Tom XXX

R

OŚLINY

O

LEISTE

–

O

ILSEED

C

ROPS

2009

Marek Mrówczyński, Marek Korbas, Tadeusz Praczyk, Romuald Gwiazdowski,
Ewa Jajor, Grzegorz Pruszyński, Henryk Wachowiak

Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

Plant protection in integrated oilseed rape production

Słowa kluczowe: rzepak, integrowana ochrona, integrowana produkcja roślinna

Integrowana ochrona roślin jest w obecnej sytuacji gospodarczej najlepszym sposobem zapew-

nienia dobrej kondycji roślin i prowadzi do uzyskania wysokiej jakości plonu bez negatywnego
wpływu na środowisko przyrodnicze. Ten system ochrony w niedalekiej przyszłości będzie zalecany
we wszystkich krajach UE. W opracowaniu przedstawione są główne zasady integrowanego systemu
ochrony w uprawie rzepaku. Jego podstawowym celem jest ograniczenie stosowania chemicznych
środków na rzecz alternatywnych, naturalnych metod. Duże znaczenie w tej metodzie mają więc
niechemiczne sposoby ograniczania występowania agrofagów, czyli grzybów chorobotwórczych,
chwastów i szkodników w rzepaku. W integrowanej ochronie rzepaku ważny jest wybór odmiany
cechującej się podwyższoną odpornością na porażenie przez patogeny, użycie zdrowego, kwalifi-
kowanego i zaprawionego materiału siewnego, sposób uprawy roli, zbilansowane nawożenie oraz
użycie środków ochrony roślin o najwyższej skuteczności działania przy zastosowaniu możliwie
najniższej dawki. Decyzja o zastosowaniu ochrony chemicznej powinna być oparta na doskonałej
znajomości biologii i ekologii głównych agrofagów występujących w rzepaku, z uwzględnieniem
progów szkodliwości. W miarę możliwości należy przy tym opierać się na wskazaniach systemów
wspomagania decyzji. Zastosowane w systemie integrowanej produkcji środki chemiczne nie
powinny należeć do grupy toksycznych dla ludzi i środowiska. W integrowanej metodzie, jeżeli jest
taka możliwość, powinno się stosować biologiczne metody ograniczania organizmów szkodliwych.

Przystępując do zwalczania sprawców chorób należy określić sprawcę głównego zagrożenia oraz

możliwość występowania w tym samym czasie innych aby dokonać wyboru fungicydu zawierającego
substancje aktywne, które umożliwią całkowitą kontrolę nad zdrowotnością plantacji. Wybór środka
powinien być związany z fazą wzrostu rzepaku i warunkami agroklimatycznymi. W przypadku
stosowania kilku zabiegów należy posługiwać się zasadami strategii antyodpornościowej.

W zwalczaniu szkodników ważna jest znajomość szkód morfologicznych przez nie wywo-

ływanych. Istotne jest też używanie naczyń chwytnych, pułapek lepowych i innych urządzeń
umożliwiających precyzyjne monitorowanie nasilenia występowanie szkodnika w łanie. W zwalcza-
niu szkodników należy również zwrócić uwagę na użycie takich substancji aktywnych, które nie będą
miały wpływu na pożyteczną entomofaunę występującą w tej uprawie.

Zwalczanie chwastów w integrowanej produkcji rzepaku jest trudne. Siew wąskorzędowy

utrudnia wykonanie zabiegów mechanicznych. Należy uwzględnić terminy stosowania herbicydów,
zwłaszcza w rzepaku ozimym, którego ochronę należy rozpocząć w okresie siewu oraz w terminie
jesiennym. Elementem ograniczającym dawki herbicydów jest precyzyjne stosowanie mieszanin
łącznie z użyciem adiuwantów. Ponadto umiejętne stosowanie środków chwastobójczych eliminuje
takie zjawiska w ochronie roślin jak kompensacja chwastów oraz ich uodparnianie się.

Zastosowanie się do wszystkich zaleceń dobrej praktyki ochrony roślin przed agrofagami ma

istotny wpływ na ostateczny efekt uzyskany podczas prowadzenia integrowanej produkcji rzepaku.

Marek Mrówczyński ...

246

Key words:

oilseed rape, integrated plant production, integrated protection system

The integrated plant protection is the best way of assuring good condition of plants in the present

economic situation and is leading to high quality of the crop without any negative influence on the
natural environment. This protection system will be recommended in all countries in the UE in the
near future. In this study the main rules of the integrated protection system utilised in the cultivation
of rape are presented. Its basic purpose is maximum limitation of the application of chemical
products, for alternative, natural methods. Non-chemical methods of limiting the occurrence of pests
among the oilseed rape (fungi, weeds and pests) play significant role in the integrated systems. The
choice of a variety, which has high resistance to infection with pathogens, using the healthy, qualified
and dressed sowing material as well as the way of the cultivation and the sequence of agrotechnological
treatments, are important in the integrated protection of oilseed rape. However, balanced fertilizing
and applying plant protection products with the highest effectiveness and applying the lowest possible
dose is also essential. The decision about applying the chemical protection should be based on the
excellent knowledge of biology and ecology of main pests appearing in the rape considering
thresholds of harmfulness. As far as possible, this method should be based on recommendations of
decision support system. Chemical products applied in the system of the integrated production should
not belong to the group of toxic for people and the environment. In the integrated method, it is
necessary to apply biological methods of limiting harmful organisms if there is such possibility.

