Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99

94

Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy

ofiarom wypadków drogowych

Medico-legal problems of providing first aid to victims of traffic accidents

Czesław Żaba

1,4/

, Paweł Świderski

1/

, Zbigniew Żaba

2/

, Jerzy T. Marcinkowski

3/

, Roland Podlewski

2/

,

Janusz Kołowski

1/

1/

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

2/

Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

3/

Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

4/

Pracownia Badania Wypadków Drogowych, Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie

In the paper, legal and medical problems are presented of providing
assistance to victims of traffic accidents. Legal acts have been analyzed
in the aspect of help provision. Inconsistencies and even divergences
have been pointed out between individual regulations of the legal
acts. Particular attention has been paid to circumstances of help
provision, its scope and situations when provision of assistance is no
longer binding. The problem of providing help or refusing to provide
help seems – according to the authors – actual since not all respective
legal grounds are generally known.

Key words: first aid, medical assistance, traffic accidents victims

Przedstawiono prawno-medyczne aspekty udzielania pierwszej pomocy
ofiarom wypadków drogowych i dokonano analizy aktów prawnych
w kontekście udzielania pierwszej pomocy. W analizowanych aktach
prawnych stwierdza się nieścisłości, a nawet rozbieżności dotyczące
udzielania tej pomocy, jej zakresu a także zwolnienia z tego obowiąz-
ku. Problem udzielenia pomocy lub jej odmowy nadal jest aktualny,
ponieważ powszechnie nie są znane wszystkie podstawy prawne o tym
mówiące, a niektóre z nich w ostatnim okresie uległy zmianie.

Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, pomoc medyczna, ofiary wypadków
drogowych

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Czesław Żaba
Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. Święcickiego 6, 60-781 Poznań
tel./fax [phone], tel. [phone], e-mail: [e-mail]

© Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99

www.ol.21net.pl

Nadesłano: 09.06.2011
Zakwalifikowano do druku: 11.08.2011

Wprowadzenie

W Polsce do najczęstszych przyczyn zgonów od

kilku lat należą choroby układu krążenia, nowo-

twory i urazy, wśród których najliczniejszą grupę

stanowią wypadki komunikacyjne. Według danych

Komendy Głównej Policji w 2009 roku wydarzyło

się 44196 wypadków drogowych, w wyniku których

4572 osoby poniosły śmierć, a rannych zostało

56046 osób. Najczęściej uczestnicy ruchu drogowego

ginęli w wypadkach drogowych, które wydarzyły się

poza obszarem zabudowanym, a więc w dużej części

w miejscach o utrudnionym dostępie do fachowej

pomocy medycznej, a co piąta ofiara wypadku poza

obszarem zabudowanym ponosiła śmierć [18].

W związku z bardzo dużą ilością wypadków

i ciągle zwiększającą się liczbą uczestników ruchu

drogowego, ważne jest posiadanie odpowiedniej

wiedzy dotyczącej zachowania się podczas kolizji

na drodze, zwłaszcza, jeśli podczas zdarzenia są

osoby ranne, a na miejsce nie przybyły jeszcze

wykwalifikowane służby ratownicze. Od naszego

postępowania może zależeć czyjeś zdrowie lub życie.

Natomiast nieodpowiednie zachowanie może nie

tylko przynieść szkodę poszkodowanemu, ale rów-

nież mieć dla nas, uczestników ruchu drogowego,

poważne skutki prawne.

Obowiązek udzielania pomocy poszkodowanym

Jedną z podstawowych norm moralnych, znajdu-

jących powszechną akceptację, jest nakaz udzielenia

pomocy człowiekowi, którego życie lub zdrowie

narażone jest na niebezpieczeństwo. Ta norma

moralna stała się normą prawną i znalazła odzwier-

ciedlenie w zapisach Kodeksu karnego. Kodeks karny

Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych

95

w rozdziale XXI „Przestępstwa przeciwko życiu

i zdrowiu” nakłada na każdego obywatela obowią-

zek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu

się w bezpośrednim niebezpieczeństwie utraty życia

lub ciężkiego uszkodzenia ciała, zawarty w artykule

162 kk (nieudzielenie pomocy).

