Judaizm

06.12.2008r. wykład

Judaizm dzieli się na czasy biblijne i pobiblijne. Przedmiotem dzisiejszego wykładu są czasy pobiblijne,

rozumiane w sposób nieco umowny. Za cezurę czasową jest zburzenie drugiej świątyni jerozolimskiej

i okres I wieku, jednak procesy, które mają wpływ na przeprowadzanie podziałów czasowych

zaczynają się wcześniej.

Źródłem pomocniczym do uchwycenia historii judaizmu są greckie pisma chrześcijańskie.

Podstawowym źródłem jest Talmud. Jest to źródło konstytutywne dla kształtu judaizmu. Uznawany

za tekst prawie, że święty niekiedy w praktyce równorzędny z Tanachem. Instytucja, która

ukształtowała się czasie judaizmu rabinicznego jest Jesziwa – żydowska akademia talmudyczna, gdzie

realizuje się nakaz studium Tory.

Talmud – hebr. Talmud złożony z Miszny – komentarz najpierw przekazywany ustnie, a potem

nazywany przez rabinów ustną Torą. Zgodnie z tym poglądem Bóg na Synaju przekazał Torę pisaną i

Torę przekazywaną w tradycji. Uznano, że należy wykonać prace inwentaryzacyjną dotychczasowej

tradycji judaistycznej. Tora-szebealpe – hebrajskie okreśłenie Tory ustnej. Uznano zatem konieczność

spisania tego, co dotychczas funkcjonowało w tradycji ustnej. Przykładowo Paweł z Tarsu był uczniem

Gamaliela. Ludzie, którzy zajęłi się spisywaniem Miszny byli rabinami. Nazywamy ich tanaitami. Oni

doprowadzili do zamknięcia kanonu i przystąpili do zrewidowania tradycji. Wynikało do z potrzeby

odradzania się judaizmu w formie rabinicznej po zburzeniu świątyni. ? udał się do Jawne i tam założył

pierwszą szkołę toraiczną. Praca tanaitów nazywana była „ogrodzeniem wokół Tory” – czyli spanie

ustnej tradycji sięgającej II w. p.n.e. w celu ocalenia jej przed zapomnieniem. W Tyberiadzie Jehuda

Hanassi założył szkołę i dokonał redakcji miszn wspinając się ponad partykularne interesy. Zawarł w

nich to, co jednolite, a także opisał istniejące różnice. Tak powstała Miszna napisana po hebrajsku,

zbierająca rozstrzygnięcia prawne, co do których była zgoda, a także opisuje różnice halachiczne

(halacha = pokazanie zasad jak postepować). Dzieło powstało na przełomie II i III w. Prace nad Miszną

ustały. Zbierano jeszcze fragmenty halachy w dodatku zwanym Toseftą, która nie ma autorytetu

Miszny. Powstały od III w. także szkoły w Babilonii, gdzie brano pod uwagę prace powstałe w

Tyberiadzie. W Babilonii mamy cztery ośrodki: Nehardea, Surra, Pumbaditta, Machuza. Miszna

została podzielona na 6 sederów – porządków, a w ich obrębie na traktaty. W sumie mamy w Misznie

63 traktaty (masektot): „Kobiety” (naszim), „Ofiary”, „Świętości” – zawierają uszczegółowione

przepisy z Pwt. Amoraici zaś zaczęli sporządzać komentarze do Miszny – zwane Gemara – które

powstają po aramejsku w ośrodku palestyńskim i babiblońskim: Gemara Palestyńska i Babilońska.

Gemarę Palestyńską zakończono na przełomie IV i V w. a Babilońską V i VI w. Gemarę nazywa się

Talmudem (w wąskim znaczeniu). W znaczeniu szerokim Talmudem nazywa się Misznę i Gemary. Z

tego wynika, że mówi się o dwóch Talmudach – palestyńskim i babilońskim. Gemara Palestyńska

komentuje 39 traktatów (masektot). Gemara Babilońska komentuje 36 i pół traktatów. Gemara

Babilońska jest jednak dużo wieksza niż Palestyńska. Później w jeszibach studiowano głównie Talmud

Babiloński. Saboraici nadali ostateczny kształt Talmudowi. Powstały także tzw. Małe traktaty –

apokryficzne, które nie weszły do Miszny ale wniosły swoje piętno do judaizmu. Mówią np. o tym jak

zapisywać księgę Tory. Są one studiowane, ale nie mają tak wysokiej rangi jak Miszna. Środowiskiem,

które na pracę redakcyjną Talmudu się nie zgodzili są Karaici – zwani też Ananitami, którzy

kontestowali normatywność treści zawartych w Talmudzie. Oparli się jedynie na tekście Tory pisanej.

