Środowiskowe uwarunkowania rozwoju kulturowego w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza
na terenie Europy oraz stepowej strefy zachodniej i środkowej Azji. Ważniejsze rudy miedzi i
ich złoża.

Rudy miedzi: chalkopiryt, chalkozyn, bornit, (siarczki), azuryt, malachit (węglany)
występowanie rud miedzi: płn-zach i płd-zach Półwysep Iberyjski, południowa Francja, Bretania,
Irlandia, Walia, Szkocja, dorzecze Renu (trudno mi określić co tu jest, ale tak to wygląda na
mapce), Karpaty, Rudawy, Harz, Alpy Salzburskie Grecja (Attyka/Megara?), Kreta, Azja – Cypr,
Azja Mniejsza (wybrzeża), Syria, Kaukaz, góry Ural, rejon Donu
Rudy cyny (na wszelki wypadek): Galicja (iber.), Irlandia, Rudawy, dorz. Loary, Kotl. Karpacka,
Anatolia, Ural, Kaukaz
Karpaty, Alpy – miejscowe złoża, Krag Nordyjski – Alpejskie, potem być może Uralskie. Dla wsch
Europy – złoża uralskie i donieckie Na początku dla wczesnego brązu najważniejsze anatolijskie,
kaukaskie, bałkanskie i siedmiogrodzkie, potem iberyjskie (przyciągały żeglarzy z obsz.
Ś

rodziemn.). Wymiana między ośrodkami powodowała aktywność poszcz. Społeczności. Lepszy

przypływ i wymiana informacji = rozwój cywilizacyjny, rozprzestrzenienie idei.
Klimat: od IV tyś klimat cieply, ale suchy – okres subborealny. Od ok. 700 p.n.e. - wachniecie
subatlantyckie (okres subatlantycki) klimat wciąż stosunkowo cieply, dużo chloniejsze zimy,
bardziej wilgotny, więcej opadów – zakrycie osad nadbrzeznych i zmiany w faunie i florze, Europa
wschodnia, step i lasostep – kontynentalizm, bardziej odczuwalne zmiany, ujemny bilans wodny –
mało opadów, woda gł. z wielkich rzek, po których dobrze widać wachnięcia. W lasostepie
roślinność stepowa i leśna, dobre miejsce do bytowania. III tyś – klimat suchy, ogr. Kontynentalny,
niższy poziom wód, od przełomu II/III tyś wilgotniej i chłodniej, wyższy poziom wód, półpustynie
stepowieją, od XIII w p.n.e. ochładzanie klimatu – ubożeje szata roślinna, w VII wieku wilgotnienie
– lepsze warunki na stepie (koloniści greccy), od VI-V w klimat tak dbry, że aż pojawiają się lasy,
IIIw-I w p.n.e. - suchy i gorący klimat.

Wydobycie i wytapianie miedzi. Techniki odlewania i obróbki przedmiotów brązowych.

Proporcje 90:10 (brąz/cyna)
Miedź ze złóż jw., wydobycie prostymi metodami górniczymi – nieregularne leje drążone w
podłożu, w skałach – male kamieniołomy. Na stokach – sztolnie poziome lub ukośne (Mulbach-
Bischofshofen np. - żyły pirytów. Eksploatacja metodą ognia i wody (termicznie?), kruszenie
klinami. Na miejscu obróbka urobku – rozbijanie kilofami z tuleją i mlotami. Wydobyta miedź była
sortowana, oczyszczana, mielona w żarnach. Pozbywano się bezwartościowych resztek poprzez
płukanie rozdrobnionej rudy w drewnianych nieckach. By z rudy uzyskać metal, prażono ją i
wytapiano, podsycając ogień . Dymarki w których wytapiano – niewielkie zagłębione w ziemię
wiezyczki z kamienia oblepionego gliną lub gliny. Rudę zmieszaną z węglem drzewnym lub na
warstwie drewna lub węgli drzewnych, uzyskując metal – forma placka. Ostatnia faza, wytop
przedmiotów, odbywała się poza strefą kopalni. Formy – jamowe, kamienne (dwu i więcej
częściowe, wielokrotnego użytku), formy jednorazowe – na wosk tracony (rzeźbiono formę w
wosku a następnie pokrywano to gliną, która wysychała, a następnie wosk wytapiano i powstawała
forma do wytopu przedmiotów brązowych. Gotowy przedmiot wymagał usunięcia szwów
odlewniczych. Stosowano także technikę kucia oraz wyciągania.
Cyna obniżala temp. Topnienia z 1083 na 1000 stopni.

Europa zachodnia i południowo-zachodnia w młodszej epoce brązu (od połowy II tysiąclecia).

Półn. Holandia – kultura Elp, 1300-800, gł. osiedla, trójnawowe domy, słupowe, długotrwałewo
osadnictwo. Garnki jajowate, niestaranne, jak w nordyjskiej, wpływy z KPP
Francja płn i zach – kontynuacja brązu typu atlantyckiego, gł. skarby i luźne znaleziska brązowe,
nieuchwytny obrządek pogrzebowy, nieznane osiedla(stan badań?), amorykański ośrodek w tym