Paragraf 1 artykułu 162 kk stanowi: „kto czło-

wiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym

bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia

albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela

pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub

innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo

ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze po-

zbawienia wolności do lat 3.” Warunkiem karalności

na podstawie art. 162 § 1 kk jest niepodjęcie działań

zmierzających do udzielenia pomocy, nawet gdyby

szanse uchylenia niebezpieczeństwa były niewielkie.

Przestępstwo to jest dokonane z chwilą uchylenia

się od udzielenia pomocy w warunkach opisanych

w tym przepisie, chociażby nie nastąpił żaden

efektywny skutek w postaci śmierci lub ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu osoby zagrożonej [1, 4].

Przestępstwo określone w art. 162 § 1 kk jest

typowym przestępstwem formalnym z zaniechania.

Odpowiedzialność karna związana jest z samym

niewykonaniem ciążącego na sprawcy obowiązku

udzielenia pomocy zagrożonemu człowiekowi.

Obowiązek ten ma charakter powszechny i dotyczy

każdego, kto znalazł się w sytuacji bezpośredniego

niebezpieczeństwa dla życia lub ciężkiego uszczerb-

ku na zdrowiu innego człowieka. Podmiotem czynu

zabronionego, określonego w art. 162 § 1 kk, może

być każda osoba, która była świadkiem niebezpie-

czeństwa grożącego innej osobie, bądź w inny spo-

sób (np. za pośrednictwem osób trzecich) dowiaduje

się o nim. W rozumieniu tego przepisu, nie tylko

od pracowników służby zdrowia (lekarza, pielęg-

niarki, ratownika), lecz od każdej osoby wymaga

się aktywnego przeciwdziałania niebezpieczeństwu

grożącemu życiu lub zdrowiu innego człowieka. Jest

to przestępstwo powszechne. Przedmiotem ochrony

jest życie lub zdrowie człowieka, znajdującego się

w położeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla

tych dóbr. Przestępstwo z artykułu 162 Kodeksu

karnego jest umyślne, tzn. sprawca ma świadomość

położenia grożącego bezpośrednim niebezpieczeń-

stwem dla życia lub zdrowia ofiary, a ponadto jest

świadomy możności udzielenia pomocy. Natomiast

nie jest przestępstwem nieumyślne nieudzielanie

pomocy. Niebezpieczeństwo musi zagrażać życiu

lub bardzo poważnie zdrowiu poszkodowanego

i musi być bezpośrednie, tj. musi zagrażać realnie,

w najbliższej chwili. Groźba bezpośredniego nie-

bezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia

ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia musi istnieć

obiektywnie. W przypadku, gdy zgon już nastąpił,

nie może być mowy o znajdowaniu się w położeniu

zagrażającym życiu ofiary [1, 17].

W rozumieniu art. 162 kk najważniejszy jest

obowiązek niesienia pomocy człowiekowi znajdu-

jącemu się w położeniu grożącym bezpośrednim

niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu, bez względu na to czy ist-

nieje szansa uratowania życia, czy nie. Tak więc bez

znaczenia jest okoliczność, że niesiona pomoc nie

mogłaby ofierze uratować życia. Liczy się tylko fakt

udzielenia pomocy lub jej zaniechania. Dopóki ofia-

ra żyje, mimo iż doznała poważnych obrażeń ciała,

jej życiu zagraża niebezpieczeństwo, aż do momentu

zgonu. Artykuł 162 kk nie określa enumeratywnie

zakresu udzielanej pomocy. Określony obowiązek

udzielenia pomocy należy interpretować niezwykle

szeroko. Wynika z tego, że każda pomoc jest ważna

i cenna. Taka pomoc jest rozumiana jako ogólna,

a nie tylko medyczna, która wykracza poza ramy

dyspozycji przepisu art. 162 k., i jest tylko jednym

z elementów obowiązku zawodowego lekarza,

pielęgniarki czy ratownika medycznego. Pomoc ta

nie ogranicza się tylko do kwalifikowanej pierwszej

pomocy udzielonej przez osoby czy instytucje do

tego ustanowione, ale obejmuje czynności pierwszej

pomocy, której udzielić może każda osoba. Art. 162

kk nie wymaga konkretnych kompetencji w zakre-

sie podejmowanych czynności. Najistotniejsze jest

aby podjąć działania w zamiarze pomocy osobie

poszkodowanej [14, 17].