Setting about fungi control, the maker of the main danger and the possibility of appearing at the

same time of different fungi should be determined to make choice of the fungicidal product,
containing active ingredients, which enable total control over the health of the plants. The choice of
the product should be connected with the phase of the growth of the rape and agroclimate conditions.
In this method it is also essential to use principles of the antiresistance strategy, in the case of
applying a several treatments.

A morphological knowledge and an image of the losses evoked by them are important in the pests

control. Using prehensile dishes, glue traps and different devices enabling precise monitoring of the
increase of the appearance of pests in the rapeseed plantation is also important. In insect control such
active ingredients should be used which will not have influence on useful fauna of insects existing
in this crop.

Weeds control in the integrated production of the oilseed rape is difficult. It is mainly connected

with narrow row span. This type of sowing makes difficult to perform mechanical treatments.
However, a competent application of herbicides allows to make treatments with lower doses and
getting the full effectiveness. Application time of product should be taken into consideration,
especially for winter oilseed rape, whose protection period should begin with sowing and should
be continued during the autumn. A limiting factor to herbicide doses is the application of mixtures
together with adiuvants. Moreover, competent applying of herbicides eliminate such phenomena
in plant protection as compensation for weeds and immunizing.

Complying with all recommendations of good practice of plant protection against the pests has

significant influence on the final effect obtained during running the integrated production of the
oilseed rape.

Wstęp

Integrowane technologie stają się podstawową metodą produkcji rolniczej

i ogrodniczej, a ich wdrożenie i upowszechnienie wymaga szerokich działań i za-
angażowania nauki, administracji, służb doradczych, a także samych producentów.

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

247

Koncepcja integrowanej produkcji zrodziła się w odpowiedzi na nadmierną

intensyfikację produkcji rolnej, co prowadziło do skażenia środowiska i zachwiania
równowagi w ekosystemach.

W roku 1959, a więc na 3 lata przed wydaniem powszechnie cytowanej książki

„Milcząca wiosna”, w kalifornijskim wydawnictwie Hilgardia ukazała się publi-
kacja „Koncepcja integrowanego zwalczania” (Stern i in. 1959). W ochronie roślin
pojawiło się pojęcie „integracji”, otwierając nowy kierunek badawczy i podejście
do ochrony upraw, a następnie całej technologii produkcji. Pierwsze prace z zakresu
integracji dotyczyły metody biologicznej i bardziej selektywnych lub stosowanych
w obniżonych dawkach insektycydów. Według autorów „integracja” miała być
kombinacją chemicznego i biologicznego zwalczania stosowanego w ochronie upraw
przed szkodnikami. Integracja była też poprzedzona przez „zwalczanie nadzorowane”
odchodzące od programów ochrony na rzecz oceny aktualnego stanu fitosanitar-
nego uprawy (Olszak i in. 2000).

W kolejnych latach następowało stałe poszerzanie pojęcia integracji przez

objęcie tym sposobem zwalczania wszystkich agrofagów (szkodniki, choroby
i chwasty), różnych upraw oraz włączenie do integrowanych programów wszystkich
dostępnych metod ochrony roślin. Jako zakończenie tego procesu należy uznać rok
1976, kiedy to integracja została przedstawiona jako spójna koncepcja i przyjęta na
Światowym Kongresie Entomologicznym w Tokio (Lipa 1984). Integrowana
ochrona zyskała też poparcie Organizacji ds. Rolnictwa i Wyżywienia, a następnie
została włączona do integrowanych technologii produkcji.

Obecna definicja integrowanej ochrony roślin przyjęta przez IOBC (Olszak

i in. 2000) brzmi: „Jest to zwalczanie szkodników i chorób przy użyciu wszystkich
dostępnych metod zgodnie z wymaganiami ekonomicznymi, ekologicznymi
i toksykologicznymi, które dają pierwszeństwo naturalnym czynnikom ogranicza-
jącym i ekonomicznym progom zagrożenia”. Według definicji FAO jest to:
„Wykorzystanie wszystkich dostępnych metod i technik z zachowaniem ochrony
środowiska w celu utrzymania populacji agrofaga na poziomie, który nie zagraża
spowodowaniu nieakceptowanych ekonomicznie uszkodzeń lub strat”.

Integracja jest koncepcją uniwersalną, dającą dużą swobodę możliwości dzia-

łania i dostosowania podejmowanych decyzji do aktualnych warunków.

Opracowanie i wdrożenie integrowanej ochrony jest podstawowym warun-

kiem realizacji integrowanej produkcji.