czasie – szczyt rozwoju, miecze z językiem karpia
Półwysep iberyjski – kontynuacja południowo-wschodniej kultury epoki brązu. 1100-800/700
p.n.e., niespaleni zmarli w grobach w obstawie kamiennej, płyty z reliefami z wyobr. Broni – mialy
zastapic wyposazenie.
Kultura „nuragów” - Sardynia, Baleary (zwane tu talaioty), od poł II tyś do Kartagińczyków,
osiedla z potęznymi wieżami obronnymi, cmentarze w jaskiniach lub grobowce w wieżach lub
prostokątne, duże i sklepione – navetty, ciałopalne, zbiorowe.
Wyspy Brytyjskie: kultura grobów ciałopalnych – kont. Miejscowej kultury. Rozwój osadnictwa,
kurhany, ceramika nawiazuje do wczesniejszej – garnkowate. Rozwój metalurgii miejscowej. Groty
z uszkiem na tulei, potem miecze ze sztabą i groty z tuleją, formy odlewnicze i skarby częste.
Orkady i szetlandy – osiedla z kolistych domów.
Kultura deverell-rimbury – 1200/1100-500 p.n.e. - przybysze z KPP, zabudowa gosp i domy, plan
koła, słupowe. Zarysy pól rozdzielonych murkami/kamieniami – 'celtic fields', zauważalne..
Ciałopalenie, do 100 grobów na cment
Półwysep apeniński: - wpływy popielnicowe. Częsciej groby płaskie popielnicowe. Napływ
ludności z tamtych terenów (np. środkowodunajska KPP), gawskiej – nowe formy.
k. Golasecca – IX w
k. Este – IX w
k. Villanova – IX w az po śr Włochy – wazy villanova zw. Z kultura gawska. Wszystkie kultury
płaskie popielnicowe.
Kulura protoetruska – śr włochy. Toskania, Umbria, Lacjum. Groby studniowe – cialopalne w
głębokich jamach, urny domkowe, wpływ villanova, ryta ceramika, brzytwy dwusieczne uchwyt
zakończony kółkiem, zapinki z łukowatym kabłąkiem
pd Italia – gr Tolle Galli, kontynuacja tradycji, szkieletowe.
KPP we Francji i Katalonii – Francja - BD to przenikanie elementów na zachód, wyroby brazowe z
Nadrenii i miecze Rixheim. Dopiero od HA we francji wschodniej, grupy burgundzka, szampanska,
sassenay (nad saoną), wzdluż rodanu – tworzą południowofrancuską (Mailhac, od HB), rozwój
osadnictwa i cmentarzyska, pd francja – male jamy grobowe 'rodzinne', oznaczone kamieniami.
Naczynia meandrowe, a także figuralne przedst na ceramice. Brąz prod na miejscu – formy
odlewnicze. Nawiazania italskie i orientalne.
Katalonia – od HB, dwie grupy lokalne – w katalonii i starej kastylii. Analogie do palafitowych
osiedli szwajcarskich. Francji – katalonska, kastylijska – sr francja i nadrenia. Ciałopalne plaskie
duże cmentarzyska. Ceramika – żłobki, ornament np. meander, grupy kresek, wazowate, misy
stozkowate, plkoliste, zapinki naw do italskich, naw. Do zachdonich kultur KPP
Basen Paryski – gr Saint Gervais – birytualizm, przybysze ze srodk. Eur. KPP, rixheim, szpile
pastorałowate, , kontynuuje ją gr Longueville – cialopalne popieln.
kultura Seine-oise-marne -

Kultura Gava i inne kultury w dorzeczu środkowego i Dolnego Dunaju w młodszej epoce
brązu.
Kultura Noua – podobna do k. grobow zrebowych, być może się z niej wywodzi – podobna do fazy
sabatinowskiej kgz. Sięga do polski – ok. przemysla i rzeszowa. Obejmuje besarabie, moldawie,
wschodni siedmiogrod, zasieg az po dniestr. XIII w – rozprzestrzenia się na zachod tracac el
stepowe, groby podobne do zrebowych, nakryte kurhanem (moldawia) lub na boku, szkieletowe.
Miecze sosnova maza, wyroby kosciane i kamienne, naczynia szerokootworowe z dekoracja
guzkowa, plastyczna, ryta, podobne wyposazenie grobow (2-3 naczynia), osiedla otwarte,
pozostalosci – zolniki (kopczyki z ceramika, odpadkami i popiolem), wyobrazenia figuralne z gliny,
lyzki przesliki, szpile pastoralowate, fazy – protonoua i wlasciwa noua, najwięcej na moldawii oraz
w siedmiogrodzie. Zajmowala się hodowla.

Gr coslogeni – dobrudza/muntenia, gr kultury noua?, zolniki, brak cmentarzysk

k suciu de sus – zwana tez felsoszocs, dorzecze gornej cisy- pln=zach rumunia, pln-wsch wegry,

elementy w siedmiogrodzie. Osiedla o zwartej zabudowie, tellowe. Ryta i wycinana ceramika,
motyw spirali, podloze otomani. Braz – gl skarby, naramienniki z tarczkami spiralnymi, czekany.
Stanowisko Lapus – cmentarzysko kurhanowe, gr cialopalne bezpopielnicowe, dużo naczyn, brazu i
zelaza w inwentarzu. el. Kultury noua. Ceramika podobna do madziarowskej, pilinskie naczynia
wazowate, wazy o wyodrebnionej szyi ze zlobkami, siekierki z tuleja i uszkiem, ludzie pochowani
w lapus kierowali wydobyciem miedzi i zlota.

gr. cuceni – BC/D, banat, zw. Z girla mare, groby popielnicowe, ornament ryty i stempelkowy,
wisiorki, kolie, czekany z tarczowatym obuchem, złobki/kanelury, szpile z główką w postaci
rozwidlonych skrzydełek, cmentarzysko podobne do lapus z wieksza il ceramiki.

Kultura gawska – gorna i srodkowa Cisa, Banat, Siedmiogród, HA.HB, szybko rozprzestrzenia się
na siedmiogrod, podloze miejscowych kultur jak suciu de sus czy cruceni, ekspanduje na k.
pilinska, w pl w okolicach krosna (wietrzno), nowa huta, oddzialywania do wloch (villanova),
osiedla otwarte a także grody z wałami i fosami na miejscach naturalnie obronnych, groby
cialopalne plaskie popielnicowe, być może nieuchwytny obrzadek. Osrodek produkcji przedmiotow
metalowych, ogromne skarby – uioara, ajud, spoleczenstwo bogate także dzieki eksploatacji zloz
soli. Naczynia – guzki na gornej czesci brzuzca, kanelury. Wazy z dwoma uchami, misy, czerpaki,
kubki itd. Pod koniec HB zajmuje ją wschodnioeuropejska k. mozoscat, a pld siedmiogrd – basarabi

k. holihradzka – dobrudza, podniestrze, HA, przybysze którzy wyparli noua i azysymilowali się z
komarowska, jajowate/tulipanowe naczynia kuchenne, wygładzona czerniona pwoierzchnia,
gawskie wazy typu villanova, cialopalenie, kurhany i plaskie, pojedyncze popielnice w grobach,
dużo skarbow – michalkow k. tarnopol, formy odlewnicze – wlasna metalurgia.

k. insula banului – nawiazuje do girla mare, oltenia, serbia, nisz, bulgaria. Osiedla z domami
slupowymi i jamami, jaskinie, kanelury i guzy jak u gawskiej, stempelki, brak cmentarzysk,
ornament pseudosznurowy, craiova – cmentarzysko cialopalne, os. grupa

Bułgria – grupy z ceramika z ornamentem stempelkowym -

k. Babadag – HA2-HC, osady obronne nad zbiornikami wodnymi podobna do dwoch wyzej itd.

noua i coslogeni mogą się tu nie liczyc ale no.

