistycznie

3

.

Jedną z immanentnych cech wychowania w społeczeństwach pierwotnych jest wy-

chowanie bezrefleksyjne. Wychowanie (uspołecznianie) bezrefleksyjne to proces, który

nie podlega nadzorowi ze strony oddziałującej grupy. Przekaz wiedzy o „dziedzictwie”

grupy nie ma charakteru intencjonalnego, brak tutaj instytucji oraz czynności służących

pokierowaniu losem młodego człowieka. Wychowanie bezrefleksyjne ma miejsce, gdy

dojrzali członkowie grupy traktują młodzież jako osoby o takiej samej pozycji społecznej,

a nie wychowanków. Młodzież, która przeszła już moment inicjacji została dopuszczona

do świata dorosłych na podobnych prawach. Jednak pomimo tego, że tacy młodzi ludzie

należą już niejako do świata dorosłych członków plemienia lub społeczności, proces wy-

chowania jeszcze się nie zakończył. Treści związane z wychowywaniem bezrefleksyjnym

są wciąż obecne w przekazie religijnym, obyczajach oraz normach wyznaczających od

pokoleń życie ludzi w społeczeństwach pierwotnych.

Powyższa propozycja ujmowania uspołecznienia (socjalizacji) przyjmuje niezmienny,

społecznie zdeterminowany podział ról, przypisany osobom, które mają już za sobą

2

E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968, s. 34–35.

3

J. Chałasiński, Wychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna, Poznań 1928, s. 22.

5

moment inicjacji. Za najważniejsze instytucje „wprowadzające” młodego człowieka do

życia społecznego uznaje się rodzinę oraz normy obowiązujące w globalnie pojmowanym

systemie społecznym. Najpełniej taka relacja przejawia się w kontekście antropologicznej

analizy procesu socjalizacji.

Problematyka socjalizacji w dorobku antropologicznych teorii opartych na deter-

ministycznym sposobie wyjaśniania tego zagadnienia zawiera się głównie w analizach

uspołecznienia zachodzącego w społeczeństwach pierwotnych. Do prekursorów antro-

pologicznej wizji socjalizacji należy B. Malinowski. Autor „Szkiców z teorii kultury” od-

rzucał tezę o całkowitym podporządkowaniu jednostki funkcjonującej w ramach spo-

łeczeństwa pierwotnego normom stawianym przez grupę. Malinowski widział problem

dostosowania się do norm w systemie prawa obowiązującego w danej społeczności. Zwy-

czaj i obyczaj były głównymi czynnikami socjalizacji członków społeczeństw pierwot-

nych. Podstawę tworzenia więzi w tego typu społeczeństwach stanowiło połączenie pra-

cy na rzecz wspólnoty plemiennej z silną identyfikacją wierzeń oraz mitów, uznawanych

za powszechnie obowiązujące.

Socjalizacja w ramach społeczeństw pierwotnych jest ściśle powiązana z material-

nymi warunkami życia. Zdaniem A. Kłoskowskiej plemiona, w których warunki życia

są trudniejsze, w pierwszej kolejności nastawiły wychowanie dzieci na kształtowanie

w nich praktycznych umiejętności, które później wykonują razem z rodzicami. Natomiast

w społecznościach pierwotnych o lepszych warunkach życiowych dorastanie dzieci od-

bywa się z większym udziałem swobody oraz kontaktów z rówieśnikami. To powoduje

zwiększenie ich samodzielności w toku zabaw oraz — poprzez wymianę informacji —

zwiększa umiejętności.

Istotnym elementem w uspołecznianiu jednostki w ramach społeczeństw pierwot-

nych był moment inicjacji. Inicjacja doprowadzała do identyfikacji z plemieniem i kla-

nem, pogłębiała kult przodków, rozszerzając perspektywy poznawcze chłopców, którzy

w społeczeństwach pierwotnych mieli większe znaczenie. W społeczeństwach pierwot-

nych inicjacja spełniała rolę pierwszej instytucji wychowawczej. Forma owej inicjacji zo-

stała określona jako tzw. „szkoła leśna”, czyli instytucja, której zadaniem jest celowe wy-

chowanie. Polega na odizolowaniu grupy chłopców w tym samym wieku i poddaniu ich

specjalnym zabiegom pod okiem mężczyzn o określonych kwalifikacjach. W niektórych

plemionach dominują przy tym przestrogi i informacje, ćwiczenia określonych umiejęt-

ności, w innych jest to sposób eliminacji jednostek nieprzystosowanych.