W polskich jednostkach naukowych wcześnie podjęto propagowanie koncep-

cji integracji w ochronie roślin (Lipa 1964, Węgorek 1970). Prowadzone badania
uwzględniały założenia integracji w przygotowywanych programach ochrony
upraw (Niemczyk 1975, Pałosz i in. 1994, Pokacka 1992, Pruszyński i in. 1995,
1996, 2004).

Marek Mrówczyński ...

248

Integrowana ochrona rzepaku przed chorobami

Integrowanie metod ochrony przed sprawcami chorób coraz liczniej występu-

jących na plantacjach rzepaku jest koniecznością. Rzepak jest porażany przez
grzyby chorobotwórcze w czasie całego okresu wegetacji. Mogą one być przy-
czyną poważnych strat w plonie nasion rzepaku. Najczęściej straty te osiągają
wielkość kilkunastu procent, ale w przypadku zaistnienia warunków szczególnie
sprzyjających rozwojowi patogenów straty te są wysokie i mogą sięgać nawet do
kilkudziesięciu procent. Tylko łączenie kilku metod daje możliwość uzyskania
wysokiej skuteczności zwalczania wszystkich patogenów stanowiących potencjalne
zagrożenie dla stanu zdrowotnego plantacji rzepaku. W integrowanej ochronie
rzepaku przed chorobami wykorzystuje się metodę hodowlaną, agrotechniczną
i chemiczną.

Obecnie duże zagrożenie stanowią sprawcy takich chorób jak sucha zgnilizna

kapustnych (Leptosphaeria spp. st. kon. Phoma lingam), zgnilizna twardzikowa
(Sclerotinia sclerotiorum), czerń krzyżowych (Alternaria spp.) oraz szara pleśń
(Botryotinia fuckeliana st. kon. Botrytis cinera). W okresie wschodów wiele
patogenów może być przyczyną zgorzeli siewek lub zahamowania rozwoju roślin
(np. Pythium debaryanum, Fusarium spp., Rhizoctonia solani, Alternaria spp.
i Peronospora parasitica — sprawca mączniaka rzekomego). Możliwości uprawy
odmian zarejestrowanych w Unii Europejskiej zwiększa zagrożenie rzepaku ze
strony, sporadycznie występującej dziś, cylindrosporiozy (Pyrenopeziza brassicae
st. kon. Cylindrosporium concentricum). Duży udział rzepaku w strukturze zasiewów
i wysiewanie gorczycy jako rośliny międzyplonowej dodatkowo zwiększa ryzyko
obecności takich chorób płodozmianowych jak kiła kapusty (Plasmodiophora
brassicae) i werticilioza (Verticyllium spp.).

Określenie czynników, które zwiększają ryzyko rozwoju sprawców chorób

w integrowanej metodzie jest bardzo przydatne. Przykładem abiotycznych czynników
wpływających na nasilenie występowania chorób są warunki pogodowe, a szcze-
gólnie suma i rozkład opadów oraz temperatura i wilgotność względna powietrza.
Ważnymi czynnikami biotycznymi są natomiast odmiana rzepaku i gatunek pato-
gena oraz obecność szkodników, które mogą uszkadzać rośliny ułatwiając infekcję
i chwastów stanowiących „zielony pomost” dla rozwoju sprawców chorób.

Porażenie roślin spowodowane przez grzyby chorobotwórcze w okresie jesien-

nym może negatywnie wpływać na zimotrwałość roślin, a uszkodzenia spowo-
dowane przez sprawców chorób w okresie dojrzewania rzepaku prowadzą do
przedwczesnego otwierania się dojrzewających łuszczyn i osypywania nasion
(Sadowski i in. 1995).

Nieodzownym elementem integrowanej produkcji jest dobór odmiany. Przed

przystąpieniem do siewu należy przeanalizować cechy, jakimi charakteryzują się
zarejestrowane w Polsce odmiany rzepaku. Do uprawy należy wybrać odmiany

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

249

wysoko plonujące, ale jednocześnie bardziej odporne lub tolerancyjne na porażenie
przez ważne gospodarczo patogeny. W przypadku porażenia takiej odmiany infekcja
nie przebiega szybko i gwałtownie, a w czasie wegetacji tylko część roślin ulega
porażeniu. Na takich plantacjach choroba występuje w nasileniu, które nie zagraża
istotnym stratom w plonie nasion. Odmiany o większej odporności na porażenie
przez sprawców suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej i czerni
krzyżowych są dostępne w publikacjach (Lista Opisowa Odmian. Rośliny Rolnicze)
wydawanych przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Rolniczych
(COBORU 2008).

Przestrzeganie zaleceń agrotechnicznych jest podstawowym elementem

integrowanej ochrony rzepaku przed chorobami.

