Henryk Sienkiewicz - ,,Potop”

1) Andrzej Kmicic – charakterystyka bohatera:

Kreacja głównego bohatera: główną postacią powieści jest Andrzej Kmicic, chorąży orszański, potomek niegdyś
bogatego, potem zubożałego rodu szlacheckiego, właściciel posiadłości Lubicz. Bohater zawsze znajduje się w
centrum wydarzeń historycznych, będąc jednocześnie ośrodkiem wątku miłosnego

.

Cechy bohatera:

początkowo Kmicic to typ hulaki. Był nieodpowiedzialny, dumny, gwałtowny, bardzo ambitny.

Cechował go burzliwy temperament i porywczość. Bywał także mściwy i okrutny. Był skory do awantur, bardzo
odważny i skłonny do podejmowania ryzyka. Niektóre jego działania graniczyły wręcz z brawurą, np. porwanie
księcia Bogusława czy wysadzenie działa szwedzkiego podczas oblężenia Jasnej Góry. Choć na ogół sprytny, bywał
też naiwny, gdyż wierzył, w patriotyczne motywy działania Janusza Radziwiłła. Uświadomiwszy sobie własne błędy,
zaczął dążyć do odkupienia swych win poprzez czyny na ojczyzny, wyrzeczenie się prywaty i wierną służbę królowi.
Pomogły mu w tym zdolności przywódcze i patriotyczna postawa. Największe znaczenie miał dla niego honor,
lojalność wobec przyjaciół i towarzyszy walki. Dla tych wartości skłonny był do poświęceń. To człowiek zdolny do
prawdziwej miłości mimo przeciwności losu. Łączył w sobie pierwiastki dobra i zła.

Ocena bohatera:

Andrzej Kmicic jest postacią dynamiczną, która wraz ze zmianą nazwiska, co ma znaczenie

symboliczne, zmieniła swój system wartości oraz stosunek do ludzi. Powodem przemiany bohatera była miłość do
Oleńki Billewiczówny, na której uczucie pragnął zasłużyć. Do przemiany przyczyniło się także rozpoznanie
prawdziwych motywów działania Radziwiłłów. Porzucając życie hulaki, awanturnika oraz pieniacza łamiącego prawo
i uznanego za zdrajcę ojczyzny, stał się patriotą, świadomie wyrzekającym się prywaty i walczącym w obronie kraju.
Z oddaniem uczestniczył we wszystkich walkach, dążąc do własnej rehabilitacji. Kmicicowi udało się odnieść jedno z
najważniejszych zwycięstw: zwycięstwo nad wadami własnego charakteru.

Rola bohatera w utworze:

kreacja Andrzeja Kmicica wpływa na optymistyczną wymowę powieści. Los bohatera

symbolizuje los ojczyzny – jej moralnej klęski, a później zwycięstwa. Jego dzieje potwierdzają tezę, że możliwe jest
wewnętrzne odrodzenie się człowieka. Postać chorążego orszańskiego niesie nadzieję i służy realizacji celu powieści,
jakim jest krzepienie serc czytelników.

2) Dzieje bohatera:

Andrzej Kmicic niespodziewanie przybył do Wodoktów, gdzie przebywała panna Billewiczówna, która zgodnie z
ostatnią wolą Herakliusza Billewicza miała zostać żoną pana Andrzeja. Szybko uległ on urokowi panny Aleksandry.
Gdy dotarł do Lubicza, okazało się, że jego podwładni urządzili pijatykę, podczas której strzelali do portretów
Billewiczowskich przodków, budząc tym zgorszenie oraz strach wśród mieszkańców osady. Mimo to pan Andrzej
codziennie bywał w Wodoktach, aż w końcu wyznał Oleńce miłość. Gdy Kmicic wyjechał do Upity, by stłumić bunt
mieszczan, do Oleńki dotarły wieści o karygodnym zachowaniu jego kompanów w Lubiczu. Z tego powodu panna
wyrzuciła ich, gdy przybyli prosić o pomoc. Wkrótce doszło do bijatyki oddziału pana Andrzeja z Butrymami. W
drodze powrotnej do Lubicza Kmicic wstąpił do Wodoktów, gdzie usłyszał niepochlebną opinię na swój temat.
Zmuszony do wyboru między ukochaną a towarzyszami opuścił Wodokty i udał się do Lubicza. Tam zastał swoich
ludzi martwych. W ostatniej chwili jeden z umierających wyjawił mu, że sprawcami rzezi byli Butrymowie.
Kierowany żądzą zemsty pojechał do Wołmontowiczów, zaścianka Butrymów, i pozabijał ludzi oraz spalił domostwa.
Oddział Kmicica został jednak całkowicie rozbity, a on sam musiał uciekać przed okoliczną szlachtą. Schronił się
Wodoktach, gdzie Billewiczówna uratowała go przed zemstą szlachty, a następnie wypędziła. Przez pewien czas
chorąży orszański nie pojawiał się w okolicy, czujność szlachty została więc uśpiona. Niespodziewanie rozeszła się
wiadomość, że porwał Oleńkę. Przeciw Kmicicowi wyruszyła szlachta pod wodzą Michała Wołodyjowskiego. Doszło
do pojedynku

1

, w którym Kmicic został ciężko raniony przez Wołodyjowskiego. Do zdrowia wracał bardzo powoli.

Odwiedził go Wołodyjowski, który wręczył mu list od księcia Janusza Radziwiłła i doradzał, aby służąc ojczyźnie,
odkupił swe winy. Zebrawszy ludzi, Kmicic przybył do Radziwiłła przebywającego w Kiejdanach. Na życzenie
księcia zwiedziony obietnicą ułatwienia małżeństwa z Oleńką, złożył mu przysięgę wierności. Podczas uczty, na
której pan Andrzej spotkał Oleńkę, odczytany został dokument informujący o poddaniu Litwy królowi szwedzkiemu.
Kmicic uświadomił sobie tragizm sytuacji, w jakiej się znalazł. Związany przysięgą nie mógł odstąpić od Radziwiłła.
Książe wysłał go do stłumienia buntu żołnierzy, wśród których znaleźli się znakomici wojownicy. Kmicic poprosił
księcia o darowanie życia Wołodyjowskiemu, Skrzetuskiemu i Zagłobie, którzy wypowiedziawszy posłuszeństwo
zostali aresztowani. Na rozkaz księcia pan Andrzej miał sprowadzić do Kiejdan miecznika rosieńskiego Tomasza
Billewicza i pannę Aleksandrę. Przybywszy do nich spotkał się z pogardą i odmową. Postanowił więc użyć siły, lecz
jego zamiary zniweczyło przybycie Wołodyjowskiego i towarzyszy, którym udało się uciec z radziwiłłowskiej
niewoli

2

. Wołodyjowski sądząc, że Kmicic jest zdrajcą, kazał go rozstrzelać. Pana Andrzeja uratował Zagłoba, gdyż

znalazł przy nim list, w którym Radziwiłł wypominał mu wstawiennictwo za pułkownikami. Kmicicowi został
pokazany inny list, w którym Radziwiłł nakazał zabić pułkowników po dotarciu do Birż

3

. Pan Andrzej odkrył

1

Z tej sceny, pochodzi słynne: ,,Kończ.... waść! Wstydu... oszczędź!”

2

Dzięki zmyślnemu fortelowi Zagłoby, który spił Rocha Kowalskiego, a przedtem sprytnie pozyskał jego zaufanie - wmówił mu, że jest jego

krewnym i sprowadził chorągiew Wołodyjowskiego, która oswobodziła więźniów

.