Związek pomiędzy kulturą a kształtowaniem tożsamości człowieka jest centralnym

problem w rozważaniach M. Mead. Autorka zastanawia się nad mechanizmami identy-

fikacji młodego człowieka w kontekście jego przeszłości, teraźniejszości oraz przyszło-

ści. Postawiona zostaje tutaj teza o ewolucji roli transmisji kultury i wiedzy: od kultury

postfiguratywnej, poprzez kofiguratywną, kończąc na prefiguratywnej. Najważniejszy

z punktu widzenia omawianej koncepcji deterministycznie rozumianej socjalizacji jest

typ pierwszy.

Kultury postfiguratywne charakteryzują się ciągłością zachowań pomiędzy

pokoleniami. Przekazywane jest tutaj poczucie ciągłości i niezmienności reguł otaczającego

świata. Oprócz społeczeństw pierwotnych tak dużą rolę dziedzictwa kulturowego

6

poprzednich pokoleń zauważa się współcześnie wśród emigrantów czy też społeczeństw

kastowych. Trwanie kultur postfiguratywnych jest możliwe dzięki niepodważalności

zachowania i jego nieuświadamianego charakteru. Wzmocnienie takiej formy przekazu

kultury odbywa się poprzez podkreślanie znaczenia „świadków” historycznych wydarzeń,

takich jak pomniki, rynki miejskie itp. Rozłam kultury postfiguratywnej, powodowany

np. czynnikami emigracyjnymi czy rozwojem społeczeństwa, jest zauważalny wówczas,

gdy pewne grupy odczuwają różnicę kulturową pomiędzy sobą a pokoleniem swoich

dziadków na poziomie języka. Pod tym względem język stanowi jeden z aspektów kultury

niezależnych od dziedziczenia. Zdaniem M. Mead:

Gdy ludzie uświadamiają sobie, że mówią językiem odmiennym od języka sąsiadów, którym
mówią też ich dzieci, i że tego obcego dla niech języka nauczyli się już pewni cudzoziemcy,
pojawia się w nich zdolność do wyuczenia się nowego języka, a później i następnych, zaczy-
nają zastanawiać się nad gramatyką własnego języka i języków obcych i wreszcie zaczynają
wprowadzać zmiany do własnego języka

4

.

Formy postfiguratywnego utrwalonego zachowania kulturowego są zauważalne we

większości współczesnych społeczeństw. Objawiają się one jednolitością zachowania

przekazywaną przez starszych lub przez inne jednostki, tworząc monopol na określanie

obowiązującej wizji rzeczywistości.

3. Socjalizacja w społeczeństwach nowoczesnych

Socjologiczne koncepcje socjalizacji podkreślające to, że społeczeństwo ma nieograni-

czony wpływ na dorastającego człowieka, są również obecne w analizach społeczeństw

nowoczesnych. W tym nurcie deterministycznie pojmowanych teorii socjalizacji mie-

ści się propozycja podchodzenia do zagadnienia nabywania kompetencji społecznego

uczestnictwa R. Dahrendorfa. Tworzenie społecznego charakteru jednostki odbywa się

poprzez dopasowanie go do norm i wartości adekwatnych dla homo sociologicus. W kon-

cepcji tej podkreśla się, że nie możemy uczynić kroku ani wypowiedzieć zdania bez in-

terwencji pomiędzy nami a światem zewnętrznym elementu trzeciego (społeczeństwa),

który spaja nas ze światem zewnętrznym, a jednocześnie pośredniczy. To „dzięki” spo-

łeczeństwu musimy przestrzegać praw, uczestniczyć w wyborach, zawierać małżeń-

stwa, chodzić do szkoły i na uniwersytet, mieć zawód, być członkami Kościoła; musimy

opiekować się dziećmi, podnosić kapelusze przed zwierzchnikami, troszczyć się o osoby

starsze, mówić do różnych ludzi w zróżnicowany sposób, czuć, że jesteśmy u siebie tu-

taj i obcy gdzie indziej. Powyższy sposób pojmowania procesu socjalizacji jest tożsamy

z pojęciem wychowania. Determinizm polega więc tutaj na podkreślaniu znaczenia norm

i wartości oraz przedmiotowej roli socjalizowanej jednostki.

4

M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000, s. 57–58.