Europa północno-wschodnia (strefa leśno-stepowa i leśna) w młodszej epoce brązu.

Kultura czernoleska – genetycznie zw ze wschodniotrzciniecka lub komarowska. Od kijowa
mniej- wiecej po środkowe podniestrze, osady otwarte, grody (Czarny Las), metalurgia brązowa,
siekiery z tuleją i dwoma uszkami, wyroby kamienne i krzemienne, znajomość żelaza, naczynia o
esowatym profilu, guzki i listwy plastyczne, podobne do typu villanova, zmarli wyprostowani, ale
groby szkieletowe nieliczne, importy, także z obszaru uralskiego

kultura bondariochańska – płnowcnowschodnia/wschodnia ukraina, sejm i doniec, dalszy ciag
marianowskiej i malobudkowskiej, material glownie osady – ceramika, garnkowate o esowatym
profilu, dolki o stempelki, krzemienne narzedzia, formy odlewnicze – metalurgiea

kutlrura pozdniakowska – sr i dolna oka, II/I tyś p.n.e., osiedla otwarte, cmentarzyska szkieletowe,
hodowla i rolnictwo, rybactwo i myslistwo, oddzialywania grobow zrebowych

kultura nadkazanska – ujscie kamy do wolgi, przelom II/I tys p.n.e., osrodek metalurgiczny z
ktorym kontakty nawiazali ludzie z kregu nordyjskiego, osiedla na cyplach z walem i rowem, domy
o konstrukcji slupowej z paleniskami wewnatrz, pochowki szkieletowe, czasem kurhany, importy
nordyjskie, baza dla k. ananinskiej.

Strefa tajgi:

kultura ceramiki dolkowo-grzebykowej, turbinska i korczak (peczora), k jełowska, suzguńska,

gospodarka lowiecko-rybacka, k czirkowsko-sejminska, nad peczorą – lebiezanska, oseidla na
terasach nadrzecznych, paleniska, obrobka krzemienia, kosci zwierzat futerkowych w duzej ilosci,
obrobka miedzi

Kultury stepów Europy w młodszej epoce brązu (od połowy II tysiąclecia).

Kultura bałanowska – hodowla, typ antropologiczny srodziemnomorski, osiadly tryb zycia –
osiedla, domy slupowe, polziemianki i zrebowe, druga faza – osiedla ufortyfikowane, obrzadek
szkieletowy, gł wyroby kościane, mniej brazowych, od II fazy także cialopalne, ceramika – amfory,
szeroki brzusiec krotka szyja, kuliste dna, zausznice

kultura abaszewska – poł II tyś, dorzecze wolgi, szkieletowe, kurhany, hodowla, szkieletowe,
większość krzemieni i kosci niż brazu, tarczki w formie rozetek, pod koniec II tys p.n.e. najechaly
ich groby zrebowe

kultura marianowska – sejn i doniec, na podlozu k z ceramika dolkowo-grzebykowa,
krotkotkotrwale osady na brzegach wydmach podmoklych lak, dotarli tu z grobami
katakumbowymi, skad maja znaja technike brazu, mlodsze fazy nazywaja się malobudkowska

kultura grobow zrebowych – 1800-1000, po Dunaj. Wlasny styl metalurgiczny w tym orkesie,
domostwa slupowe przy brzegu, zboza (sierpy brazowe), hodowla – mleko, okragle i pdluzne
kurhany, szkielety na lewym boku z twarza na wschod, zrebowe obudowy z belek

kultura sabatinowska – XVI-XIII w p.n.e., na podst wielowaleczkowej, pod presja zrebowych.
Rolnicza, osadnictwo, kamienna, kamiennoziemna zabudowa, zboza – sierpy, metalurgia, być może
wywedrowali jako ludy morza po zmianach klimatu

k andronowska – kazachstan, kirgizja; podłoże sintaszty, podobny model do zrebowej, hodowla,
wypas stad, stale osiedla, rolnictwo po czesci, sierpy do gromadzenia paszy glownie, polziemianki,
kurhany ogrodzone czasem kamiennymi plotami, magia rolnicza – osiedle aleksiejowskie w
kazachstanie, miejsce palenia roslin i miesa

kultura karasukska – od pol II tys BC, na terenach andronowskich, przedandronowskie tradycje,
rodowe cmentarzyska, szkieletowe pochowki w skrzyniach, naczynia z kulistym dnem,
zoomorficzne zdobnictwo, hodowla

k bielozierska – dniepr/dunaj, pierwsze zelazo, krotkie bimetaliczne miecze, wznosili konstrukcje
trwale, XII-X w p.n.e., glownie zespoly grobowe, plaskie, kurhany, zmarli skurczeni, zerwali
zwiazki z osrodkami surowcowymi więc musieli się wrocic do krzemieni i kamieni, wzrasta udzial
hodowli, zwl konia,

horyzont sejminsko-turbinski?

horyzont kimmeryjski – zmiany klimatyczne na przełomie tysiącleci; X-VIII w heroizowanie
zmarłego wojownika; upowszechnienie taktyki i techniki walki, ustawianie steli na kurhanach,
grabieże

grupa czernogorowska – X-IX w p.n.e., na bazie miejscowych + nomadów z Azji centralnej – od
poznej karasukskiej,

etap nowoczerkaski – tozsamy z horyzontem kimmerysjkim

Halsztacki krąg kulturowy w Europie Środkowej.