3

Jedna z radziwiłłowskich rezydencji, podobnie jak Kiejdany, czy Tykocin.

kłamstwo księcia, ale nie przeszedł na stronę jego wrogów. W Kiejdanach Kmicic rozmawiał z księciem, któremu
zarzucił wiarołomstwo. Janusz Radziwiłł swoje postępowanie tłumaczył dobrem ojczyzny, czemu pan Andrzej dał
wiarę. Książę sprowadził do Kiejdan miecznika i Oleńkę. Kmicicowi zostało powierzone nowe zadanie: miał
pojechać do króla szwedzkiego, a po drodze przekazać kilku osobom listy książęce. Przed odjazdem pan Andrzej
odwiedził Billewiczównę, chcąc wyjaśnić jej swoje postępowanie. Po kilkudniowej podróży zatrzymał się w
Pilwiszkach, gdzie spotkał się z księciem Bogusławem, który ujawnił mu, że motywami postępowania Radziwiłłów
są prywatne korzyści, a nie dobro kraju. To wydarzenie stało się początkiem przemiany bohatera, który
uświadomiwszy sobie własne błędy, zapragnął zemścić się na Bogusławie i Januszu Radziwiłłach. Kmicic porwał
Bogusława, ten jednak strzelił do niego i uciekł. Wachmistrz Soroka wraz z rannym panem Andrzejem schronił się w
głębi lasu w kryjówce Kiemlicza i jego dwóch synów

