1

Kartezjusz (1596-1650), portret pędzla Fransa Halsa

René Descartes (Renatus Cartesius (łac.)



Kartezjusz (pol.)

-

filozofia umysłu, dualizm psychofizyczny, sceptycyzm i jego

przezwyciężenie, cogito, ergo sum

Dualizm res extensa (dosł. rzecz rozciągła) - substancji rozciągłej

(materii) i res cogitans (dosł. rzecz myśląca) - substancji myślącej (ducha), czyli

dualizm ciała i duszy (umysłu, świadomości). Pierwsze sfomułowanie problemu

psychofizycznego (mind-body problem). Substancja samoistna – Bóg.

Substancje pochodne (stworzone): rozciągła i myśląca.

Kartezjusz odrzuca paralelizm psychofizyczny, który zakłada brak

oddziaływania między ciałem i świadomością (duszą), a jedynie korelacje

między zdarzeniami psychicznymi i fizycznymi (fizjologicznymi).

Jego stanowisko – interakcjonizm psychofizyczny, zakłada wzajemne

oddziaływanie ciała i świadomości (duszy). Jednak Kartezjusz, mimo prób, nie

zdołał stworzyć przekonywającej teorii wyjaśniającej to oddziaływanie.

Teoria wyjaśniająca oddziaływanie wzajemne duszy i ciała oparta jest na

koncepcji tchnień życiowych (pneuma-spiritus, pneuma zotikon, spiritus

vital(i)es, esprits animaux), zaczerpniętej z filozofii wcześniejszej (Arystoteles,

stoicy, Zenon z Kition, Galen, św. Augustyn) przenoszonych przez krew w

układzie nerwowym człowieka rozumianym jako skomplikowany system rurek,

którym krew przenosi tchnienia życiowe (pobudzenia) od części ciała przez

szyszynkę do mózgu i z powrotem do ciała). Jak dochodzi do oddziaływania

pobudzeni nerwowych mających związek z subtelnym powietrzem (eterem?) na

2

umysł, który ma podstawę w mózgu, tego Kartezjusz nie zdołał wyjaśnić, choć

jego pomysł przypisania szczególnej funkcji w tym procesie był ciekawy. Warto

zauważyć, że traktat Człowiek, w którym teoria interakcjonizmu została

przedstawiona, ma charakter na poły filozoficzny, na poły naukowy, odwołujący

się do obserwacji, eksperymentu i hipotez.

Sceptycyzm i jego przezwyciężenie. Poznanie prawdziwe i pewne.

Metafizyka Kartezjusza

Kartezjusz przyjmuje, iż filozofia powinna być oparta na prawdach

poznanych w sposób niewątpliwy i pewny, a więc oczywistych. Aby to osiągnąć

stosuje metodyczne wątpienie, które wykorzystuje argumenty sceptyków

starożytnych i współczesnych Kartezjuszowi. Przezwyciężenie sceptycyzmu i

wątpienia polega na uznaniu za oczywiste, iż podmiot wątpiący, w więc

myślący, istnieje. Świadomość wątpienia, czyli myślenia, a więc

samoświadomość jest zarazem świadomością istnienia ja jako umysłu, czyli

duszy. Perspektywa subiektywna, czyli jak dzisiaj się mówi pierwszoosobowa,

pozwala uzyskać wiedzę prawdziwą i pewną o związku między myśleniem i

istnieniem.

Sceptycyzm Kartezjusza pozwala mu zastosować epoché (gr.

zawieszenie), czyli zawieszenie dotychczasowej wiedzy, powstrzymanie się od

jej uznania za prawdziwą, gdyż stanowi mieszaninę prawdy i fałszu opartą na

doświadczeniu, które jest zawodne. W ten sposób Kartezjusz oczyszcza umysł i

pole badań, uznając za prawdziwe jedynie to, co jego umysł, obdarzony

naturalnym światłem rozumu (lumen naturale) ujmuje jako prawdziwe,

czyli jasne i wyraźne, czyli bezpośrednie i precyzyjnie oddzielone od innych

obszarów poznania.