Warunkiem odpowiedzialności za nieudzielenie

pomocy poszkodowanemu jest możność jej udziele-

nia bez narażenia siebie lub innej osoby na niebez-

pieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku

na zdrowiu. Wynika z tego, że prawo nie stawia

obowiązku udzielania pomocy w sposób bezwzględ-

ny, ponieważ ogranicza go do sytuacji, w których

możliwe jest to bez narażenia siebie lub innych

osób. Sytuacja, w której osoba nie będąca lekarzem,

pielęgniarką lub ratownikiem medycznym obawia

się udzielenia pomocy ze względu na możliwość

kontaktu z krwią poszkodowanego i ewentualnego

zakażenia wirusem HIV, takiej pomocy może nie

udzielić. Natomiast jeżeli sam udzielający pomocy

jest zainfekowany wirusem HIV, nie powinien udzie-

lać pomocy, której udzielenie nieuchronnie związane

jest z ryzykiem zainfekowania HIV. W przypadku,

gdy jej udzieli mimo nieznacznego ryzyka, które

jednak wystąpi, nie powinien ponosić odpowie-

dzialności, ponieważ on działał w stanie wyższej

konieczności w rozumieniu art. 26 kk. Również

niebezpieczeństwo powstania szkody majątkowej

nie zwalnia od obowiązku udzielenia pomocy [8,

17, 19].

Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99

96

Zgodnie z zapisem § 2 art. 162 Kodeksu kar-

nego zniesiona jest odpowiedzialność karna za

nieudzielenie pomocy, jeżeli niezwłoczna pomoc

możliwa jest ze strony instytucji lub osoby do tego

powołanej, a więc w przypadku, gdy możliwa jest

pomoc ze strony lekarzy, pielęgniarek lub ratow-

ników medycznych, a oczekiwanie na pomoc nie

spowoduje uszczerbku na zdrowiu poszkodowane-

go. W takiej sytuacji od udzielania pomocy osoba

nieprzeszkolona może odstąpić. Z zapisu § 2 wynika

również, że od udzielenia pomocy może odstąpić,

gdy skuteczna pomoc musiałaby polegać na podda-

niu się zabiegowi lekarskiemu koniecznemu w takiej

sytuacji (np. transfuzji krwi), chociaż mogło to ura-

tować osobę zagrożoną. Pomoc ofierze wypadku nie

może wykraczać poza możliwości i doświadczenie

życiowe osoby udzielającej pomocy. Zależnie od

okoliczności danego wypadku pomoc udzielana

przez osobę nie będącą lekarzem może ograniczyć

się do niezwłocznego wezwania służb ratownictwa

medycznego [14, 17].

Podobny obowiązek udzielenia pomocy nakła-

da Kodeks wykroczeń w art. 93, dotyczącym ściśle

uczestników ruchu drogowego. Art. 93 kw doty-

czy wypadków drogowych, w których jest ofiara

(ranny lub ranni). Jeżeli nastąpiła śmierć ofiary na

miejscu, to obowiązek udzielenia pomocy staje się

bezcelowy. Obowiązek pomocy występuje także

w sytuacji, gdy nie ma rannego lub rannych, lecz

powstaje zagrożenie dla uczestnika wypadku np.

osoby unieruchomionej w rozbitym pojeździe, któ-

ra nie może samodzielnie opuścić pojazdu. Osobę

taką należy także traktować jako ofiarę wypadku,

a uczestnik wypadku zobowiązany jest udzielić

jej pomocy. Za uczestniczącego w wypadku trzeba

uznawać zarówno sprawcę lub pokrzywdzonego,

który doznał obrażeń, jak i osobę, która nie ponio-

sła żadnego uszczerbku, ale znajdowała się wśród

osób biorących udział w wypadku, np. jako pasażer

pojazdu. W pewnym sytuacjach, co nie jest odosob-

nione, sprawca wypadku może być jednocześnie

ofiarą [2].

Kodeks wykroczeń ogranicza karalność tylko

do osób prowadzących pojazdy, stanowiąc w art.