Właściwy wybór stanowiska uwzględniający klasę gleby oraz wymagania

klimatyczne rzepaku, a także dobry stan fitosanitarny stanowiska pod rzepak,
pozwala na stworzenie właściwych warunków do rozwoju roślin. Wykonanie za-
biegów uprawowych przygotowujących pole do siewu powinno zapewnić dobrą
strukturę podłoża. Gleba przeznaczona do siewu powinna mieć właściwy odczyn,
bliski obojętnemu. Niskie pH i utrzymująca się wysoka wilgotność gleby sprzyja
rozwojowi kiły kapusty. Jednym ze sposobów ograniczenia sprawcy tej choroby
jest podwyższenie pH i uregulowanie stosunków wodnych. Odczyn podłoża wpływa
również na możliwość pobierania składników pokarmowych, zarówno makro- jak
i mikroelementów. Brak równowagi pokarmowej może zwiększyć podatności roślin
na porażenie przez sprawców chorób (Dembiński 1975).

Często w doborze stanowiska pod uprawę rzepaku niedoceniany jest płodo-

zmian, a zwłaszcza zachowanie odpowiednio długich przerw w uprawie roślin z tej
samej grupy. Kilkuletnia przerwa (minimum 3–4 letnia) w uprawie rzepaku
powoduje, że patogeny, które mogą przetrwać w glebie na resztkach pożniwnych
lub w formie przetrwalników (sklerot, zarodników przetrwalnikowych) nie rozwijają
się, a z biegiem czasu ich żywotność słabnie. Należą do nich np. sprawcy suchej
zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej, szarej pleśni, werticiliozy i kiły
kapusty. Po kilkuletniej przerwie w uprawie rzepaku wystąpienie patogenów nie
ma już tak dużego wpływu na straty w plonie (Dembiński 1983).

Ważne jest to, aby pola z uprawą rzepaku ozimego nie były w bezpośrednim

sąsiedztwie pól z rzepakiem jarym, gorczycą, czy warzywami z rodziny kapusto-
watych. W przypadku bezpośredniej bliskości takich upraw istnieje możliwość
zakażenia upraw jarych i warzyw przez grzyby, które zazwyczaj są obecne na
rzepaku ozimym i odwrotnie (Gwiazdowski i Korbas 2005).

Ważnym elementem integrowanej produkcji tej rośliny jest korzystanie ze

zdrowego, kwalifikowanego i zaprawianego materiału siewnego. Takie nasiona,
wysiane precyzyjnie we właściwym terminie, do odpowiednio przygotowanej gleby
dają gwarancję, że wschody będą wyrównane, a wschodzące rośliny wykształcą
silny system korzeniowy i odpowiednią liczbę liści (Budzyński i Ojczyk 1996).

Marek Mrówczyński ...

250

Znajomość zasobności gleby w składniki pokarmowe i prawidłowe nawożenie

rzepaku powoduje, że uprawiane rośliny lepiej mogą się bronić przed grzybami
powodującymi choroby. Przy zaopatrzeniu w substancje odżywcze ważne są nie
tylko makroelementy (azot, fosfor, potas, siarka, magnez), ale należy też
kontrolować, czy rośliny nie cierpią na brak mikroelementów takich jak: miedź,
cynk, molibden, mangan i bor (Gwiazdowski i Korbas 2005).

W integrowanej ochronie rzepaku dopuszcza się stosowanie chemicznej

ochrony w celu zwalczania sprawców chorób, ale tylko wtedy, gdy istnieje taka
konieczność, a inne metody zostały wyczerpane. Niezbędna jest przy tym znajo-
mość objawów chorób oraz biologii patogenów, w tym optymalnych warunków
potrzebnych do ich rozwoju i zagrożeń, jakie mogą powodować. Wymienione
czynniki umożliwiają bowiem wyznaczenie optymalnego terminu zwalczania.

Fungicydy używane do zwalczania powinny być skuteczne i bezpieczne dla

środowiska naturalnego. Etykieta stosowania środka informuje szczegółowo o za-
stosowaniu i działaniu oraz toksyczności wybranego fungicydu. W integrowanej
ochronie nie używa się środków oznaczonych jako toksyczne.

Przy podejmowaniu decyzji dotyczącej zabiegu przeciwko grzybom powo-

dującym suchą zgniliznę kapustnych, czerń krzyżowych, szarą pleśń czy cylindro-
sporiozę przydatna jest znajomość progów szkodliwości. W okresie jesiennym, gdy
15–20%, a na wiosnę, gdy 10–15% roślin ma pierwsze objawy choroby należy
wykonać zabieg chemiczny. Nieco inna procedura postępowania dotyczy zwalczania
zgnilizny twardzikowej, gdzie zabieg należy wykonać profilaktycznie lub przy
stwierdzeniu apotecjów grzyba. Progi szkodliwości należy traktować jako pewne
wartości szacunkowe, rozpatrując je indywidualnie dla danej plantacji czy odmiany
(Korbas i in. 2001). Istnieje też możliwość zastosowania wybranego środka na
podstawie wskazań dostępnych systemów wspomagania decyzji.

W integrowanej ochronie rzepaku przed chorobami ważny jest duży udział

działań profilaktycznych, które często są mniej kosztowne, korzystne dla środo-
wiska i ostatecznie pozwalają na uzyskanie wysokiego plonu dobrej jakości.

