Bazylika (Basilica)

Pompejańska Bazylika stanowi jeden z najstarszych znanych nam

przykładów bazylik foralnych. Powstanie tej bazyliki datuje się na ostatnie ćwierćwiecze II
w. p.n.e., na podstawie znalezionych tu dachówek, na których widnieje napis "Ni-Pupie",
będący nazwiskiem jednego z urzędników epoki samnickiej.
Wejście główne bazyliki składa się z pięciorga przejść otwartych pomiędzy tufowymi
filarami, prowadzących do odkrytego westybulu, po którego stronie południowej znajduje
się pomieszczenie z głęboką studnią. Dopiero z tego przedsionka czterema schodkami
podchodzi się pod fasadę gmachu, ujętą czterema kolumnami jońskimi, flankowanymi
dwoma bocznymi wejściami. Szeroką nawę środkową okala 28 olbrzymich,
żłobkowanych kolumn.

Wzdłuż dwóch, węższych naw bocznych biegnie szereg półkolumn jońskich,
zwieńczonych kiedyś drugą kondygnacją półkolumn korynckich. Najprawdopodobniej,
bazylika była przykryta jednokrokwiowym dachem drewnianym a światło do jej wnętrza
przedostawało się przez odstępy między półkolumnami górnej kondygnacji kolumnady
naw bocznych.

Bazylika odgrywała pierwszorzędną rolę w życiu społecznym i gospodarczym miasta,
gdyż to właśnie tu wymierzano sprawiedliwość i tu prowadzono ważne pertraktacje
handlowe oraz rozwiązywano żywotne kwestie gospodarcze i prawnicze.

Forum (Foro)

Forum pompejańskie zajmuje skrawek terenu leżącego na przecięciu się dawnych
głównych dróg komunikacyjnych łączących miasto z Neapolem, Nolą i Stabiami. Stanowi
ono zarodek pierwotnego ośrodka miejskiego, jakkolwiek i w epokach późniejszych, po
okresie wielkiej ekspansji urbanistycznej Pompejów, posiadało wciąż niepomierne
znaczenie polityczne, religijne i handlowe, pomimo swego peryferyjnego usytuowania
względem reszty miasta.

Aż po II w. p.n.e. teren forum wykorzystywany był wyłącznie jako plac targowy. Nie był
jeszcze otoczony portykami. Okalały go liczne sklepy i skromne raczej budynki, których
fundamenty wskazują na nieregularny kształt placu. Już od VI w. p.n.e. istniał tu wszakże
kompleks świątyni Apollina, łączący się pierwotnie z foralnym placem. Przekształcenie
pierwotnego placu targowego w monumentalny kompleks, w którym stanęły budowle
publiczne oraz oficjalne okręgi kultowe, miało miejsce w II w. p.n.e. Plac otoczony został
z trzech stron dwukondygnacyjną kolumnadą: u dołu biegły przysadziste kolumny
doryckie, powyżej korynckie, zaś oba szeregi przedzielał architraw, ozdobiony metopami
i tryglifami. W przeciągu tegoż samego II w. p.n.e. Forum nadany został jego definitywny
kształt: na pierzei północnej stanęła okazała świątynia Jowisza, zaś bok południowy
powiększony został poprzez wzniesienie nań kolejno: Bazyliki, czyli siedziby
sądownictwa oraz miejsca transakcji handlowych; placu 'comitium', na którym odbywały

1

się wybory; i trzech gmachów będących siedzibą władz miejskich. Ciekawostką jest zaś
fakt, że już na długo przed wzniesieniem Amfiteatru na placu foralnym odbywały się
zapasy gladiatorów.

Łuki Triumfalne (Archi Trionfali)

Północny bok Forum świeckiego zamyka bryła świątyni Jowisza z przylegającymi do niej
dwoma ceglanymi łukami triumfalnymi. Łuk wznoszący się po stronie zachodniej, na
wysokości kolumnady świątyni, zadedykowany był Druzusowi. Po przeciwległej stronie
świątyni stał pierwotnie drugi łuk, usunięty z chwilą postawienia w tyle łuku Tyberiusza
(lub Germanikusa). Łuk ten wzniesiono poza obrębem świątyni, i stanowi on
monumentalne wejście na Forum. Niepewność w określeniu jego nazwy wynika ze
znalezionej nie opodal inskrypcji, na której widnieje imię Germanikusa. Po bokach bramy
łuku, na fasadzie zwróconej ku Forum, otwierają się dwie nisze, w których stały dawniej
posągi Nerona i Druzusa, synów Germanikusa, a zarazem następców tronu po śmierci
jedynego syna Tyberiusza. Dochowały się do dziś bazy marmurowych kolumn
zdobiących niegdyś obie fasady łuku. Attykę wieńczył zapewne posąg konny Tyberiusza
lub Germanikusa.