7

Taki sposób wyjaśniania mechanizmów socjalizacji (zwłaszcza socjalizacji młodzieży)

jest również zauważalny w strukturalno–funkcjonalnym modelu tłumaczenia procesu

socjalizacji. Głównym przedstawicielem tej orientacji teoretycznej był T. Parsons,

autor książki „Struktura społeczna a osobowość”. Podjął on próbę wyjaśnienia istoty

tworzenia osobowości społecznej poprzez połączenie tez Durkheima i Freuda. Chodzi

tutaj o pozytywne przezwyciężenie problemu występowania zależności pomiędzy

mechanizmem uwewnętrznienia norm moralnych a ogólnie rozumianą teorią osobowości

i teorią systemu społecznego. Centralnym punktem tej teorii jest pojęcie działania,

odnoszone do społeczeństwa rozumianego jako zespół zinstytucjonalizowanych

podsystemów. O socjalizacji w rozumieniu teorii funkcjonalnego strukturalizmu była już

mowa w module pierwszym. Przypomnijmy więc główne założenia tej teorii w kontekście

socjalizacji.

Socjalizacja — według Parsonsa — polega na tym, że człowiek uczy się życia spo-

łecznego poprzez częste kontakty z innymi ludźmi. W wyniku tych kontaktów zapamię-

tuje wzory postępowania, które należy stosować w konkretnych sytuacjach. Z biegiem

czasu nie jest istotne to, skąd dowiedzieliśmy się o danym sposobie zachowania (np. czy

od rodziców, nauczycieli itp.). Ważniejsze zaś jest to, czy nasze zachowanie jest zgodne

z ogólnie przyjętym systemem norm i wartości. Jeśli uznamy nasze zachowanie za zgod-

ne z tymi regułami, poszukujemy takich sytuacji społecznych, w których pojawią się za-

akceptowane przez nas normy i uznawane wartości. Zdaniem Parsonsa pośrednikiem

we wzajemnych stosunkach między ludźmi i stabilizatorem jest wspólna kultura, czy-

li wspólnie uznane systemy symboli, których znaczenie jest przez obie strony rozumia-

ne w przybliżeniu lub dokładnie tak samo. W danym społeczeństwie rozwija się przede

wszystkim jego własny system symboli, gdyż jest on uwzględniany przez proces socjali-

zacji każdego dziecka. Na przykład: jeśli w jakimś społeczeństwie bardzo ważne są war-

tości patriotyczne, to człowiek będzie szukał tych sytuacji społecznych (ale też ludzi,

miejsc, pomników i innych symboli), w których one występują. W wyniku tej aktywno-

ści realizowany będzie proces socjalizacji, którego bazę stanowi system norm i wartości

obowiązujący w całym społeczeństwie.

Podstawą w funkcjonowaniu podsystemów jest działający podmiot, który jest nie tyl-

ko zorientowany co do celów swoich działań, ale uwikłany we wzory ról i struktur insty-

tucjonalnych. Parsons wyróżnił trzy rodzaje orientacji na wartości: poznawczą, szacują-

cą i moralną, dowodząc tym samym, że działanie nie zależy w istocie rzeczy od intencji

samego indywiduum, ale raczej stanowi wypadkową społecznych oczekiwań wobec kie-

runku jego działań. Istnienie owych wartości jest uzależnione od trzech typów moty-

wacji. Pierwszy z nich to potrzeba informacji (typ kognitywny), drugi odwołuje się do

potrzeby posiadania więzi emocjonalnej (typ katektyczny), wreszcie trzeci motyw, gene-

rujący chęć do działania, to potrzeba dokonania oceny (typ ewaluacyjny).

Sposób funkcjonowania człowieka w społeczeństwie wiąże się z indywidualnymi

decyzjami podejmowanymi w codziennym życiu, jest swoistego rodzaju „pomostem”

pomiędzy osobowością jednostki a strukturą całego społeczeństwa. Uzgodnienie

8

wspólnych ram zachowań obowiązujących w obrębie tych indywidualnych decyzji

wynika z kulturowo określonych wzorów stosunków między ludźmi

5

.

W działaniu ludzkim uruchamiany zostaje jedynie określony zespół czynności nie-

zbędnych do porozumienia się z innymi. Zasób owych czynności definiowany jest przez

powszechnie obowiązujące normy zachowania, które tworzą instytucje. Tak rozumiany

zespół stosunków społecznych, czyli normatywnych oczekiwań otoczenia społecznego

wobec podmiotu, za Parsonsem nazwać można „rolą społeczną”. Rola społeczna jest więc

spełnieniem owych oczekiwań formułowanych ze strony otoczenia społecznego. Prawi-

dłowy sposób działania jednostki w rolach gwarantuje właściwe funkcjonowania insty-

tucji, które poprzez wzajemne połączenie tworzą podsystemy wchodzące w skład global-

nego systemu społecznego.