Kultura bylańska – HC HD środkowe Czechy, głównie pochówki szkieletowe w drewnianych
komorach nakrytych płaskim stropem drewnianym, zmarły wyprostowany na wznak, czasem obok
szkieletu drugie spalone szczątki, w bogatcyh grobach ślady czterokołowego wozu, w grobach
elementy rzędu końskiego, przedmitoy metalowe, ceramika. Półksięzycowate podstawki na
plackach z gliny, pozostałości potraw mięsnych, obok bogatych także płaskie, ciałopalne
popielnicowe ubogie, gł na peryferiach kultury, ceramika – naczynia wazowate o krótkiej
wyodrębnionej szyi, misy o wygiętych brzegach do środka i na zewnątrz, naczynia cieńkościenne
grafitowane i naczynia malowane, motywy geometryczne, stylizowane postaci ludzkie,

kultura mogił południowoczeskich - na podłożu k milaweckiej, ciałopalne, mniej bogate niż jw,

okryte kopcem z okregiem kamiennym na obwodzie

kultura wschodniohalsztacka – dolna austria – polnocna chorwacja, srodkowy dunaj, w epoce brazu
– srodkowodunajska KPP, gł cialopalenie, komory z drewna kurhany, nove kosariska, inwentarz
podobny, naczynia z plastycznymi głowami bykow, naczynia situlowate, mniejsze naczynka
przyklejone do górnej części brzuśca (incepcja?), antropomorficzne nozki, puste nozki,
grafitowanie, malowanie (czerwona farba, czarne figury), geometryczny, meander, figuralny,
nalepiane na ceramikę brązowe blaszki, s\figuralne także na grafitowanej, załamanie przez scytów

kultura horakowska – pd Morawy, ekspansja na luzycka, aż do olomunca, rozwinieta metalurgia zwl
zelazna, szlak handlowy, gdzie oddzialywala halsztacka na luzycka, osady otwarte, mniej grody,
groby popielnicowe i szkieletowe, kurhany, komory drewniane – halsztacki standard, podobnie w
ceramice, misy z wywinietymi/zawinietymi koncami, bransolety z kulkowato zgrubiałymi koncmi,
stanowisko byci skala z grobem w komorze na wozie, w okol ponad 40 inych szkieletow, tylko 5
meskich, brakowalo im czesci ciala, odlamki naczyn i wyroby brazowe rozrzucone, nawet grecki
helm brazowy, pochowek na wozie normalnie tu niespotykany, grociki scytyjskie, grob ksiecia?

Kutlura pd-wsch-halsztacka – Słowenia i Karyntia, Sawa Drawa, na podłożu miejscowej
ś

rodkowodunajskiej KPP, z wpływów kimmeryjskich, groby bezpopielnicowe cialopalne, rzadziej

popielnicowe, osiedla obronne na wzgorzach, naczynia brazowe z plastyka figuralna, situle, cisty,
bizuteria, grupa dolnoistryjska – kurhany, z komorami drewnianymi, popielnice, formy
zoomorficzne, miecze itd., grupa slowenska – osiedla obronne z kamiennymi walami, zapinki
lukowate z wyodrebniona nozka, reszta halsztacki standard, wplywy italskie, szczyt w V w,
rozwineita emtalurgia brazowa, kres z Celtami

Kultura halsztacka i inne kultury wczesnej epoki żelaza w Europie zachodniej.

Dlugie miecze, siekierki z bocznymi wystepami klamry do pasa typisz halsztat

cmentarzysko w hallstatt – w okolicach kopalni, płaskie, wykładane gliną i kamieniami, 55%
szkieletowych, cialpalne bezpopielnicowe, czasem czesciowo spaleni, bogate pochowki
wojownikow, prawdopodobnie zarzadzajacych kopalniami, naczynia brazowe z poludnia, ozdoby
rekojesci z bursztynu i kosci sloniowej

Kutlura zachodniohalsztacka – górny dunaj austria bawaria, nadrenia, cialopalne, szkieletowe,
kurhany, ozdoby typowe itd., wazowate naczynia o krotkich wyodrebnionych szyjach, misy
talerzowate o zdobionym wnetrzu, ceramika geometryczna zdobiona orn. Rytym, malowanym,
wycinanym, full odpust, zróżnicowanie społeczne, kontakty wzdłuż dunaju ze scytami itd., rodanem
z massalia, heuneburg- wypalana cegła, char. Dla srodziemnomorskiej, basstiony, celty!, pochowki
na wozach

Kimmerowie w zachodniej europie – poj. Się zabytki typowe dla kimmerow np. we francji, rzad
konski, pcohowki swiadczace o stratyfikacji spol, przedarli się az do mesety – informacja pliniusza
o ludach – ze w iberii oprócz celtow iberow i fenicjan zyli także Persowie, aż do okr. Rzymskiego
w hiszpanii

halsztat we francji – w fazie środkowej 625-540 naplyw ludzi ze wschodu, o kult halsztackiej,
birytualizm, żelazo, dlugie miecze, silne tradycje miejscowe, pojawiaja się wozy, zapinki z
wyodrabniona nozka, hellenizacja, także kurhanowe cmentarzyska w belgii i inadrenii

Anglia – wplywy z nadrenii, ludność halsztacka miesza się deverell – rimbury, szpile z łabędzią
szyjką, halsztackie zapinki, broń halsztacka, ceramika dawna, garnkowate i szerokootoworowe
oszczedna dekoracja.

Kimmerowie i Scytowie w świetle źródeł pisanych.

Kimmerowie:

–

Odyseja – lud zamieszkujący na północ od Morza Czarnego – Hippemologowie, czyli

mlekojadowie, wspominani też przez poetę Kallimacha

–

Biblia – zwani GOMER, księga Ezechiela – zagrażają Izraelowi

–

Urartu – po tym jak pojawili się w krainie Gamir (Kapadocja, Zakaukazie), nazywani

Gimirrai, pisali o nich Asyryjczycy, gdy Sancheryb przygotowywał się do wojny z Rusą I. Rusa I
ok 715 p.n.e. Rusa I probowal rozbic Kimmerów, posiłkując się calą siłą militarna państwa. Urartu
przegralo – debiut militarny kimmerów. Pojawiają się w Urartu po śmierci Sarduri, kiedy ustaje
konflikt między Urartu a Kolchidą.

–

Herodot podaje, że przemieścili się pod wpływem konfliktu ze Scytami

–

705 śmierć Sargona II

–

679 atakują Asyrię za Assarhaddona – notatka u asyryjczyków i babilończykow

–

ok 676 sprzymierzeni z Urartu atakują Frygię – Midas popełnia samobójstwo (Strabon)

–

660 Lidia prosi o pomoc Asyrię przeciw Kimmerom, potem Kimmerowie w Tracji

–

zdobyli Atandros u podnóży Idy – panowanie 100 lat, Gyges z Lidii walczy z nimi, wysyłał

ich wodzów jako jeńcow do Asyrii, pokonują jednak Gygesa (654 śmierc w boju), zgarniają Sardes,

atkują miasta jońskie

–

Ardys, syn Gygesa wypiera ich, pokonuje ich Assurbanipal z pomocą Scytów, wódz

Lygdamis umiera i Kimmerowie muszą przenieść się na teren miasta Synope

–

z Azji wypędza ich Alyattes z Lidii (żył do 562)