Integrowana ochrona rzepaku przed szkodnikami

Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin jest obecnie i pozostanie

w najbliższych latach podstawową metodą ochrony upraw przed szkodnikami. Dla
większości szkodników nie ma dotychczas opracowanych alternatywnych metod
zwalczania.

Opracowanie integrowanych, proekologicznych zasad ochrony roślin rzepaku

przed szkodnikami jest szczególnie ważne ze względu na dużą liczbę gatunków
uszkadzających rośliny (około 30), ich znaczenie gospodarcze oraz fakt stosowania
w ich zwalczaniu chemicznych środków ochrony roślin charakteryzujących się
często toksycznością dla ludzi i środowiska.

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

251

W warunkach Polski średnie straty w plonach rzepaku ozimego wywołane

przez wszystkie szkodniki oceniane są na 15 do 50%, a niekiedy mogą być
przyczyną całkowitego zniszczenia plantacji (Mrówczyński 2003).

Do najważniejszych szkodników rzepaku ozimego w Polsce należy zaliczyć:

słodyszka rzepakowego, chowacza brukwiaczka i chowacza czterozębnego. Obserwacje
wskazują natomiast, że w najbliższej przyszłości wzrośnie zagrożenie rzepaku ze
strony następujących szkodników: szkodniki łuszczynowe, miniarki, mszyce, tantniś
krzyżowiaczek, rolnice oraz nicienie i ślimaki (Mrówczyński i in. 2005a, 2005b,
2005c, 2005d). Głównymi przyczynami wzrostu zagrożenia rzepaku przez niektóre
szkodniki są: uproszczenia agrotechniczne, zwiększenie powierzchni uprawy,
„skrócenie” zmianowań, a także zmiany agroklimatyczne (w szczególności wzrost
temperatury powietrza oraz brak mroźnych zim). W integrowanym zwalczaniu
szkodników rzepaku zastosowanie znajdują metody: hodowlana, agrotechniczna
i chemiczna.

Przeprowadzone w Instytucie Ochrony Roślin badania wykazały duże różnice

w stopniu uszkadzania odmian rzepaku ozimego przez ważniejsze szkodniki, takie
jak chowacz brukwiaczek, chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz
podobnik, pryszczarek kapustnik, chowacz galasówek, śmietka kapuściana. Odmiany
rzepaku ozimego bardzo wcześnie wznawiające wegetację po okresie zimy są
w większym stopniu uszkadzane przez chowacze łodygowe (Mrówczyński i in.
2005a, 2005d). Słodyszek rzepakowy w większym stopniu uszkadza odmiany,
które zakwitają w terminie późniejszym. Szkodniki łuszczynowe w mniejszym
stopniu uszkadzają odmiany, które zakwitają później.

Bardzo ważnym elementem prawidłowo prowadzonej ochrony upraw rzepaku

jest agrotechnika. Postępujące uproszczenia agrotechniczne prowadzą do wzrostu
liczebności szkodników. Brak podorywek, stosowanie upraw bezorkowych oraz
postępujące uproszczenia w płodozmianie roślin są czynnikami zwiększającymi
prawdopodobieństwo masowego pojawu szkodników (Budzyński i Ojczyk 1996,
Dembiński 1975). Przestrzeganie podstawowych zaleceń agrotechnicznych ma
duże znaczenie i jest podstawą skutecznych programów ochrony rzepaku przed
szkodnikami. Unikanie uprawy rzepaku po rzepaku lub innych roślinach krzyżo-
wych i przestrzeganie dostatecznie dużej izolacji przestrzennej między tegoroczną
i ubiegłoroczną plantacją rzepaku znacznie ułatwia i zmniejsza koszty zwalczania
takich szkodników jak chowacz brukwiaczek i pryszczarek kapustnik. Usuwanie
z pól chwastów i ich resztek ogranicza występowanie tantnisia krzyżowiaczka oraz
groźnych ostatnio rolnic. Uprawy pożniwne niszczące resztki przedplonu oraz
przedsiewna orka średnia mogą znacząco zmniejszać liczebność tych szkodników.
Z punktu widzenia ochrony roślin za najlepsze przedplony dla rzepaku można
uznać wieloletnie rośliny motylkowe w uprawie czystej i mieszanej. Doświad-
czenia praktyki wykazują, że ze względów fitosanitarnych rzepaku nie można
uprawiać na tym samym polu częściej niż co 4 lata (Mrówczyński 2003).

Marek Mrówczyński ...

252

Podstawowym sposobem zwalczania szkodników w rzepaku jest metoda

chemiczna. Decyzja o wykonaniu zabiegu i wybór optymalnego terminu powinny
być podejmowane na podstawie monitoringu konkretnej uprawy i progów ekono-
micznej szkodliwości. Ze względu na wiele czynników środowiskowych, tylko
bezpośrednie obserwacje polowe mogą pomóc w ocenie rzeczywistego zagrożenia
upraw. Monitoring można prowadzić np. przy pomocy żółtych naczyń wypełnio-
nych wodą (Pałosz i in. 1994).