Socjalizacja w powyższym ujęciu traktowana jest jako proces nabywania kompetencji

umożliwiających działanie w rolach. Innymi słowy za pomyślność przystosowania jed-

nostki do otaczającego ją świata społecznego odpowiedzialne są instytucje. Zawierają

wzory zachowania jednostki w konkretnych rolach społecznych. Aby mogły zostać po-

wszechnie zaakceptowane, czyli stać się obowiązującymi sposobami zachowań, insty-

tucje te muszą spełnić określone kryteria. Do tych kryteriów Parsons zaliczył działania

związane z:

a) adaptacją,

b) osiąganiem celów,

c) integracją,

d) podtrzymywaniem wzorów i usuwaniem napięć.

Wskazuje się tutaj na znaczenie takich czynników, jak: asymilacja środowiska zewnętrz-

nego (adaptacja), wyznaczanie kulturowo zdefiniowanych celów grupowych, konieczność

występowania pomiędzy podsystemami zjawiska współzależności (integracja) oraz wy-

stępowanie wyspecjalizowanej funkcji odpowiedzialnej za dostarczanie wzorów dzia-

łania i usuwania ewentualnych napięć powstałych w wyniku interakcji pomiędzy sys-

temami. Zatem analiza społeczeństwa dla Parsonsa jest w gruncie rzeczy spojrzeniem

na działania jednostek w obrębie opisanego powyżej modelu. System działa poprawnie

wówczas, kiedy ludzie uzależniają swoje decyzje od tychże wymogów funkcjonalnego

trwania społeczeństwa. Pojawia się zatem pytanie: „Czym w gruncie rzeczy różni się rola

społeczna od instytucji?”. Otóż rola społeczna stanowi indywidualną odpowiedź czło-

wieka na wzory działania, których ogólne ramy przybierają zinstytucjonalizowane for-

my. Zakres oddziaływania instytucji jest powszechnie akceptowany w danym kręgu kul-

turowym i jako taki nie podlega negocjacji.

Kontynuatorem koncepcji Parsonsa był I. Eisenstadt. W centrum swoich zainteresowań

autor umiejscowił pytanie dotyczące roli, jaką pełni młodzież dla funkcjonowania

systemu społecznego, a dokładniej rzecz biorąc, jakie warunki sprzyjają jego homeostazie,

5

Dobrym przykładem takiego uzgodnienia wyborów indywidualnych ze społecznymi jest bardzo

często pojawiająca się różnica zdań pomiędzy babciami a matkami dotycząca sposobu wychowania i opieki

nad dziećmi. Zgodnie z teorią Parsonsa ostateczny kompromis w takich negocjacjach będzie zawierał

więcej elementów koncepcji wychowania obecnych w całym społeczeństwie, a reprezentowanymi przez

babcię, niż tych indywidualnych, najczęściej innowacyjnych rozwiązań sugerowanych przez jej córkę.

9

a jakie wzmagają konflikty. W wytłumaczeniu tego zagadnienia Eisenstadt przyjmuje

podstawowe kategorie strukturalno–funkcjonalne Parsonsa. Analiza funkcjonalna w tej

koncepcji przedstawiona jest na osi wymogów normatywnych dotyczących działania.

Główną sferę rozważań tworzy problematyka zawarta w antynomii partykularyzm

— uniwersalizm, rozpatrywana w kontekście różnic pomiędzy dorastaniem

w społeczeństwach tradycyjnych (partykularyzm) a nowoczesnych (uniwersalizm).

U tego autora po raz pierwszy pojawia się zagadnienie roli grup rówieśniczych

(homogenicznych pod względem wieku) w funkcjonowaniu systemu społecznego,

a dokładniej — w jego stabilizacji. Rezultatem analizy porównawczej zaproponowanej

przez Eisenstadta było twierdzenie mówiące o zróżnicowaniu społeczeństw pod względem

tego, czy wzory oparte na tradycji, obowiązujące w rodzinie pochodzenia, przenoszone

są do grup istniejących poza środowiskiem rodzinnym (np. do grupy rówieśniczej) czy

posiadają uniwersalną, odrębną podstawę. W społeczeństwach nowoczesnych rola grup

rówieśniczych w procesie socjalizacji młodzieży jest utożsamiana z funkcjonalnym

wymogiem innowacyjności co do podejmowania przez nią ról społecznych. W tych

społeczeństwach socjalizacja w ramach rodziny pochodzenia nie dostarcza w pełni norm

zachowań niezbędnych do pełnienia wyspecjalizowanych — różnych od rodzinnych —

ról charakterystycznych dla społeczeństwa nowoczesnego.