Teatr Wielki (Teatro Grande)

Wzniesiony w epoce hellenistycznej, w okresie między III a II w. p.n.e.,
jest przykładem pełnej realizacji koncepcji architektonicznej teatru

greckiego, nienaruszonej pomimo wielu przeróbek, jakim obiekt został poddany.
Widownia (cavea) wykuta została w zboczu skalnym - nie trzeba było zatem wznosić
podpierającej konstrukcji murowanej. Orchestrę wytyczono w kształcie podkowy, nie zaś
półkola. Moduł podkowy, również grecki z pochodzenia, cieszył się o wiele większą
popularnością w rzymsko-italskiej architekturze. Grecki charakter nosi także dość
szczególne usytuowanie obiektu, łączy się on bowiem bezpośrednio ze świątynią
dorycką oraz z dawnym okręgiem kultowym sąsiedniego Trójątnego Forum. Taki układ
wynika z usankcjonowanego tradycją grecką przekonania o sakralności spektaklu
teatralnego. Teatr w dochowanym do nas kształcie architektonicznym nosi na sobie
ślady przebudowy, której poddany został za panowania Augusta. Fundatorami
remodernizacji obiektu byli, jak podają inskrypcje, Markus Holkoniusz Rufus i Markus
Holkoniusz Celer, należący do najbogatszych i najważniejszych politycznie sfer
społecznych miasta. Wprowadzone wówczas przeróbki i innowacje były dziełem
wyzwoleńca, architekta Markusa Artoriusa Primusa.

Teatr Mały - Odeon (Teatro Piccolo - Odeion)

Wznosi się w pobliżu Teatru Wielkiego. Jego budowa w tymże rejonie miasta
zaplanowana była prawdopodobnie już w czasach samnickich, mimo że stanął tu dopiero

2

po przekształceniu Pompejów w kolonię sullańska (80 rok p.n.e.). Widownia Odeonu ma
kształt półkola wpisanego w czworobok murów obwodowych budynku, na których
spoczywał kiedyś czterospadowy dach. Ów kryty teatr przeznaczony był na koncerty,
deklamacje poezji i mimy, a więc przedstawienia o charakterze wymagającym skupienia.
Mógł pomieścić około 1500 widzów.

Koszary Gladiatorów (Quadriportico dei Teatri)

Na tyłach sceny Teatru Wielkiego znajduje się budowla składająca się z kolumnowego
dziedzińca, przejściem połączonego z teatrem; zgodnie zresztą z zasadami Witruwiusza,
który uważał, iż podobnie jak w teatrach greckich, ich odpowiedniki rzymskie powinny
były posiadać portyki, gdzie publiczność mogłaby pospacerować, czy też pogawędzić w
czasie antraktów. Pompejański dziedziniec rekreacyjny teatru jest jednym z najstarszych
przykładów budowli tego rodzaju we Włoszech, datowany jest bowiem na I w. p.n.e. Na
czworoboczny dziedziniec, otoczony ze wszystkich stron 74 doryckimi kolumnami,
wchodziło się z jego północnego rogu bramą ujęta trzema kolumnami jońskimi. Po
trzęsieniu ziemi w 62 r. n.e. kompleks przestał pełnić swą pierwotną funkcję, albowiem
zamieniony został na koszary gladiatorów. Monumentalna brama została wówczas
zamurowana, zaś przy wejściu ulokowano wartownię. Do całości dobudowano szereg
izb, na parterze z tyłu gmachu oraz na pierwszym piętrze. W boku północno-wschodnim
mieściła się jadalnia oraz duża kuchnia z przyległymi do niej magazynami. Na piętrze zaś
znajdowało się mieszkanie lanisty, czyli instruktora gladiatorów. Ci ostatni zajmowali cele
rozmieszczone wzdłuż czterech portyków dziedzińca. W niektórych z nich znaleziono
hełmy i odświętne, bogato zdobione uzbrojenie gladiatorów, a także osiemnaście zwłok i
koszyk ze szkieletem noworodka.

Amfiteatr (Anfiteatro)

Pompejański Amfiteatr wzniesiony został tuż po założeniu kolonii sullańskiej w 80 r.
p.n.e. z inicjatywy Kwintusa Walgusa i Markusa Porcjusza. Amfiteatr pompejański jest
najstarszym zachowanym amfiteatrem na ziemiach rzymskich, co podnosi jego
znaczenie jako wzoru tego rodzaju obiektów architektonicznych, typowych dla cywilizacji
starożytnego Rzymu. Na dobrą sprawę to właśnie Kampania uważana jest za kolebkę
igrzysk gladiatorów. Amfiteatr wznosi się w południowo-wschodniej dzielnicy Pompejów.
Wybór miejsca podyktowany był tym, iż rejon ten nie miał takiego zagęszczenia domów
jak inne, a ponadto można było wykorzystać pewien odcinek wewnętrznego nasypu
murów miejskich na podparcie wschodniej połowy elipsy gmachu. Arenę urządzono o
sześć metrów poniżej poziomu gruntu, a z wykopanej ziemi przygotowano nasyp dla
zachodniej części amfiteatru. Po tejże stronie wzniesiono podtrzymujący mur
zewnętrzny, wzmocniony skarpami i ślepymi arkadami, który stanowi ścianę frontową
obiektu.
Arena ma kształt elipsy, otoczona jest przeszło dwumetrową ścianą podium, pokrytą
kiedyś malowidłami przedstawiającymi sceny polowania i walk. Najniższa część widowni
przeznaczona dla dostojników, podzielona była na sektory. Pierwsze cztery rzędy