93 § 1: „prowadzący pojazd, który, uczestnicząc

w wypadku drogowym, nie udziela niezwłocznej

pomocy ofierze wypadku, podlega karze aresztu

albo grzywny.” Uczestnik wypadku drogowego

ma obowiązek udzielić pomocy osobie w nim po-

szkodowanej (ofierze) także w przypadku, gdy ona

sama ten wypadek spowodowała lub się do niego

przyczyniła. Artykuł 93 kw nakłada obowiązek

udzielenia niezwłocznej pomocy ofierze wypadku,

lecz nie precyzuje jej zakresu. Udzielona pomoc

zależy od możliwości i wiedzy osoby, która jej udzie-

la. Zakres pomocy może polegać na zatamowaniu

krwawienia, ułożenia ofiary w pozycji bezpiecznej

lub wezwaniu pogotowia ratunkowego. Tylko kie-

rujący pojazdem, który uczestniczył w wypadku

drogowym odpowiada za nieudzielanie pomocy

w myśl art. 93 kw, jeżeli jego czyn nie wyczerpuje

znamion przestępstwa z art. 162 Kodeksu karnego,

a więc w sytuacji, gdy ofiara wymagała udzielenia

pomocy w rozumieniu art. 93 kw, ale nie znajdo-

wała się w położeniu grożącym bezpośrednim nie-

bezpieczeństwem utraty życia w myśl art. 162 kk.

Ofiara wypadku drogowego może znaleźć się jednak

w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa, o któ-

rym mowa w art. 162 kk., wtedy na każdej osobie

(sprawcy wypadku, świadku itd.) ciąży obowiązek

udzielenia pomocy. Natomiast jeżeli uczestnik wy-

padku drogowego z rannymi, którego zachowanie

nie wyczerpuje znamion przestępstwa drogowego,

nie zatrzyma prowadzonego pojazdu na miejscu

zdarzenia i nie udzieli niezwłocznie pomocy ofierze

tego wypadku, może ponosić odpowiedzialność za

takie postępowanie na podstawie art. 162 § 1 kk.

lub art. 93 § 1 kw. [1, 2, 5].

Ustawa prawo o ruchu drogowym także nakłada

obowiązek udzielenia pomocy. Z artykułu 44 prawa

o ruchu drogowym wynika, że kierujący pojazdem

ma obowiązek udzielenia niezbędnej pomocy ofia-

rom wypadku oraz wezwać pogotowie ratunkowe

i policję, jeżeli w wypadku są zabici lub ranni.

Art. 44 ust. 2 pkt. 1 nakazuje udzielenie ofiarom

wypadku niezbędnej pomocy i to niezwłocznej,

w rozumieniu art. 93 Kodeksu wykroczeń. Sposób

i zakres pomocy zależy od możliwości kierującego.

Ustęp 3 artykułu 44 Kodeksu drogowego określa,

że obowiązek udzielenia pomocy dotyczy nie tylko

osób prowadzących pojazd, ale także innych osób

uczestniczących w wypadku (sprawca i ofiara, ale

również świadkowie) [12].

Powszechny obowiązek niezwłocznego udziele-

nia pomocy i niezwłocznego zawiadomienia cen-

trum powiadamiania ratunkowego wynika także

z Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym

z dnia 8 września z dnia 2006 r. (Dz. U. 2006 r. nr

191 poz. 1410) ze zmianami z dnia 22 październi-

ka 2010 r. (Dz. U. 2010 nr 219 poz. 1443). System

Państwowego Ratownictwa Medycznego został po-

wołany w celu zapewnienia pomocy każdej osobie

znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia zdrowot-

nego. Art. 4. Ustawy o Państwowym Ratownictwie

Medycznym (PRM) mówi, że „kto zauważy osobę

lub osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia

zdrowotnego lub jest świadkiem zdarzenia powodu-

jącego taki stan, w miarę posiadanych możliwości

i umiejętności ma obowiązek niezwłocznego pod-

jęcia działań zmierzających do skutecznego powia-

Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych

97

domienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo

powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie

nagłego zagrożenia zdrowotnego”. Artykuł 4 Ustawy

o PRM na każdą osobę, która zauważyła lub jest

świadkiem zdarzenia, w którym są osoby znajdujące

się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, nakła-

da obowiązek niezwłocznego działania mającego

na celu powiadomienie o zdarzeniu odpowiednich

podmiotów (służby ratownicze).