Dla Eisenstadta socjalizacja, czyli sposób przechodzenia z jednej fazy rozwojowej

w drugą, jest podstawowym czynnikiem wpływającym na budowanie archetypowej kon-

cepcji młodości. Takie społecznie uwarunkowane pojmowanie socjalizacji tworzy pod-

stawę do oceny systemowo definiowanych, funkcjonalnych wymogów stawianych temu

procesowi przez nowoczesne społeczeństwo.

4. Strukturalny model kontekstów socjalizacji

Socjalizacja jest wynikiem oddziaływania szeregu wzorów, których nadawcą

jest zewnętrzne otoczenie człowieka. Dla pokazania specyfiki tego wpływu warto

przyjrzeć się strukturalnemu modelowi kontekstów socjalizacji, jest stworzonemu przez

K. Hurrelmanna.

Zasadniczą cechą prezentowanej koncepcji jest fakt podkreślania znaczenia obu-

stronnych relacji występujących pomiędzy wszystkimi poziomami opisanymi w mode-

lu. Można wyróżnić tutaj trzy główne poziomy interpretacji. Pierwszym z nich jest po-

ziom bezpośrednich interakcji jednostki z jej otoczeniem społecznym, jak i materialnym.

Szczególnie ważne wydaje się zagadnienie wpływu tego rodzaju kontaktów w przejściu

od dzieciństwa do dorosłości. Na tym poziomie dokonuje się ocena stopnia internaliza-

cji systemów wartości, funkcjonowania w ramach ról społecznych oraz jednostkowych

kompetencji mających wpływ na rozwój osobowości. Drugim poziomem wyróżnionym

przez Hurrelamanna jest poziom organizacji. Na tymże poziomie analiza procesu socja-

lizacji zmierza do uchwycenia znaczenia instytucji zajmujących się przygotowaniem jed-

nostki do życia w społeczeństwie. Ten kontekst analizy ma szczególne znaczenie w przy-

padku młodzieży. Trzeci wyróżniony przez Hurrelmanna poziom obejmuje znaczenie

10

struktur makrospołecznych w procesie socjalizacji młodzieży. Do struktur tych należy

system polityczny, kulturowy i społeczny, występujący także w powiązaniu ze zmianami

dokonującymi się w sferze ekonomicznej.

Schemat 1. Poziomy analizy określające zróżnicowane konteksty socjalizacji

Źródło: K. Hurrelmann, Struktura społeczna a rozwój osobowości, Poznań 1994, s. 91.

W modelu kontekstualnym zawarty jest podział na dwa typy socjalizacji. Pierwszy

z nich to tzw.

socjalizacja pierwotna

. Stanowi ona początkowy etap procesu socjalizacji

przypadający na dzieciństwo i młodość. Polega na przyswojeniu podstawowych

kompetencji przygotowujących do dalszego życia. Socjalizacja pierwotna (socjalizacja

dzieci i dorastającej młodzieży) to taki etap dorastania jednostki, w którym najważniejsze

znaczenie ma przekaz formułowany przez rodzinę i szkołę. Przekaz ten dotyczy

funkcjonowania we wszystkich pełnionych rolach społecznych. Natomiast drugi typ

      

   

           

          

         

        

    ! 

      

"   

  

  

! #

$   

% #  #  

&!'#

11

—

socjalizacja wtórna

(socjalizacja dorosłych) — to trwający przez całe życie proces

dostosowywania własnych zachowań do wymogów pełnionych obecnie ról, w których

funkcjonuje człowiek, np. rola ojca, dziadka itp.

5. Socjalizacja a wychowanie

Istotną częścią refleksji zmierzającej do wyjaśnienia mechanizmu kształtowania

kompetencji społecznych w środowisku młodzieżowych grup rówieśniczych jest okre-

ślenie relacji pomiędzy definicyjnymi zakresami pojęć socjalizacji i wychowania. W na-

ukowej myśli na temat dorastania można wyróżnić dwa sposoby ujmowania zagadnie-

nia związku pomiędzy socjalizacją a wychowaniem. Pierwszy z nich postuluje rozłączne

traktowanie owych procesów, natomiast drugi postuluje podejście komplementarne.