Scytowie:

–

675 – Assarhaddon, Asyria, okolice jeziora Urmia, przy walkach z Medami

–

Herodot – spłaszcza złożony proces w czasie – scytowie królewscy, scytowie koczownicy,

scytowie oracze, scytowie rolnicy, od Istru do Tanais (Dunaju do Donu), 700 km na polnoc

–

Przy walkach asyryjczyków z Medami za Iszpokajosa wspomagali medyjskie panstwo

Manna. Asyryjczycy przeciagneli ich na swoją stronę w obliczu zagrozenia Kimmerami

–

673 pomagają asyryjczykom tłumić medyjskie powstania, zwł podczas najazdu Medów z

wodzem Kasztaritu w 653 na Asyrię, ratują Niniwę

–

Herodot twierdzi, że po tym 8 lat pustoszyli Azję

–

Herodot - idą na Egipt, ale w Syrii pokonuje ich faraon Psametych – jedna twierdza nosi

nazwę Scythopolis

–

612-610 koniec Asyrii, z Babilonczykami i Medami zdobywają i palą Niniwę

–

605 biorą udział w bitwie pod Karkemisz między Egiptem i Babilonią (grociki strzał)

–

uczestniczą w konflikcie Medii (Kyaksares) i Lidii (Alyattes), koniec w 585, Kyaksares

posuwa się nawet do wymordowania wodzów scytyjskich

–

wycofują się, niszcząc twierdze urartyjskie, torując Medom drogę do podboju Urartu w 590

p.n.e. (grociki strzał)

–

514 p.n.e. pokonują Dariusza I Hystaspesa (Herodot – miał armię 700 tyś wojowników i z

tym wyprawil się na Scytię)

–

IV księga herodota

–

Herodot podaje, że ich taktyką było przeciąganie przeciwnika w głąb stepu, gdzie po drodze

niszczyli za sobą studnie, źródła i pastwiska, Persowie dotarli za nimi aż do stepów Azowskich

–

siostra wladcy Odryssów Sitalkesa, V w p.n.e., była żoną scytyjskiego króla Aripejtesa –

kontakty z sąsiadami

–

Skala w Behistun Dariusza I – pokonanie Saków i rebelii w Persji

Kultura scytyjska i inne kultury na stepach oraz w strefie kaukaskiej we wczesnej epoce
żelaza.

Kurhany (aleksandropolskij kurgan, Certomlyk itd. - IV/V w p.n.e.) z figurami wodzów na górze,
groby elity, zawierające przedmioty produkowane przez greckich rzemieślników na zamówienie –
wplywy greckie. Przedstawienia figuralne, w pochówkach groby świty, wyposażenie, pochówki
koni, wieczna egzystencja i droga słońca (orientacja pochówków wschod- zachod), naczynia
libacyjne, w wariancie leśno-stepowym są już osiadli, potężne osiedla obronne - w V w
optymalnego klimatu przed zalamaniem się go z powodu eksploatacji stepów i najazdu Sarmatów
(Perajasław Chmielnicki) – centra proukcyjne i handlowe, podstawą jest hodowla koni, które dają i
pożywienie i surowce i transport, eksport wina – masowy. Wysoka społeeczna pozycja kobiet.

Za Donem – Sarmaci. Podobni Scytom, aż do Uralu, Issedonowie naprzeciw od Massagetów,
którzy mieszkają między m. Aralskim a m. Kaspijskim. Wg Herodota Sarmaci to potomkowie
Scytów i Amazonek, jednak nie wyuczyli się dobrze scytyjskiego języka – miejscowy substrat
etniczny? B wysoka pozycja kobiet u Sarmatów. Sakowie – Dahowie, Massageci, wszystko
irańczycy. Podłożem tych kultur była kultura andronowska na fedorowskim etapie rozwoju.
Massageci – ta sama odzież, te same dwusieczne topory itd.

Sakowie – siedmiorzecze, k tasmolińska i majemirska, podobne elementy – rząd koński, styl
zoomorficzny, Pazyryk – bogactwo także dzięki zachowaniu materialow organicznych, pochowki
konskie, konstrukcje na zrab, bogate wyposażenie we wszystko, stele nagrobne w postaci
mezczyzny, komora z wyposazeniem po polnocnej stronie, wystepuja w zrodlach chinskich jako
Jueczży. Rozbili ich Xiongnu? (hun-ny, siun-ny – to raczej chodzi o Hunów po prostu,
mongolskich)

kultura ujukska – Tuwa, kurhan Arzan – IX w p.n.e., zdobnictwo scytyjskie zwinięty drapieznik,
pantery, zwieńczenia figurkami zwierząt, akinakesy, symbol rozwarstwienia, stąd się rozchodzili
Scytowie. Rozwija się do II w p.n.e., do Hunów i Sarmatow.

Kultura tagarska – VIII-III w p.n.e., podloze andronowskiej i karasukskiej, dorzecze Jeniseju, ktlina
Minusinska, sajan wschodni, glownie brazowa, kurhany i osiedla obronne, prawdopodobnie
również iranczycy

ok polowy I tys p.n.e. upwszechnia się zelazo

Europa – problemem jest uaktywnienei się nie Hunow, a Sarmatow, podloze kultury sauromackiej z
pd uralu, gdzie pojawia się kutlura prochowska, sztylety z lukowato wygieta glowica, zwierciadla,
swoista ornamentyka zoomorficzna, Jazygowie i Rksolanowie – wg Strabona między Donem a
Dnieprem, pierwszy Sarmacji uzywa Heraklides Pontyjski w IV w p.n.e., trwala obecnosc na
stepach nadczarnomorskich dopiero od II w p.n.e., orientacja polnocna pochowkow – roksolanie,
poludniowa – jazygowie,

luk refleksyjny, akinakesy, topory zelazne, zelazne wedzidla, pobocznice, slabo rozwinieta ceramika
(rozwinieta za to u scytow rolnikow, a nie koczownikow, miejscowa)jedynie na peryferiach
cialoaplenie,

Scytowie nad Dunajem: niejednolici etnicznie, pozno przejmuja scytyska kulture, znaczny udzial
trakow i być może ilirow, formy przedmiotow scytyjskie, reczna ceramika, zwierciadla od grekow,
birytualizm, czasem kurhany, grupa szentes-vekerzeug – pochowki szkieletowe, koni, z do sloweni,
grupa chitinsk – przewaga szkieltowych i koni, grupa alsotelekes – stanislau, glownie cialopalne
podhurhanowe, grupa siedmiogrodza – cm w Ciumbrud, szkieletowe, scytysjkie pochowki, z
regularnym rozplanowaniem inwentarza.