Stan nagłego zagrożenia zdrowotnego został

zdefiniowany w art. 3 pkt. 8 Ustawy o PRM jako

stan polegający na nagłym lub przewidywanym

w krótkim czasie wystąpieniu objawów pogarszania

zdrowia, wskutek czego może dojść do poważnego

uszkodzenia funkcji organizmu lub uszkodzenia

ciała, lub utraty życia, wymagający natychmiasto-

wego podjęcia medycznych czynności ratunkowych

i leczenia. Również w Kodeksie karnym w art. 162

jest użyte pojęcie bezpośredniego niebezpieczeństwa

utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,

co zostało omówione powyżej. Zakres działania jest

określony przez możliwości i umiejętności adresata

przepisu oraz przez skutek w postaci powiadomienia

odpowiednich podmiotów. Możliwości i umiejęt-

ności wynikają z oceny indywidualnej danej osoby

i okoliczności zdarzenia. Lekarz będzie inaczej oce-

niany niż osoba, która nie zna podstaw udzielania

pierwszej pomocy. Mamy tu do czynienia z normą

powszechną przekształconą w prawny obowiązek.

Art. 4 Ustawy o PRM powinien być rozpatrywany

łącznie z art. 162 Kodeksu karnego [6, 11].

Art. 5 Ustawy o PRM stanowi, że osoba udzie-

lająca kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz po-

dejmująca medyczne czynności ratunkowe korzysta

z ochrony przewidzianej w Ustawie Kodeks karny

dla funkcjonariuszy publicznych. Osoba udzielająca

pomocy może poświęcić dobra osobiste innej osoby,

inne niż życie lub zdrowie, a także dobra majątkowe

w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla ratowania

życia lub zdrowia osoby znajdującej się w stanie

nagłego zagrożenia zdrowotnego (tzw. stan wyższej

konieczności). Zgodnie z powyższymi zapisami,

osoby udzielające pomocy (również nienależące

do personelu medycznego) korzystają z ochrony

przewidzianej dla funkcjonariusza publicznego

wynikającej z art. 222 Kodeksu karnego (narusze-

nie nietykalności funkcjonariusza, zagrożone karą

pozbawienia wolności do lat trzech).

Stan wyższej konieczności odnosi się do ochrony

dobra osobistego w postaci życia i zdrowia. Tylko

konieczność ratowania życia i zdrowia będzie po-

wodem dla poświęcenia innych dóbr osobistych

i majątkowych innej osoby jak np. wolność, niety-

kalność w rozumieniu art. 23 k.c. Kwalifikowana

pierwsza pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 2

Ustawy o PRM jako czynności podejmowane przez

ratownika medycznego wobec osoby w stanie na-

głego zagrożenia zdrowotnego. Natomiast pierwsza

pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 7 Usta-

wy o PRM jako zespół czynności podejmowanych

w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia

zdrowotnego wykonywanych przez osobę znajdu-

jącą się w miejscu zdarzenia. Czynności podjęte

w ramach pierwszej pomocy przez osobę znajdująca

się na miejscu zdarzenia winny być prowadzone do

czasu podjęcia czynności kwalifikowanej pierwszej

pomocy przez przybyłego ratownika [11].

Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza,

pielęgniarkę i ratownika medycznego w świetle

aktualnych przepisów prawa

Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza,

w przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby

spowodować niebezpieczeństwo utraty życia lub

ciężkiego uszczerbku na zdrowiu ma podwójny cha-

rakter tj. powszechny i zawodowy. Pierwszy rodzaj

obowiązku (powszechny) zobowiązuje każdego do

udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się

w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpie-

czeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku

na zdrowie (art. 162 Kodeksu karnego). Drugi ro-

dzaj obowiązku pomocy w stosunku do lekarzy to

obowiązek zawodowy, wynikający z Ustawy o za-

wodzie lekarza. Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza

dentysty nakłada na lekarza obowiązek udzielenia

pomocy lekarskiej. Art. 30 tej Ustawy określa, że

„lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej

w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu

mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty

życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego roz-

stroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecier-

piących zwłoki”. Powstanie niebezpieczeństwa dla

życia lub zdrowia albo innego stanu niecierpiącego

zwłoki (np. wypadek, utrata przytomności, próba

samobójstwa) powoduje obowiązek udzielenia

pomocy. Tak więc są to sytuacje, w których stan

zdrowia chorego wymaga bezzwłocznej pomocy.