Próg szkodliwości to takie nasilenie szkodników, gdy wartość spodziewanej

straty w plonie jest wyższa od łącznych kosztów zabiegów. Progi ekonomicznej
szkodliwości agrofagów są jednym z najważniejszych oraz najtrudniejszych do
określenia aspektów chemicznej ochrony roślin. Wartości progu szkodliwości nie
można traktować jednoznacznie. W zależności od fazy rozwoju rośliny, warunków
klimatycznych czy występowania wrogów naturalnych, próg szkodliwości może
ulec zmianie. Progi ekonomicznej szkodliwości służą jako pomoc przy podejmo-
waniu decyzji, ale nie mogą być jedynym kryterium (Mrówczyński 2003).

Integrowane programy ochrony roślin wymagają zatem od rolnika dużej

wiedzy i doświadczenia. Informacje o biologii szkodnika, jego występowaniu
w danym rejonie i latach poprzednich oraz sposobach ograniczania strat mogą
pomóc w podjęciu decyzji o zabiegu. Często zabieg chemiczny może okazać się
niepotrzebny. Korzyści z wiedzy rolnika o nowoczesnych metodach ochrony roślin
to nie tylko zaoszczędzone pieniądze, ale również zdrowsze środowisko (Pru-
szyński i in. 1996).

Środki ochrony roślin należy stosować w sposób bezpieczny dla środowiska

— zgodnie z etykietą. W ochronie rzepaku ozimego do działań takich należy
zaliczyć:

•

wybór środków chemicznych działających wybiórczo, zapobiega to niszczeniu
populacji owadów pożytecznych (pszczoły, biedronki, biegaczowate) oraz
zmniejszaniu różnorodności ekosystemów rolniczych,

•

ograniczenie powierzchni chronionej przez stosowanie zabiegów brzegowych
(np. w zwalczaniu słodyszka rzepakowego, chowacza podobnika i pryszczarka
kapustnika),

•

ograniczenie dawki środka, stosowanie adiuwantów,

•

wykonywanie zabiegów łączonych,

•

stosowanie zapraw nasiennych, które często eliminują konieczność opryski-
wania roślin w czasie wegetacji.
Ważnym zagadnieniem dotyczącym stosowania środków chemicznych jest

możliwość powstania odporności szkodników na insektycydy. Populacje owadów
szkodliwych występują w dużej lub bardzo dużej liczebności, co może przyczynić
się do łatwiejszego wykształcania przez nie odporności. Dokonując wyboru
środków ochrony roślin należy mieć na uwadze jakie preparaty stosowane były na
danych uprawach w latach poprzednich. Wykonując zabiegi chemicznego zwal-

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

253

czania owadów należy stosować przemiennie insektycydy z różnych grup che-
micznych, aby przez stosowanie jednego preparatu nie doprowadzić do wykształ-
cenia się odporności szkodnika.

Integrowana ochrona rzepaku przed chwastami

Plantacje rzepaku, a zwłaszcza odmian ozimych, narażone są na silne zach-

waszczenie. W ostatnich latach zagrożenie ze strony chwastów jest coraz większe,
głównie z powodu braku odpowiedniego zmianowania oraz stosowania uproszczo-
nej agrotechniki. Najbardziej szkodliwe są te chwasty, które cechują się intensyw-
nym wzrostem i szybko mogą zacieniać rośliny uprawne (Knott 1990, Orson 1993).

W uprawie odmian ozimych największy problem stanowią gatunki chwastów,

które pojawiają się na polu już jesienią. Należą do nich między innymi: fiołek
polny, maruna bezwonna, gwiazdnica pospolita, przytulia czepna, jasnoty, tobołki
polne, miotła zbożowa, perz właściwy oraz samosiewy zbóż. Problem samosiewów
zbóż dotyczy coraz większej liczby plantacji, z uwagi na duży udział zbóż w struk-
turze zasiewów oraz fakt, że poprzedzają one często uprawę rzepaku. Zachwasz-
czenie samosiewami zbóż powoduje z reguły konieczność zastosowania specyficz-
nych herbicydów, a także dodatkowych zabiegów pielęgnacyjnych, co przyczynia
się do wzrostu kosztów ochrony plantacji. Ponadto bardzo konkurencyjnymi
chwastami dla rzepaku ozimego są: perz właściwy, przytulia czepna oraz maruna
bezwonna (Praczyk 2005).

Zachwaszczenie rzepaku jarego jest mniej zróżnicowane, a do najbardziej

konkurencyjnych chwastów zaliczyć można komosę białą, marunę bezwonną,
rumian polny, rumianek pospolity i perz właściwy.

Chwasty powodują nie tylko straty w plonach rzepaku, ale także poprzez

tworzenie odpowiedniego mikroklimatu w łanie sprzyjają rozwojowi chorób
i występowaniu szkodników, a zwłaszcza ślimaków (Mrówczyński 2003).