Rozłączne traktowanie socjalizacji i wychowania jest cechą charakterystyczną dla nauk

pedagogicznych, natomiast w nurcie socjologicznych refleksji nad kształtowaniem oso-

bowości społecznej jednostki przeważa postulat komplementarnego podejścia w anali-

zie społecznego rozwoju jednostki Oddzielanie socjalizacji od wychowania ma miejsce

również w teoriach psychologicznych, zwłaszcza w ujęciach podkreślających, że pomię-

dzy jednostką a jej biologicznym środowiskiem występuje deterministyczna zależność.

Problemy z jednoznacznym definiowaniem socjalizacji wpływają na brak rozróżniania

zakresów owych pojęć, co powoduje niedostrzeganie faktu znaczenia socjalizacji jako tła,

w którym dochodzi do interwencji społecznej, czyli wychowania.

Zdaniem J. Włodarka wychowanie jako proces uspołecznienia polega na planowym

przygotowaniu jednostki do uczestnictwa w grupach społecznych i do pełnienia przez

nią właściwych tym grupom ról społecznych. Wyróżnić można tutaj szereg faz procesu

wychowania, uzależnionych od wchodzenia przez jednostkę w role społeczne obowiązu-

jące w grupach, które przygotowują ją do uczestnictwa w życiu społecznym.

Nieco inaczej wychowanie postrzega W. Wincławski. Postuluje on wprowadzenie roz-

różnienia wychowania naturalnego (charakterystycznego dla społeczeństw pierwot-

nych) i organizowanego świadomie i celowo (dominuje ono współcześnie) Konsekwen-

cją przyjęcia takiej koncepcji wychowania jest tutaj wprowadzenie pojęcia „socjalizacji

nieadekwatnej”. Socjalizacja nieadekwatna dotyczy środowisk wsi zachowawczej oraz

małych miasteczek. Odznacza się niskim poziomem użyteczności wiedzy, pochodzącej

głównie z rodziny pochodzenia, która nie jest w stanie przygotować dziecka do zmienia-

jących się warunków. Kolejnym typem socjalizacji jest socjalizacja ograniczona. Środo-

wiskiem tego typu socjalizacji są małe miasteczka oraz miasta o wyższym poziomie zur-

banizowania i szerszym dostępie do kultury masowej. Wymiar ograniczonej socjalizacji

wynika tutaj z braku możliwości uzyskania średniego wykształcenia, pomimo wzrasta-

jących oczekiwań edukacyjnych rodziców. W takim wypadku — jak twierdzi Wincławski

— często dochodzi do zjawisk patologicznych, co prowadzi do socjalizacji negatywnej,

głównie poprzez eskalacje zachowań przestępczych. Natomiast socjalizacja adekwatna

jest powiązana ze środowiskiem dużych miast oraz kręgiem inteligencji, gdzie wymia-

na informacji doprowadza do pełnej socjalizacji dzieci wywodzących się z takich rodzin.

12

Ten sposób rozumienia socjalizacji jest charakterystyczny dla wielu pedagogów i so-

cjologów, zwłaszcza zorientowanych na prakseologiczny wymiar analizy zachowań mło-

dzieży. Socjalizacja i wychowanie traktowane są tutaj jako pojęcia w zasadzie wyjaśnia-

jące ten sam aspekt wpływu społecznego. Taka metoda przedstawiania społecznego

oddziaływania na rozwój jednostki prowadzi do rozumienia socjalizacji jako procesu,

w którym największe znaczenie mają sformalizowane instytucje zajmujące się wycho-

wywaniem, a dokładniej mówiąc — edukacją. Błąd owych koncepcji polega na braku do-

strzegania faktu, iż wychowanie tworzy zaledwie część wpływów określanych mianem

socjalizacji.

Wychowanie to socjalizacja zgodna z normatywnym założeniem legity-

mizowanym na poziomie jednostki standaryzującej, jaką jest społeczeństwo lub
grupa, w której jednostka może zaspokajać swoje podstawowe potrzeby egzysten-
cjalne

. W związku z powyższym założeniem analiza procesu socjalizacji winna uwzględ-

niać wpływ mechanizmów pochodzących z układu standaryzującego, jak i wszelkie

wpływy pozostające poza jego obrębem.

Bibliografia

Literatura podstawowa
1. Hurrelmann K., Struktura społeczna a rozwój osobowości, Poznań 1994.

2. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa

2000.

Literatura uzupełniająca
Tillmann K.J., Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Warszawa

1996.

Polecane strony WWW
http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Socjalizacja_antycypująca, dnia 01.09.11 r.

13