3

mieściły w swej środkowej części ruchome fotele przeznaczone dla dekurionów
(po stronie wschodniej) oraz dla duumwirów i organizatora igrzysk (po stronie
zachodniej).

Ulica Obfitości i Skrzyżowanie Holkoniusza

(Via dell'Abbondanza e Incrocio di Holkiniusz)

Ulica Obfitości to jeden z dwóch głównych traktów komunikacyjnych w Pompejach - drugi
tworzy ulica Nolańska i jej przedłużenie, czyli ulica Fortuny oraz ulica Term. Odcinek
zachodni ulicy Obfitości łączy ulice Stabiańską, czyli caido maximus, z placem foralnym.
Już poza obrębem Forum przechodzi w ulicę Morską i kończy się na bramie Morskiej.
Ten pierwotny schemat ulicy stanowił część składową najstarszego założenia
urbanistycznego Pompejów, zrealizowanego na terenie wokół Forum. W okresie
późniejszym, a dokładnie w czasach wielkiej rozbudowy miasta, bieg ulicy został
przedłużony daleko poza ulicę Stabiańską, aż po bramę Sarnijską.

Dzięki tej dużej arterii komunikacyjnej najbardziej żywotne części miasta były ze sobą
organicznie powiązane: z Forum można było dotrzeć do term Stabiańskich, a i dalej, bo
do rejonu Amfiteatru i Wielkiej Palestry (Siłowni). Ulica osiągała nawet szerokość około
8,5 m. Odcinek przy Forum został najprawdopodobniej wybrukowany na nowo z
inicjatywy ostatnich w dziejach miasta edylów. Skrzyżowanie utworzone przez przecięcie
się ulicy Obfitości z ulicą Stabiańską zwane jest Holkoniuszowym. Na postumencie, obok
jednego z filarów stojącej tu poczwórnej bramy-łuku, wznosił się dawniej posąg
ukoronowanego wawrzynem M. Holkoniusza Rufusa, jednej z najważniejszych
pompejańskich osobistości epoki Augusta.

Nie opodal leży jego być może własności dom. Przy skrzyżowaniu znajduje się
prostokątna cysterna z wylewem rury ozdobionym reliefem z wyobrażeniem Concoidia
Augusta trzymającej róg obfitości, mylnie utożsamianej z personifikacją Obfitości, od
której ulica wzięła swą nazwę.

Dom Fauna (Casa del Fauno)

Ta wspaniała siedziba nieznanej z nazwiska rodziny arystokratycznej, odkryta około
1830 r. Jest ona najlepszą ilustracją tendencji łączenia w ówczesnej architekturze
staroitalskiej koncepcji domu skupionego wokół atrium z grecką koncepcją domostwa z
centralnym perystylem. Nadzwyczaj duże rozmiary rezydencji wskazują na poziom
statusu majątkowego najwyższych sfer rzymsko-italskich, osiągnięty przez nie tuż po
zwycięskim pochodzie oręża rzymskiego na Wschodzie.

Dom wzniesiony został etapami: część usytuowana wokół pierwszego perystylu pochodzi

4

z początku II w. p.n.e., zaś drugi perystyl, a zatem i definitywny układ całości, datuje się
na koniec II w. p.n.e.

Rezydencja obejmuje dwa łączące się ze sobą mieszkania o oddzielnych wejściach
usytuowanych na frontowej ścianie. Do mieszkania głównego wchodziło się przez
przedsionek z urządzonym w nim laiańum w kształcie świątynki z korynckimi
kolumienkami. W ten sposób trafiano wprost do ogromnego atrium z różnokolorowymi
rombami i z umieszczoną pośrodku brązową statuetką tańczącego fauna, od którego
dom ten wziął swą nazwę. Wzdłuż dłuższych boków atrium ciągną się liczne komnaty
oraz dwie skrzydłowe alae, zgodnie z tradycyjnym schematem domu etrusko-italskiego.
Drugie mieszkanie posiada atrium tetiastylum z pomieszczeniami gospodarczymi. Do
pierwszego perystylu przechodziło się przez jedno z dwóch trikliniów głównego
mieszkania. Jego jońskie kolumny tufowe, powleczone stiukiem, dźwigały jońskie
belkowanie z doryckim fryzem.

5