Ochrona rzepaku przed zachwaszczeniem jest jednym z istotnych czynników

zapewniających uzyskanie wysokiego i dobrego jakościowo plonu. Najlepsze efekty
uzyskuje się stosując ochronę integrowaną, która polega na połączeniu różnych
metod ograniczania występowania chwastów oraz bezpośredniego ich zwalczania
(Pałosz i in. 1994).

Do działań profilaktycznych zalicza się między innymi dobór odpowiedniego

stanowiska pod uprawę, staranną uprawę gleby, wykonanie siewu w optymalnym
terminie, stosowanie zaprawionego materiału siewnego (bez zanieczyszczeń dia-
sporami chwastów).

Zabiegi agrotechniczne wykonywane po zbiorze przedplonu przyczyniają się

w znacznym stopniu do ograniczenia liczebności chwastów, zwłaszcza jednorocz-
nych gatunków dwuliściennych (Pałosz i in. 1994). Orka wykonana przed siewem

Marek Mrówczyński ...

254

rzepaku zmniejsza zagrożenie ze strony chwastów jednoliściennych, a zwłaszcza
samosiewów zbóż, w sytuacji gdy poprzedzały one uprawę rzepaku. Zredukowanie
uprawy gleby zmniejsza zagrożenie ze strony większości gatunków chwastów
dwuliściennych (Dembiński 1975, 1983).

W integrowanej ochronie przed zachwaszczeniem duże znaczenie mają progi

ekonomicznej szkodliwości chwastów, które mogą być pomocne w podejmowaniu
decyzji odnośnie opłacalności ich zwalczania. Straty plonu powodowane przez
chwasty nie są uzależnione wyłącznie od ich liczby na jednostce powierzchni, ale
istotne znaczenie mają także inne czynniki: warunki klimatyczne i glebowe, termin
siewu rzepaku (Wałkowski i in. 2006). Stwierdzono na przykład, że istnieje liniowa
zależność między stratami plonu a liczbą samosiewów jęczmienia i terminem siewu
rzepaku ozimego. Im późniejszy siew, tym mniejsza liczba samosiewów jęczmie-
nia powoduje istotne straty plonu rzepaku, za które uznaje się straty w wysokości
powyżej 5%.

Warunkiem uzyskania oczekiwanych efektów zastosowanych herbicydów jest

prawidłowy dobór rodzaju i dawki środka, odpowiednio do struktury zachwasz-
czenia plantacji oraz terminowe wykonanie zabiegu. W rzepaku ozimym herbicydy
powinny być stosowane już w okresie lata i jesieni.

Herbicydy stosowane w rzepaku rozkładają się w trakcie sezonu wegeta-

cyjnego i nie stwarzają problemów w doborze roślin następczych. Najdłużej
zalegającym w glebie herbicydem jest Kerb 50 WP (propyzamid), który może
powodować w tym względzie pewne ograniczenia. Po zastosowaniu tego środka
zboża i trawy można uprawiać po upływie 6–9 miesięcy od daty zabiegu.

Mechaniczne odchwaszczenie rzepaku ma bardzo ograniczone zastosowanie.

Bronowanie zasiewów nie jest polecane z uwagi na niebezpieczeństwo dużych
uszkodzeń rzepaku. Mechaniczne zwalczanie chwastów w międzyrzędziach jest
praktykowane w gospodarstwach ekologicznych. Zabieg ten wykonywany w okresie,
gdy rzędy rzepaku zaczynają się zwierać może także spowodować znaczne uszko-
dzenia rośliny uprawnej. Rośliny uszkodzone podczas bronowania są następnie
porażane przez suchą zgniliznę kapustnych, szarą pleśń i zgniliznę twardzikową
(Mrówczyński i in. 1993, 2000).

Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku

255

Podsumowanie

Spośród upraw rolniczych rzepak jest rośliną o wysokich wymaganiach agro-

technicznych i nawożeniowych, a także wymaga postawionej na wysokim poziomie
ochrony przed liczną grupą szkodników, chorób i chwastów. Dlatego też w odniesieniu
do tej uprawy integrowana ochrona i integrowana produkcja mają szczególne
znaczenie, a wynikiem zrozumienia tej potrzeby są wykonane w naszym kraju
badania (Pałosz i in. 1994, Pruszyński i Mrówczyński 1998, Pruszyński i in. 1995,
1996). Nie należy też zapominać o przewidywanym znacznym wzroście areału
uprawy rzepaku związanym z produkcją biopaliw i bioenergetyką. Tak więc szybkie
wdrożenie do praktyki integrowanej produkcji rzepaku ma duże uzasadnienie
zarówno ekonomiczne, jak i środowiskowe.

Literatura

Budzyński W., Ojczyk T. (red.) 1996. Rzepak — produkcja surowca olejarskiego. ART, Olsztyn.
COBORU 2008. Lista opisowa odmian. Praca zbiorowa COBORU, Słupia Wielka.
Dembiński F. 1975. Rośliny oleiste. PWRiL, Warszawa.
Dembiński F. 1983. Jak uprawiać rzepak i rzepik. PWRiL, Warszawa.
Gwiazdowski R., Korbas M. 2005. Zwalczanie chorób. W: Technologia produkcji rzepaku. Wieś

Jutra, Warszawa: 107-113.