Kultura kusztanowicka - ukraina zakarpacka, gl cmentarzyska cialopalne male kurhany, czasem
samo wyposazenie bez pochowku, pojawia się kolo garncarskie

ugrupowania dunajskie upadaja przez Celtow

Kultura łużycka we wczesnej epoce żelaza.

a) grupa śląska – przodowała w tym okresie, od części wielkopolski po płn morawy, „bursztynowy
szlak” przez bramę morawską i odrę, organizowali handel, importy – naczynia, zapinki i inne
przedmioty z brazu, przejeto także halsztacki styl ceramiczny i uzbrojenia, ozdobna ceramika,
malowana, grafitowana, wyswiecania, importy brazowe i wlasna metalurgia – bransolety z
kulkowato zgrubiałymi końcami, klamry do pasów – nowość, zapinki. Brak własnej metalurgii
ż

elaznej. Wyobrażenia tarczy słonecznej – przejecie kultow, niewiele jednak grobow szkieletowych,

za to zwyczaj rozmieszczenia przedmw grobach – naczynia wazowate w wyposazeniu, gliniane
podstawki polksiezycowate w grobach, czworoboczne komory zrebowe – KIETRZ, lokalny
ośrodek stylu halsztackiego, stanowisko – cmentarzysko w Gorszewicach – wielkopolska – bogaty,
halsztackie miecze brązowe, prawdopodobnie pochówki elity, naczelników plemienia, szczytowy
rozwój grupy w HC (faza platenicka w czechach), aż do scytów, którzy rozbili kulturę
wschodniohalsztacką, także najazdy na teren grupy śląskiej, w PL – trojgraniaste grociki scytyjskie,
zniszczone grody (Wicin)

grupa sasko-luzycka (tu: białowicka) – dolny śląsk, łużyce, kontynuacja wcześniejszej, osady
otwarte i grody na naturalnie obronnych miejscach, groby plaskie popielnicowe, więcej naczyn niż
przedmiotow metalowych w wyposazeniu, trzy fazy, HC, HD i LA (budziszynska), w HC wplywy
halsztackie przez slask – ceramika malowana, groby komorowe, małe dzbanuszki o baniastym
brzuścu, wystające ucha ponad krawędź naczynia, szpile żelazne o czopowatych główkach,
dotknięta na wschodnich peryferiach przez najazd scytyjski.

Grupa górzycka – oba brzegi odry w ok. warty, wplywy halsztackie – ceramika, naczynia wazowate
o lejkowato rozchylonej krawedzi, kolie z brązu i gruszkowate wisiorki, gliniana figurka postaci
kobiecej, groby popielnicowe, Lossow – jama ofiarna.

Grupa wschodniowielkopolska – wschodnia wielkopolska i kujawy, przejęli handel bursztynem i
eksploatowali zloza soli. Nowy trend inkustracji ceramiki biala masa. Tradycyjne wzory
geometryczne i przedstawienia figuralne – polowanie na jelenie, sceny z wozami. Ten styl
upowszechnia się także w k. pomorskiej. Osiedla obronne, na wyspach i cyplach, ściany na zrąb,
bramy dwuskrzydle, rozplanowanie przestrzenne, wskazuje to na obecnosc elity rzadzacej, bogate
pochowki, także wojownikow, wchlonieta przez k. pomorska z która konkurowala

grupa chelminska- gł HD, niewielka, cmentarzyska, grody (Gzin), gruszkowate naczynia
wazowate, motyw gałązki, jodełki, ornament pseudosznutowy, gród w kamieńcu k. torunia
zniszczyli ludzie poslugujacy się scytyjską bronia (grociki),

grupa mazowiecko-podlaska – kontynuacja grupy wschodniej, plaskie cmentarzyska i skarby,
podobna grupie leżnickiej

grupa gornoslasko-malopolska – wwchdonia część gronego slaska, zacg malopolska, elementy
halsztackie ograniczone, na slasku czesciej halsztacka ceramika, przejeto natomiast zelazo,
ceramika poznobrazowa kontynuuje,podgrupa częstochowsko-gliwicka – birytualizm, kępińska -
(płdwsch wlkp i skrawki slaska) – pochowki cialopalne w obstawach kamiennych, krakowska – gl
cialopalne, w HD tylko cialopalne, także ceramika inkustrowana, ślady najazdów scytyjskich
(rzędkowice, osiedla obronne ma [pgórzu karpackim), w LA na nieliczne pochówki podkloszowe

Słowacja: Orawa, osady obronne, wały kamienno-drewniano-ziemne, bramy, chaty zrębowe,
regularnie rozplanowane, naczynia zasobowe, ulice, ślady upraw zboz i bobu, kosci zwirerzat,
naczynia zasobowe, cialopalne popielnicowe groby czasem nakryte brukiem, ośrodek metalurgii
brązowej

grupa tarnobrzeska – San, Wisłoka, Wisła, odrębność, lłaskie cmentarzyska popielnicowe,
popielnice nakryte misą, rzadko przystawki, naczynia jajowate i wazowate zdobione dziureczkami,
grociki scytyjskie, kolczyki gwozdziowate.

12)Europa północna we wczesnej epoce żelaza.

k. Jastorfska - kontynuacja nordyjskiej, w niemczech pln widac faze przejsciowa do epoki zelaza –
wessensdet – VII-VI w p.n.e. - cmentarzyska cialopalne w kamiennych skrzyniach lub w niskich
kopcach z kamieni i obwiedzioych wiencem kamiennym. Szpile z labedzia szjka. Pogorszenie
klimatu - wilgotnosc, powoduje przemieszczenie ludnosci na poludnie. Prawdziwy jastorf powstaje
na przelomie HD/LA. Trzy fazy – a i b to wplywy halsztatu, w fazie c – celtow. Po tej fazie
kontynuują ją ripdorf i seedorf, kontynuatorki z okr. Latenskiego. Cmentarzyska plaskie cialopalne
popielnicowe, czasem w malych kamiennych skrzynkach, zelazne ozdoby i czesci stroju, szpile ze
skrzydelkami, polksiezycowate brzytwy, szczypczyki. Naczynia – wazowate, jajowaty/kulisty
brzusiec, ochropowana powierzchnia, z wydrebniona wygladzona szyja, czasem uszka u nasady, w
starszych fazach – o dwustozkowatym brzuscu, wyodrebnionej szyi i duze kubki – kontunuacja
tradycji.