Osoba potrzebująca pomocy musi znajdować się

w bezpośrednim otoczeniu lekarza, (np. lekarz jest

świadkiem wypadku), aby on mógł udzielić pomocy.

Lekarz jest zobowiązany udzielenia pomocy, gdy

zostanie wezwany przez inną osobę. Obowiązek

udzielenia pomocy przez lekarza jest niezależny od

rokowania stanu zdrowia ofiary [10, 15].

Artykuł 30 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza

dentysty nie zawiera żadnego odstępstwa od zasa-

dy udzielenia pomocy, w tym także konieczności

liczenia się z wolą pacjenta, jest więc w swym za-

pisie radykalny i rygorystyczny. Jest to obowiązek

bezwzględny, różniący się w tym względzie z art.

Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99

98

162 kk, który wskazuje możliwość odstąpienia od

udzielenia pomocy. Każdy lekarz, bez względu na

możliwość uzyskania pomocy ze strony wykwalifi-

kowanych służb ratowniczych, niezależnie od posia-

danej specjalizacji, niezależnie od tego czy ciąży na

nim ponadto jakieś zobowiązanie szczególne, wy-

nikające np. z umowy o pracę czy innego stosunku

kontraktowego, ma obowiązek udzielenia pomocy.

W związku z tym do lekarza, który wypełnia swój

zawodowy obowiązek należy odnosić artykuł 30

Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a nie

artykuł 162 Kodeksu karnego [9].

Obowiązek zawodowy lekarza nie określa

żadnych granic, a więc może on być ograniczony

wyłącznie ogólnymi przesłankami zdolności do

działania w myśl reguły ultra posse nemo obligatur

(nikt nie ma obowiązku czynić więcej, niż może).

Okolicznością wyłączającą obowiązek udzielenia

pomocy jest brak zdolności lekarza do działania

z powodu choroby, stanu psychofizycznego, wyko-

nywania innych czynności takich jak np. udzielanie

pomocy, bądź innej czynności lekarskiej, która

nie może być przerwana. Art. 30 Ustawy mówi

wyłącznie o pomocy „lekarskiej”, a zatem nie

dotyczy np. ratownictwa niemedycznego. Lekarz

nie ma obowiązku wyciągać topielców z wody ani

pogorzelców z ognia, ponieważ nie jest to zakres

pomocy „lekarskiej”. Lekarz nie ma obowiązku

niesienia pomocy, gdy narażone jest jego życie np.

w wypadku drogowym zapalił się jeden z pojaz-

dów, lekarz nie ma obowiązku wyciągać z pojazdu

poszkodowanego, albo ratować tonącego, jeśli sam

nie umie pływać. Jeśli lekarz mający udzielić pomocy

ma pod swoją opieką dziecko i udzielenie pomocy

wymaga pozostawienia dziecka samego, co mogłoby

się wiązać z zagrożeniem życia tego dziecka, również

nie musi udzielić takiej pomocy [7, 9, 10].

Natomiast, gdy niebezpieczeństwo wynika

z rodzaju choroby (np. choroba zakaźna, AIDS, itp.)

osoby wymagającej pomocy, lekarz ma obowiązek

udzielić pomocy, nawet z narażeniem się na nie-

bezpieczeństwo osobiste, ponieważ wykonywanie

zawodu lekarza wiąże się z tego rodzaju ryzykiem.

Jeśli istnieje ryzyko kontaktu z krwią poszkodowa-

nego, a więc ryzyko zakażenia chorobą zakaźną,

a lekarz nie posiada odpowiedniego wyposażenia

to jest także zobowiązany do udzielenia pomocy

[8, 13, 19].

Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej jest

także ujęty w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL) w art.