Lipa J. 1964. Integracja biologicznego i chemicznego zwalczania w ochronie roślin. Post. Nauk Rol.,

45: 7-14.

Lipa J. 1984. Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w nowoczesnych

programach ochrony roślin. Mat. 24 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 31-48.

Knott C. 1990. Weed control in other arabe and field vegetable crops. In: Weed Control Handbook.

Principles. Ed. Hance R.I., Holly K.: 329-366.

Korbas M., Wałkowski T., Gwiazdowski R. 2001. Progi szkodliwości chorób rzepaku ozimego. Prog.

Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 4, 2: 286-291.

Mrówczyński M. 2003. Studium nad doskonaleniem ochrony rzepaku ozimego przed szkodnikami.

Rozprawy Naukowe Inst. Ochr. Roślin, 10: 1-61.

Mrówczyński M., Widerski K., Przyłecka E., Paradowski A., Pałosz T., Wałkowski T., Heimann S.

1993. Ochrona roślin w integrowanych systemach produkcji rolniczej — rzepak ozimy.
Instrukcja upowszechnieniowa, IOR, Poznań: 1-64.

Mrówczyński M., Wachowiak H., Korbas M., Paradowski A. 2000. Osiągnięcia i perspektywy

w ochronie rzepaku przed agrofagami. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 40, l: 285-291.

Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H. 2005a. Zwalczanie szkodników. W: Technologia

produkcji rzepaku. Wieś Jutra, Warszawa: 114-125.

Mrówczyński M., Praczyk T., Wachowiak H., Korbas M., Gwiazdowski R. 2005b. Integrowana

ochrona rzepaku ozimego i jarego przed agrofagami. Stosowanie agrochemikaliów, IUNG,
Puławy: 51-68.

Marek Mrówczyński ...

256

Mrówczyński M., Wachowiak H., Boroń M., Zielińska W. 2005c. Atlas szkodników rzepaku. Inst.

Ochr. Roślin, Poznań, Syngenta, Warszawa: 1-115.

Mrówczyński M., Wachowiak H., Muśnicki Cz., Jodłowski M., Heimann S. 2005d. Uszkodzenia

odmian rzepaku ozimego przez szkodniki. Inst. Ochr. Roślin, Poznań: 1-64.

Niemczyk E. 1975. Integrated control in orchards in Poland. 5 Symp. Lutte integree envergers

OILB/SROP, Bolzano: 97-98.

Olszak R., Pruszyński S., Lipa J., Dąbrowski Z. 2000. Rozwój koncepcji i strategii wykorzystania

metod i środków ochrony roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 40, 1: 40-50.

Orson J. 1993. The penalties of volunteer crops as weeds. In: Yolunteer Crops as Weeds. Ed. Froud-

Williams et al.: 2-8.

Pałosz T., Mrówczyński M., Muśnicki Cz. 1994. Podstawy integrowanej ochrony rzepaku ozimego

przed agrofagami. Mat. 34 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I. Referaty: 111-116.

Pokacka Z. 1992. Integrowane programy ochrony w badaniach Instytutu Ochrony Roślin na przykła-

dzie upraw zbóż. Materiały 32 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, I: 21-27.

Praczyk T. 2005. Zwalczanie chwastów. W: Technologia produkcji rzepaku. Wieś Jutra, Warszawa:

97-107.

Pruszyński S., Pałosz T., Mrówczyński M. 1995. Niekotoryje elementy sistemy integrovannoj zascity

ozimogo rapsa od vreditelej, bolezni i somiakov. Inf. Bull. EPRS IOBC, 31: 133-139.

Pruszyński S., Pałosz T., Mrówczyński M. 1996. Badania Instytutu Ochrony Roślin nad ochroną

rzepaku przeciwko szkodnikom, chorobom i chwastom. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVII
(l): 11-19.

Pruszyński S., Mrówczyński M. 1998. Development and orientation of research programmes on

winter rape protection in the Plant Protection Institute in Poznań. Integrated Control in Oilseed
Crops. IOBC Bulletin, 2, 5: 121-130.

Pruszyński S., Zych A., Nawrot J. 2004. Prawne i praktyczne aspekty integrowanych technologii

produkcji upraw rolniczych w Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 44, 1: 300-305.

Sadowski Cz., Muśnicki Cz., Lemańczyk G. 1995. Zdrowotność rzepaku ozimego uprawianego bez

zwalczania szkodników w warunkach rejonu poznańskiego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops,
XVI, (2): 221-228.

Stern V., Smith R., van den Bosch R., Hagen K. 1959. The integrated control concept. Hilgardia, 29,

2: 81-101.

Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2006. Rzepak

ozimy. Proekologiczna technologia uprawy. IHAR, Poznań.

Węgorek W. 1970. Integrowane zwalczanie szkodliwych owadów. Post. Nauk. Roln., 6: 47-61.