Talmud – od czasów powstań – wskazał jaki jest dalszy kierunek rozwoju judaizmu. Wyznaczył

kierunek, którym jest studiowanie Tory. Wszelkie przepisy zawierające zasady składania ofiar i

świątyni z jednej strony jest zapisem historycznym, a zdrugiej wybiega w przyszłość na czasy

zbudowania trzeciej świątyni jerozolimskiej. W Talmudzie mamy spisane całe prawo żydowskie

obejmujące życie jednostek, gmin, całych społeczności, obchodzenia świąt, koszerności, a także

przepisy prawa cywilnego między Żydami. Legitymizacja Talmudu i nauk w niej zawartych nadawana

była przez domniemane objawienie Tory ustnej pod Synajem. We wczesniejszym judaizmie filarami

był świątynia i Tora. Po zburzeniu świątyni była potrzeba zastąpienia jednego filaru, którym stał się

Talmud. Procesy przemian w obrębie judaizmu zaczęły się także w czasie powstania chrześcijaństwa.

Chrześcijanie w naturalny sposób przyjęli księgi Starego Testamentu. Żeby podkreślić różnice między

judaizmem a chrześcijaństwem trzeba było stworzyć element, który nie byłby wspólny judaizmowi i

chrześcijaństwu. Odmienne nauczanie judeochrześcijan zagrażało judaizmowi nadając Staremu

Testamentowi odmienną interpretację. Z punktu widzenia religioznawczego nie sposób pomijać tego

wątku. Dopiero w tym kontekście rabinizacja judaizmu staje się zrozumiała. Trudność w przyjęciu się

rabinizmu wynikała z jego faryzejskiej prowieniencji. Poglądy jednej judaistycznej sekty miały zostać

przyjęte przez wszystkich Żydów, co wymagało znacznych zabiegów – głównie na gruncie nauczania.

Elementem misjonarstwa judaistycznego była otwarta liturgia judaistyczna związana z prozelitami.

Podzieleni na dwie grupy – prozelici bramy zafascynowani monoteizmem, a stroniący od stosowania

obrzezania. Druga grupa zwana prozelitami sprawiedliwości podporządkowywała się obowiązkowi

obrzezania. Kto przyjmował obrzezanie, dokonywał oczyszczenia w mykwie wchodził do judaizmu i

nie mógł być nazywany pochodzacym z pogaństwa. Taki model funkcjonowania Żydów funkcjonował

aż do połowy XVIII w.

W zakresie periodyzacji judaizmu średniowiecze zaczyna się z chwilą zburzenia świątyni

jerozolimskiej. Niektórzy chcąc zbliżyć je do periodyzacji zachodniej stosują cezurę zamknięcia

Talmudu.

Od końca XV w. do XVIII w. judaizm przezywa okres przełomowy związany z możliwościa drukowania

Talmudu. Drukarnie są jednak chrzescijańskie i pozostają pod kontrola cenzury chrześcijańskiej. Żydzi

uczą się samodzielnego druku publikacji. Kiedy pojawia się ruch w obrębie Włoch wchodza jako

zecerzy i inni pracownicy do drukarni chrześcijańskich. Bez nich chrześcijańscy drukarze nie byliby w

stanie składac do druku pisma hebrajskie. Chrześcijanie motywowani celem nawracania Żydów

drukują źródła judaistyczne, które maja być wykorzystane w pracy misyjnej wśród Żydów. Większość

powstających publikacji zostaje zakupiona przez środowiska żydowskie. Tak druk źródeł

judaistycznych staje się przyczynkiem do ożywienia judaizmu.

Baruch Spinoza – zakwestionował wiele prawd należących do judaizmu rabinistycznego, m.in.

autorstwo Mojżesza w spisywaniu Pięcioksięgu. W Berlinie powstaje nurt haskali – oświeceniowy,

który prowadzi do załamania się do wielowiekowych paradygmatów religijnych.

Ideologia rabiniczna opierała się na rozszerzonym znaczeniu Tory. Drugim elementem była rabinizacja

Biblii i sakralizacja historii. Trzeba było szukac w biblii argumentów podpierających ideologie

rabiniczną. Wprowadzono szereg interpretacji, np. pokazywano, że sam Mojżesz studiuje Torę,

podobnie jak Dawid – zatem, że jesziwa nie jest wymyśłona przez rabinów, ale ma swoje źródło w

czasach biblijnych. Sam Bóg niemalże studiuje Torę. Taka legitymizacja studiowania pism była

absurdalna w obec faktu, że za Dawida Tora nie istniała. Na tym polega owa rabinizacja Biblii dla

uzasadnienia nowych instytucji. Łączona z tym jest sakralizacja dziejów. W kategoriach

religioznawczych mówimy o doświadczaniu sacrum. Mówi się o teofaniach Boga – np. Mojżesz,

charyzmatyczni prorocy, którzy doświadczali sacrum. Izraelici byli przekonani, że w ten sposób Bóg

wkracza w ich życie. Istniało również przekonanie w czasach przedrabinicznych, że charyzmat

prorocki w Izraelu pozostał. Charyzmatyczny urząd proroka w przekonaniu Żydów ustał za czasów