69, który mówi, że „lekarz nie może odmówić

pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących

zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania

jej ze strony instytucji powołanych do udzielenia

pomocy”. Określenie przypadki niecierpiące zwłoki

jest ogólnikowe. Artykuł ten nie określa, w jakich

sytuacjach obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej

występuje. Kodeks Etyki Lekarskiej w artykule 7

zezwala w szczególnych przypadkach odstąpić od

udzielenia pomocy, jednak z wyjątkiem przypadków

niecierpiących zwłoki. W myśl art. 10 KEL lekarz

w swoim działaniu może wykroczyć poza swoje

umiejętności zawodowe [3].

Pielęgniarka, zgodnie z artykułem 19 Ustawy

o zawodach pielęgniarki i położnej, ma obowiązek

udzielić pomocy w każdym przypadku niebezpie-

czeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na

zdrowiu pacjenta, zgodnie z posiadanymi kwali-

fikacjami zawodowymi. Pielęgniarki i położne są

zobowiązane do udzielania pomocy w takich sa-

mych okolicznościach jak lekarze, różnią się jedynie

zakresem kompetencji [16].

Zapisy Ustawy o Państwowym Ratownictwie

Medycznym stanowią, iż zawód ratownika me-

dycznego może wykonywać osoba, która prócz

posiadania zdolności do czynności prawnych, stanu

zdrowia pozwalającego na wykonywanie zawodu

i znajomości języka polskiego, musi spełniać na-

stępujące wymagania: ukończone studia wyższe

na kierunku (specjalności) ratownictwo medyczne

lub ukończona publiczna szkoła policealna albo

niepubliczna szkoła policealna o uprawnieniach

szkoły publicznej oraz posiadanie dyplomu potwier-

dzającego uzyskanie tytułu zawodowego ratownika

medycznego. Wykonywanie zawodu ratownika

medycznego polega m.in. na: zabezpieczeniu osób

znajdujących się w miejscu zdarzenia oraz podej-

mowaniu działań zapobiegających zwiększeniu

liczby ofiar, dokonywaniu oceny stanu zdrowia

osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i po-

dejmowaniu medycznych czynności ratunkowych,

transportowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia

zdrowotnego, komunikowaniu się z osobą w stanie

nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielaniu jej

wsparcia psychicznego.

Zgodnie z dyspozycją Ustawy o Państwowym

Ratownictwie Medycznym szczegółowy zakres

czynności ratunkowych ratowników medycznych

określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29

grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu

medycznych czynności ratunkowych, które mogą

być podejmowane przez ratownika medycznego

(Dz. U. z 2007 r. Nr 4, poz. 33) oraz Rozporzą-

dzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 14 stycznia

2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie

szczegółowego zakresu medycznych czynności ra-

tunkowych, które mogą być podejmowane przez

ratownika medycznego (Dz. U. z 2009 r. Nr 11, poz.

64). Załączniki do tych rozporządzeń szczegółowo

wskazują zakres czynności, które mogą być podej-

Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych

99

mowane przez ratownika medycznego samodzielnie

i pod nadzorem lekarza oraz wymieniają leki, które

ratownik może podać choremu.

Do licznych czynności ratunkowych, które ra-

townik może wykonać samodzielnie należą m.in.

czynności związane z udrażnianiem dróg oddecho-

wych, tlenoterapia, defibrylacja, monitorowanie

parametrów życiowych, wykonywanie wkłuć do-

żylnych, opatrywanie ran, unieruchamianie złamań,

itp., a wśród bardziej skomplikowanych należy wy-

mienić m.in. intubację dotchawiczą w laryngoskopii

bezpośredniej w nagłym zatrzymaniu krążenia przez

usta lub przez nos, bez użycia środków zwiotcza-

jących, odbarczenie odmy prężnej drogą nakłucia

jamy opłucnowej czy odebranie porodu nagłego

w warunkach pozaszpitalnych. Pod nadzorem leka-

rza ratownik medyczny może przeprowadzić m.in.

intubację dotchawiczą z użyciem środków zwiotcza-

jących, kardiowersję elektryczną i elektrostymulację

zewnętrzną, cewnikowanie pęcherza moczowego

czy zakładanie sondy żołądkowej i płukanie żołąd-

ka. Załącznik do wspomnianego rozporządzenia

Ministra Zdrowia wymienia łącznie 28 leków,

które może podać pacjentowi ratownik medyczny,

w tym głównie preparaty stosowane w resuscytacji

krążeniowo-oddechowej oraz płyny infuzyjne.