W ten sposób formułuje postulat budowy filozofii, obejmującej oprócz

metafizyki, wiedzę naukową, bez przyjmowania założeń. Postulat

3

bezzałożeniowości został tak określony przez niemieckiego filozofia, twórcę

fenomenologii Edmunda Husserla (1859-1938), który nawiązywał do metody

epoché Kartezjusza.

Teza Cogito, ergo sum jest prawdziwa na mocy oczywistości, czyli

dzięki „prostemu oglądowi umysłu”, albo inaczej dzięki intuicji

intelektualnej. Kartezjusz używają formuły Cogito, ergo sum świadomie

nawiązuje do św. Augustyna, który polemizując ze sceptykami starożytnymi w

Contra academicos, wskazywał na opartą na kryterium oczywistości,

prawdziwość tez: Dubito, ergo sum. Si enim fallor, sum. Wątpię, wiec jestem.

Skoro błądzę, to jestem.

Wyklucza przy tym możliwość wyprowadzenia wniosku o swoim

istnieniu z rozumowania sylogistycznego o postaci:

Przesłanka większa: Wszystko, co myśli, istnieje.

Przesłanka mniejsza: Ja myślę.

Wniosek: Ja istnieję.

By rozumowanie to mogło być konkluzywne, przesłanka większa

musiałaby być prawdziwa, a tego nie wiemy.

Wracając do tezy Cogito, ergo sum trzeba podkreślić, iż Kartezjusz

dopuszcza jednak możliwość potraktowania tezy Myślę, więc jestem jako

rozumowania z racji jej warunkowego charakteru: Jeśli myślę, to jestem. Używa

nawet w Zasadach filozofii (cz.I, 9. Czym jest myślenie?) terminu „wniosek”

(ratiocinium). Wynika z tego, ze Kartezjusz się waha i nie ma całkowitej

jasności, co do statusu podstawowej tezy swojego systemu filozoficznego.

Filozof analityczny Jaakko Hintikka zaproponował interpretację, która

wychodzi poza opozycję: prosty ogląd umysłu (poznanie za pomocą intuicji

intelektualnej) contra rozumowanie sylogistyczne. Nawiązując do analiz

4

Willarda van Ormana Quine’a i Johna L. Austina Hintikka zaproponował, by

uznać wypowiedź o kształcie Myślę, więc jestem za performatyw

1

.

Wypowiedź w pierwszej osobie liczby pojedynczej typu „Siedzę na

fotelu” lub „Biegnę po schodach” może zostać zaprzeczona i nie prowadzi to do

sprzeczności, choć może uczynić ją fałszywą. Np. wypowiedź „Nie siedzę w

fotelu”, i właśnie stoję, jest spójna logicznie i prawdziwa, wypowiedź „Nie

biegnę po chodach”, i właśnie to robię, jest spójna logicznie, lecz jest przy tym

fałszywa.

Wypowiedź: „Nie myślę” lub „Nie jestem” sformułowana przez kogoś w

stosunku do siebie jest poprawna gramatycznie, nie jest sprzeczna logicznie,

lecz jest niespójna egzystencjalnie, to znaczy, że pozostaje w sprzeczności z

faktem jej wypowiadania, bo wypowiedzi te wskazują, iż wypowiadający je

myśli lub jest, istnieje.

Zatem wypowiedzi te mają szczególny charakter, przypominający

wypowiedzi,

określane

przez

Austina

mianem

performatywów

(wypowiedzi/zdań performatywnych), o których nie sposób powiedzieć, czy są

prawdziwe, czy fałszywe, ale są działaniami, które prowadzą do

bezpośrednich skutków, powodują powstanie stanów rzeczy:

„Przysięgam”, „obiecuję”, „nadaję ci imię”, „poddaję się”, itp., to nie

tylko wypowiedzi, lecz zarazem czynności: przysięga, obietnica, nadanie

imienia, poddanie się.

„Myślę, więc jestem” jest wypowiedzią, która wywołuje skutek,

stwarza stan rzeczy: myślenie i istnienie, powiązane ze sobą.

1

J. Hintikka, “Cogito, Ergo Sum: Inference or Performance?”, The Philosophical Review, Vol. 71, No. 1 (Jan.,

1962), pp. 3-32.