Antaksystesa w V w. W to miejsce przed rabinizmem pojawia się ruch mądrościowy – zwany

sapiencialem. Powstają pisma sapiencjalne – mądrościowe. Księga Mądrości Syracha stara się nawet

personifikować mądrość. Bóg przestaje działać aż do czasów eschatycznych. Do tego czasu wchodzi

autorytet zbiorowej mądrości – Bóg działa przez przekaz ustny, Torę ustną. Najpierw przekazywał ją

Mójżesz, potem prorocy, a wreszcie rabini stawiają siebie w tym szeregu. To oni uważają siebie za

autentycznych interpretatorów Tory. Za główną wartość rabini uważają możliwość studiowania i

profesjonalnego komentowania Tory przez rabinów. Nie chodzi o samą czynność studiowania, ale

rozumiane jest jao wchodzenie w obecność bożą. Jest niejako okryty obecnością Boga – szehina. W

gminie najwazniejszy jest rabin – tj. ten, który studiuje Torę. On w jesziwie gromadzi mężczyzn, którzy

studiuja z nim Torę. Żyd nawet jeśli nie jest w stanie studiować Torę powinien w zamian łożyć na jej

nauczanie – choćby przez partycypowanie w pensji rabina. „Święta gmikna” żydowska – pojęcie

wynikające z pojmowania studiowania Tory jako świętości. W ten sposób powstaje cały spójny

kompleks filarów, na którym zasadza się judaizm rabiniczny. Większość zgodziła się na taką formę

judaizmu. W średniowieczu pojawiły się nowe diaspory na Dalekim Wschodzie, w Afryce, Europie.

Wszystkie one opierają się na utworzonych filarach.

Z czasem pojawia się próba kodyfikacji zasad judaistycznych przez Majmonidesa. Dzisiaj nie ulega

wątpliwości, że próba uregulowania zasad judaizmu była udana. Są to zasady powstające także z

powodów apologetycznych. Są odpowiedzią na konfrontację z filozofią grecką. Jednym z agadnień

jest próba odpowiedzi czy dostęp do prawdy jest powszechny, czy jest ona uniwersalna. W obrębie

judaizmu istniało przekonanie, że prawda jest udziałe narodu wybranego i jest ona zawarta w Torze.

Jak zatem pogodzić judaistyczny partykuralizm żydowski z uniwersalizmem greckim. Majmon stanął

na stanowisku, że wiara jest konieczna i ważniejsza od intelektu, niemniej jednak pozostaje pod

kontrolą intelektu. Dostęp do prawd objawionych powinien zostac poddany kontroli rozumu.

Majmon przynosi rezonans po stronie Żydów rabinicznych, którzy Majmonidesa potępiają. Większość

opowiedziała się przeciw Majmonidesowi. Musiało minąc wiele lat zanim świat żydowski przyjął

zasady Majmona. Sprzeciw budziła koncepcja Tory ograniczonej, wobec uznawania, że każda jota jest

źródłem przekazu i wszystko jest jednakowo istotne dla objawienia prawdy. Rabini sprzeciwiali się

sprowadzaniu judaizmu do jakiegoś minimum. Sprzeciwiali się nauczaniu adeptów ukształtowanych

formuł halachicznych, ale chcieli wprowadzać do zrozumienia, które doprowadzi do samodzielnego

formułowania własnej halachy przez uformowanego adepta. Judaizm zatem nie ma być zredukowany

do określonych zasad. Jest żywotny i otwarty na dalsze rozumienie Tory. W przeciwieństwie do

chrześcijaństwa rozumienie Tory nie idzie hierarchicznie od góry. Rozumienie może być oddolne –

każdy rabin może mieć własne rozumienie i interpretacje i co najwyżej należy rozważyć, które

rozumienie jest właściwe lub dokonać syntezy.

Próby definiowania judaizmu mogą doprowadzić do nastepującego syntetycznego ujęcia judaizmu

jako amalkamat trzech idei – wiary w Boga, objawienia Izraelowi przez Boga Tory i życia w

posłuszeństwie Bogu na podstawie Tory. Haskala doprowadzi do zakwestionowania tych

podstawowych zasad judaizmu – włącznie z wiara w Boga, jako czegoś, co stanowi o tożsamości Żyda.

Pojawi się inne rozumieni Tory – antyrabiniczne. Przestanie ona być wyznacznikiem życia

żydowskiego. Pierwszeństwo zdobędzie życie w państwie, w którym się funkcjonuje. Żyd zgodnie z tą

koncepcją ma się wpisać w zastaną kulturę. Rozpocznie się proces emacypacji Żydów. Potem

dochodzi do procesu asymilacji. Haskala spycha religie na margines do sfery prywatnej, zaś Żydzi

przez otwarcie, asymilacje i emancypację mają od nowa się określić. Jednak nie w oparciu o religię. W

ten sposób dojdzie do podziału na judaizm rabiniczny, reformowany a wreszcie judaizm

humanistyczny.