Kultura kurhanow zachdniobaltyjskich – warmia mazury sambia, hd-laten, osady otwarte i obronne,
palisada lub wal kamienno-ziemny, sztuczne wyspy, cialopalenie, kurhany ziemnokamienne,
czasem skrzynia z kamiennych plyt z wieksza iloscia popielnic, naczynia o zaokraglonym dnie lub
podobne do jastorfskich, wplywy pomorskiej (urny twarzowe), obrbka kamienia i kosci

bałtyjska kultura grobów skrzynkowych – estonia, zatoka ryska, dźwina, wybrzeza finlandii, w-y
alandzkie. Lowiectwo i rybactwo, osiedla ufortyfikowane, kurhany z konstukcjami kamiennymi,
szkieletowy

kultura ceramiki tekstylnej – litwa

kultura kultura ceramiki azbestowej – finlandia, karelia, płn-zach rosja

kultura pomorska – na postawie fazy wielkowiejskiej, która wziela się z kaszubskiej grupy k
luzyckiej, na pocztku w fazie wielkowiejskiej groby plaskie cialopalne urny z dwoma dziurkami
pod krawedzia, nakryte misami, pokrywy obejmujace lub wpuszczane, dolki i naciecia na zalomie
urny, wiaze się te faze z kultura luzycka, wlasciwa k. pomorska powstaje w HD na jej podlozu.
Wystepuja także groby skrzynkowe, wybrukowane kamieniami, czapkowe pokrywy popielnic, kilka
lub kilkanascie w grobie, czasem naczynia przystawki – np. kubki. Urny twarzowe – naczynia
wazowate,poczatkowo twarz bardziej realistyczna, potem zeschematyzowana, indywiualne
potraktowanie zmarlego, ozdoby i przedmioty metalowe wewnatrz, uszy mogą posiadac kolczyki,
na szyi popielnicy naszyjniki, napiersniki, ryte wyobrazenia szpili itd., czasem można wyroznic
meskie i kobiece pochowki. Czasem ryte przedstawienia figuralne – zwierzeta, ludzie, wozy,
ornament jest gleboki i inkustrowany na bialo, urny twarzowe podobnie jak domkowe pochodza
prawdopodobnie z kultury etruskiej, ale nie wystepuja po drodze – morski szlak handlowy?

Rozwija się terytorialnie – z malego kawalka pomorza wschodniego po rzekę Parsętę ekspanduje na
Wielkopolskę, V w p.n.e. - okolice poznania, polnocna część dolnego slaska, chelm, kujawy,
mazowsze, we wczesnym okresie latenskim natomiast siega po slask – opole, slask srodkowey,
polnocna malopolske, slask srodkowy. Typy pokrywek są rozne, szpile z labedzia szyjka, im
mlodsza faza tym bardziej zanikaja urny twarzowe, także groby wielopopielnicowe skrzynkowe
zanikaja, w ich miejsce wchodza podkloszowe – przykrywane duzym naczyniem odwroconym
dnem do gory, wystepujace w luzyckiej, glownie wschodnie peryferia, naczynia obmazywane w
mlodszych fazach, baniaste, wychodza z uzycia pokrywki wpuszczane, aczynia wazowate, duze
kubki, naw do luzyckiej. Dawniej uwazano ich za wczssnych german – bastarnow, ale to pic na
wode fotomontaz.

kultura halle – soława, pod wplywem rozwoju warzelnictwa solnego, rozwój metalurgii, ceramiki,
mieszanie się k luzyckiej, unstruckiej i urn domkowych, ceramika zwiazana z grupa bialowicka,
naczynia kielichowate, zmarli często niespaleni, w pozycji skurczonej, licznie wyposazone w
przedm brazowe, w mlodszej fazie rozpowszechnienie cialopalenia

kultura urn domkowych – polnocne srodkowe niemcy, plaskie cialopalne, potmkowie grupy
dolnosolawskiej, urny domkowe to modele czterokatnych domow ze spadzistymi dachami
konstrukcji kolowych z dachem kopulastym, otworki zamykane były plytkami z wypalonej gliny,
obok nich wystepuja także naczynia wazowate, także zamkniete na stale przymocowana pokrywa,

przypominaja urny twarzowe, urny domkowe pochodza ze srodkowej italii, dostaly się tu przez
Alpy, brak jednak ogniw posrednich, być może droga morska, lub przez ujscie laby – urny
wystepuja także w Holandii i w poludniowej Skandynawii. Wystepuja tu sporadycznie urny
twarzowe. Urny domkowe mogą być nieco wczesniejsze. Łaba, północne przedpole Harzu, płaskie
cmentarzyska popielnicowe, ceramika luzycka, naczynia wazowate, zwłaszcza wplywy stylu
bialowickiego, brzytwy.

Europa północno-wschodnia (strefa leśno-stepowa i leśna) we

wczesnej epoce żelaza.

Kultura milogardzka – polesie – prypeć, uprawa ziemi, hodowla, łowiectwo, osiedla otwarte, małe
gródki nad wodą, płaskie groby ciałopalne popielnicowe, naczynia z zaokraglonym dnem ze
zlobkami i guzkami, archaiczny charakter kultury, niskie powiazania jedynie z luzycka, obrobka
zelaza

kultura ceramiki sztrychowanej – inaczej kultura górnodnieprzańska, dniepro-dzwinska. Uprawa
ziemi, hodowla swin, bydla, owiec, koni, grody, domy zrębowe, naczynia jajowate i o esowatym
profilu, chropowacona powierzchnia, obrobka żelaza, mało brązu

k. juchnowska – desna, sejm, dniepr, na podst. k bondarichańskiej przy udziale czarnoleskiej,
grociki scytyjskie i importy greckie, 3 fazy, małe gródki, piece, jamy gosp, ceramika o esowatym
profilu, jajowate, oszczędne dołki w ornamentyce, podstawki rogate (jak z k. halszt), w III fazie
(III-I w p.n.e.) podobna do srodkowoeuropejskich kultur

kultura diakowska – nad rzeka moskwa, VIII-IV w p.n.e., formy garnkowate naczyn, ochropowane,
niewiele wyrobow metalowych, silnie rozwiniety kosciany, osiedla obronne, kosci zwierzat
hodowlanych, brak cmentarzysk