5

Schemat Izydory Dąmbskiej

Sceptycyzm filozoficzny

|

|¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯|

teoretyczny normatywny

| |

|¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯| |¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯|

całkowity częściowy właściwy (merytoryczny) niewłaściwy (metodyczny)

| | |

|¯¯¯¯¯¯¯¯¯| |¯¯¯¯|¯¯¯¯¯¯¯| |¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯|

radykalny umiarkowany l

ogiczny

|

ontologiczny

całkowity częściowy

|

|

|

|¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯| |¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯| |¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯|

radykalny umiarkowany

radykalny umiarkowany radykalny umiarkowany

Izydora Dąmbska wyróżniła sceptycyzm normatywny jako „teorię

działania, która formułuje /…/ dyrektywę postępowania” nakazującą

powstrzymywanie się od wydawania sądów (epoché)

2

. I ta odmiana

sceptycyzmu dzieli się na wersję całkowitą i częściową.

Sceptycyzm metodyczny, zwykle przypisywany Kartezjuszowi, jest w

tym

ujęciu

odmianą

sceptycyzmu

normatywnego

i

nakazuje

powstrzymywanie się od wydawania sądów dopóki nie zostanie ustalone

zadowalające kryterium prawdy. Oznacza to, że sceptycyzm metodyczny

zakłada, że można zasadne kryterium prawdy ustalić.

Wszystkie argumenty sceptyckie, jakie znajdujemy w dwóch pierwszych

Medytacjach, Kartezjusz powtarza:



za współczesnymi mu sceptykami, którzy analizowali argumenty

sceptyków starożytnych (zestawia je św. Augustyn w Contra

Academicos

3

), wskazując na:

2

I. Dąmbska, Sceptycyzm francuski XVI i XVII wieku, Toruń: PWN, 1958.

3

O wpływie św. Augustyna na filozofię Kartezjusza pisał Z. Janowski. Por. Z. Janowski, Teodycea

Kartezjańska, Kraków, Wydawnictwo ARCANA, 1998, i tegoż Index Augustino-Cartésien. Texte et
commentaire, Paris: Vrin, 2000 i jego wersja poszerzona Augustinian-Cartesian Index. Texts and Commentary,
South Bend, Indiana: St. Augustine’s Press, 2004.

6

- złudność spostrzeżeń zmysłowych,

- niemożność odróżnienia jawy od snu,

- ewidencję podmiotową osób chorych umysłowo,

- zmienność przedmiotów zmysłowego spostrzegania (przykład z woskiem

z II Medytacji)



za sceptykami średniowiecznymi wskazuje na:

- możliwość zasadniczej niezdolności do wydawania sądów prawdziwych,

gdyby Bóg takimi nas stworzył lub jakiś potężny, a złośliwy

demon, nas stale łudził.

Popularnością argumentacji sceptyckiej należy tłumaczyć skrótowy

charakter argumentów sceptycznych, które przytacza Kartezjusz, by przejść do

ich przezwyciężenia.

Rozumowanie Kartezjusza Izydora Dąmbska rekonstruuje następująco:

„Zdanie „istnieje moja świadomość” jest pewne, a równocześnie jest poznaniem

jasnym i wyraźnym. Ta właśnie jasność i wyraźność jest rękojmią jego

pewności i uznana być musi za kryterium prawdy. Ujęcie jasne i wyraźne –

wskazuje Dąmbska – znane w starożytności jako wyobrażenie ogarniające

(phantasia kataleptiké – phantasia comprehendens) była uznawana za kryterium

prawdy przez stoików, którzy przypisywali jej podobne własności: zniewalająca

konieczność, niemożność negacji bez popadnięcia w sprzeczność wewnętrzną.

Sceptycy starożytni kwestionowali wartość tego kryterium, podkreślając

niejasność samego pojęcia i trudność zdefiniowania kryterium odróżniania

wyobrażenia ogarniającego od nieogarniającego. Na mocy tego kryterium stoicy

za prawdziwe uznawali sądy spostrzeżeniowe, a Kartezjusz pewnego typu sądy

7

aprioryczne. Sceptyckie zastrzeżenia wobec tego kryterium odnoszą się więc

także do jego wersji Kartezjuszowej.