Zakres czynności ratunkowych, które ratownik

medyczny może podjąć samodzielnie wraz z zesta-

wem leków, którym dysponuje, pozwala na fachowe

udzielenie pomocy ofiarom wypadków drogowych

w większości przypadków, a zatem właściwa pomoc

medyczna może być udzielona także przez zespoły

ratownictwa medycznego, składające się wyłącznie

z ratowników medycznych, bez obecności lekarza.

W przypadku udzielania pomocy medycznej oso-

bom rannym w wypadkach drogowych decydującym

czynnikiem jest jak najszybszy transport poszkodo-

wanego do szpitala i monitorowanie parametrów

życiowych chorego, co należy do głównych zadań

zespołów ratownictwa złożonych z ratowników

medycznych.

Podsumowanie

1. Zgodnie z przepisami prawnymi każdy obywa-

tel ma obowiązek udzielenia pomocy osobie

znajdującej w stanie grożącym bezpośrednim

niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu.

2. Lekarz, pielęgniarka lub ratownik medyczny nie

mogą odmówić pomocy osobie, która znajduje

się w stanie niecierpiącym zwłoki i grożącym

bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia

albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a udzie-

lenie pomocy nie powoduje zagrożenia dla ich

zdrowia lub życia.

3. Możliwości odstępstwa od udzielenia pomocy

ofierze wypadku w rozumieniu prawa są ściśle

określone i nieliczne.

1. Bafia J, Miodunki K, Siewierski M. Kodeks karny – komen-

tarz. Wyd Prawn, Warszawa 1987: 122-125.

2. Bojarski M, Kadecki W. Kodeks wykroczeń z komentarzem.

Of Wyd „Profi”, Warszawa 1995: 218-220.

3. ***Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r.

z późn. zm.

4. ***Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1997 r.

Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

5. ***Kodeks wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r. (Dz. U.

z 1971 r. nr 12, poz. 114 z późn. zm.)

6. Konieczny J, Wawrzynowicz A, Patalas E. Ratownictwo

w systemie bezpieczeństwa publicznego – wybór źródeł.

Garmond Of Wyd, Poznań-Inowrocław 2002, 9, 36, 39,

69-88.

7. Kordel K. Nieudzielenie pomocy – dylematy. Materiały

konferencyjne V Ogólnopolskiego Forum Prawniczo-

Medycznego „Aktualne problemy prawa medycznego”,

Warszawa, 05-06.12.2002 r.: 47-53.

8. Kubicki L. HIV/AIDS – odmowa leczenia i nieudzielanie

pomocy medycznej. Wyd Poznańskie 2001: 47-73.

9. Kubicki L. Prawo medyczne. Wyd Med Urban & Partner

2003: 44-48.

10. Nesterowicz M. Prawo medyczne. Towarzystwo Naukowe

Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń

1994: 53-54.

Piśmiennictwo

11. Poździocha S, Guła P. Ustawa o Państwowym Ratow-

nictwie Medycznym komentarz. ABC, Warszawa 2008:

30-53.

12. ***Prawo o ruchu drogowym z dnia 20 czerwca 1997 r.

(Dz. U. z 1997 r. Nr 98, poz. 602 z późn. zm.)

13. Szwarca A. J. AIDS i prawo karne. Wyd Poznańskie 1996:

87-102.

14. Świątek B. Obowiązek ratowania życia. Postępy Medycyny

Sądowej i Kryminologii 1997, 3: 43-48.

15. ***Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza

i lekarza dentysty (Dz.U. 1997 Nr 28 poz. 152 z późn.

zm.)

16. ***Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki

i położnej. (Dz. U. z 1996 r. Nr 91 poz. 410 z późn. zm.)

17. Wojciechowski J. Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo.

Wyd Librata, Warszawa 1998, 279-282.

18. ***Wypadki drogowe w Polsce w 2009 roku. Komenda

Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Wydział Profi-

laktyki i Analiz, Warszawa 2010.

19. Zamirowska A, Żołnowska A, Smereka J. Zasady postępo-

wania z chorymi zakażonymi HIV w stanach zagrożenia

życia. Medycyna Intensywna i Ratunkowa. Wyd Med

Urban & Partner 2002: 93-101.