kultura gorodecka – środkowa oka, powołzęe, prawd. Ugrofinowie z powołza, osiedla otwarte,
gródki, formy jajowate i workowate, jak reszta

kultura ananińska – Wołga, Kama, Wiatka, podłoże nadkazańskiej, VIII-III w p.n.e., hodowla, konie
było świnie owce, uprawa ziemi, rybactwo, myślistwo, w osiedlach ziemianki, domy
wielorodzinne, od IV w p.n.e. kontakty ze stepem – Scytami, wtedy szczyt rozwoju, miejscowa
metalurgia, eksportują, motywy zdobnicze – postaci zwierzęce, aż po Ob, północne wybrzeża,
Finlandię, Norwegię. Pochowki gł szkieletowe, bogato wyposażone w broń, stele nagrobne z
wyobr. Antropomorficznymi, miejsca ofiarne z przepalonymi koścmi, węglem i popiołem – groby
warstwowe?

Kultury strefy przypolarnej:

–

ceramika ananinka, obrowbka krzemienia

–

grupa łasta – VIII-VI w p.n.e., kont. Kulture lebiezanska

–

grupa piernyjVI-IIi w p.n.e. podobne do właść fazy kult ananinskiej

–

grupa jamaszor

–

grupa czarkaboż

Europa południowa i południowo-wschodnia we wczesnej epoce żelaza.

Italia:
k Este –IXw-390w p.n.e. - przybycie celtow, 4 fazy, ważny ośrodek metalurgiczny, bogato zdobione
situle z ornamentem figuralnym, cialopalenie przede wszystkim, skarby wotywne
k golasecca – lombardia piemont, do celtow osady otwarte i obonne, plaskie groby cialopalne
obstawione kamieniami, potem wyposazone pochowki, ceramika malowana
k.villanova – pln wlochy-srodkowe wlochy, rozkwit – VII-VI w p.n.e., koniec wraz z ekspansja
etruskow, HA-HD, w starszych fazach raczej cialopalenie, potem birytualizm, więcej szkieletowych
pod wplywem etruskow, metalurgia stylistycznie zwiazana z etruskam, situle brazowe z

ornamentyka antropo i zoomorficzna, bogata
k. molaum – schylek brazu/pocz zelaza (wchlonela się w halsztat), odrebna nawet w okr. Celtyckim
cywilizacja etruska – sr italia, nieznane pochodzenie (lidia?), elementy orientalne w sztuce,
podporzadkowali część italii, wplywy greckie, rzeki arno/tyber, rozwineli w VII/VI w p.n.e. wlasna
wytworczosc metalurgiczna, regularna zabudowa miast, pismo, potem rzym i te sprawy
Iberia:
kolonizacja fenicka – przejecie dekoracji ceramiki – pasmowa oraz czerwona wykonana na kole ze
ż

łobkami, pod jej wplywem wytwarza się KULTURA IBERYJSKA na pld polwyspu, wytw na

miejscowym substracie, gdzie już wczesniej znano osiedla podobne do miast, obok koloni gadir –
miasto tartessos, w strefie bardziej polnocnej, walencja i okolice, w V w oddzialywania greckie.
Poluniowozachodnia kultura epoki brazu – VIII stulecie p.n.e. - dalej szkieletowe groby
skzynkowe, kamienne plyty z V-VI w p.n.e. z nieodczytanym pismem
poludniowozachodniohiszpanskim.
Meseta – kilka kultur, kultura tajo, duero, castro,
Półwysep bałkański:
kolonizacja grecka, wplywy w tracji i ilirii itd. itd.
kultura tracka – getowie czy odrysowie, w tracji region pln-wsch i pln-zach – wplywy scytyjskie i
kimmeryjskie, na poludniu – marica – najwazniejszy osrodek rozwoju kultury, potem panstwo
odrysow – wplywy greckie, także scytyjskie. Grupa dobrina-ravna – male kurhany, cialopalne,
czasem obstawy kamienne, gr vraca – birytualne i podkurhanowe. Hodowla, zwl koni, uprawa
ziemi, osiedla otwarte i czasem ufortyfikowane, jaskinie, wszedzie birytualne pochowki kurhanowe,
wyroby – zapinki o lukowatym kablaku ze spirala, nawiazania do stylu greckiego, w uzbrojeniu
wplywy scytow – rzad konski, ale helmy już greckie. Toczenie naczyn.
Grupa istryjska – osiedla ufortyfikowane, cmentarzyska plaskie popielnicowe, groby obstawiane i
nakrywane kamiennymi, groby rodzinne, ogrodzone murkami, rzadko szkielety, ceramika
inkustrowana, geomentryczna, meandry, swastyki itd., stylizowane postaci ptaków, naczynia
importowane, plastyka kamienna
grupa północnoadriatycka – inaczej liburnijska, identyfikowana z Liburnami, żeglarzami, osiedla
ufortyfikowane, groby szkieletowe z wyposazeniem, importy z italii i grecji.
Grupa lika – identyfikowana z Japodami, osiedla obronne, obrzdek szkieletowy, groby z obstawa
kamienna, pod okresie wplywow KPP szkieletowy znow się upowszechnia od IV w p.n.e., wpływy
italskie
Bośnia i Hercegowina:
grupa corica, osiedla obronne, płaskie cment szkieletowe, obstawy kamienne.
Grupa glasinac – Bośnia, zachodnia serbia. Osiedla ufortyfikowane, IV/V w upowszechnienie
ciałopalenia, kurhany z konstrukcjami amiennymi, importy, zapinki z łukowatym kabłąkiem, groby
książęce, ozdobne plakietki, rząd koński, greckie helmy, od VII w p.n.e. rozwój ekonomiczny
grupy, kontakty z italia i grecja.
Wschodnia Jugoslawia:
grupa dalj – HCD – kontynuacja KPP z wplywami kimmeryjskimi, naczynia ze żlobkami, zapinki
binoklowate z ósemkowatym kabłąkiem
grupa Zlot – Serbia-Bułgaria, birytual, kurhany
grupa pelagońska – szkieletowe zorientowane wsch-zach, archaiczne fory ceraiki – kubki o skosnej
krawedzi, od VI w szara i malowana ceramika grecka, metalowe wyroby greckie, V w –
hellenizacja.

nie mam zielonego pojecia gdzie zaliczyc srodkowy dunaj...