4

. Po powrocie do zdrowia Kmicic napisał dwa listy: jeden do

Janusza Radziwiłła, któremu wypowiedział służbę, a drugi do Wołodyjowskiego, którego ostrzegał przed
Radziwiłłem. Drugi z listów podpisał nazwiskiem Babinicz. Kmicic w towarzystwie Kiemliczów wyruszył do króla
Jana Kazimierza na Śląsk. Wkrótce w okolicach Wąsoszy doszło do bójki z Józwą Butrymem i jego oddziałem, po
której Babinicz nakazał Rzędzianowi opiekować się rannymi i przekazał mu informacje, które ten miał dostarczyć
Wołodyjowskiemu. Kmicic przemierzył kraj i dotarł do Warszawy. Pod Sochaczewem uratował przed Szwedami
starostę sochaczewskiego – Łuszczewskiego. Jadąc w stronę Częstochowy, zatrzymał się w Kruszynie, gdzie
przypadkowo dowiedział się, że Szwedzi mieli zamiar zaatakować klasztor jasnogórski. Dotarłszy na Jasną Górę,
uprzedził przeora Augustyna Kordeckiego o planach wroga i uczestniczył w zwołanej przez niego naradzie. Później
wyspowiadał się przeorowi. W klasztorze trwały przygotowania do obrony. Kiemlicza opuścili swego dowódcę.
Zaczęło się oblężenie. Babinicz od pierwszych chwil wyróżniał się postawą, między innymi rozbił granat i wysadził
ogromne szwedzkie działo. Po wysadzeniu kolubryny dostał się w ręce Szwedów, którym ujawnił swe prawdziwe
nazwisko. Na prośbę Kuklinowskiego został oddany w jego ręce. Od zemsty Kuklinowskiego uratowali go Kiemlicza,
którzy po opuszczeniu Kmicica przebywali w obozie wroga i napadali na szwedzkich żołnierzy. Niebawem pan
Andrzej zemścił się na Kuklinowskim. Kmicic i Kiemlicza dotarli na Śląsk, a w Głogowej bohater rozmawiał z
królem Janem Kazimierzem. Tam też dowiedział się, że Bogusław szerzył wieści, jakoby Kmicic chciał porwać
polskiego władcę i przekazać go Szwedom. Babinicz towarzyszył królowi w jego wyprawie do Opola, a potem do
Polski. Po drodze rozbił oddział szwedzki palący Żywiec, a następnie walczył ze Szwedami w górskim wąwozie, w
którym został ciężko ranny. Przyniesiony przed oblicze króla wyjawił swe prawdziwe nazwisko i zemdlał. Wkrótce
opowiedział królowi swoją historię i otrzymał od władcy przebaczenie. Po odzyskaniu zdrowia, za radą króla, miał
stanąć na czele oddziału i walką za kraj zmazać swe winy. We Lwowie spotkał Wołodyjowskiego, któremu król
przedstawił zasługi pana Andrzeja. Od towarzyszy Wołodyjowskiego otrzymał wieści o Oleńce Billewiczównie.
Kmicic poprosił króla, by pozwolił mu stanąć na czele oddziału Tatarów przysłanych na pomoc Polsce. Z nowym
oddziałem udał się do Zamościa, a następnie ruszył wspomóc Sapiehę, który spodziewał się ataku wojsk Bogusława.
W Zamościu, serdecznie przyjęty przez pana Zamoyskiego, poznał m.in. pannę Anusię Borzobohatą-Krasieńską,
którą potem eskortował do pana Sapiehy, uniemożliwiając w ten sposób realizację planów pana Zamoyskiego, który
chciał porwać dziewczynę. Po dotarciu do Sapiehy odkrył przed nim swe prawdziwe nazwisko. Niebawem wraz z
odziałem ruszył za wojskami Bogusława Radziwiłła, prowadząc przeciw niemu wojnę podjazdową. Wkrótce
dowiedział się od posła wysłanego przez Radziwiłła do Sapiehy, że w rękach księcia znajdował się jego wierny
żołnierz wachmistrz Soroka. Kmicic poprosił Bogusława o uwolnienie jego podwładnego. Gdy jego prośba nie
została spełniona, wezwał żołnierzy pozostających u boku Radziwiłła do porzucenia go. Część z nich zdecydowała się
opuścić księcia, a Kmicic uwolnił Sorokę i w towarzystwie nowo zwerbowanych wrócił do obozu Sapiehy. Podczas
bitwy, do której doszło następnego dnia, Kmicic otrzymał cios z rąk księcia. Wojska Radziwiłła poniosły klęskę, ale
Bogusław zdołał uciec. Kmicic pozostał przy Sapieże, a od Wołodyjowskiego pobierał lekcje fechtunku. Razem z
wojskami Sapiehy uczestniczył w oblężeniu Lublina, a następnie Warszawy. Od Ketlinga, do niedawna służącego
Bogusławowi, dowiedział się o staraniach księcia o względy Billewiczówny. Po szturmie na Warszawę wyruszył w
kierunku Litwy i Prus. Po drodze spotkał wojska hetmana Gosiewskiego. W Prusach pokonał siły wroga, a następnie
powrócił do Rzeczypospolitej i dołączył do polskich sił Gosiewskiego, ścigających oddziały księcia Radziwiłła i grafa
Waldeka. Doszło do pojedynku Kmicica z księciem. Radziwiłł mimo przegranej w walce nie został zabity, gdyż
zapowiedział Kmicicowi, że jeśli on zginie taki sam los spotka Billewiczównę. Po zwycięstwie nad wojskami
Radziwiłła, Kmicic spalił siedzibę Bogusława, Taurogi, a potem uderzył na oddziały Sakowicza, poddanego księcia,
który zaatakował Wołmontowicze. Po tym sukcesie udał się w pogoń za Szwedami, z którymi stoczył bitwę pod
Androniszkami. Ze zdobytych listów dowiedział się, że w Wołmontowiczach była panna Anusia Borzobohata i
Oleńka Billewiczówna. Chciał wyruszyć na spotkanie ukochanej, ale otrzymał rozkaz wyprawy na nową wojnę.
Billewiczówna spotkała Kmicica, gdy rannego wieziono do Lubicza. Dzięki pannie Aleksandrze sprowadzono do
niego księdza, a potem codziennie przybywał posłaniec, by dowiedzieć się o jego zdrowie. Kmicic powoli odzyskiwał
siły. Pewnej niedzieli postanowił wziąć udział we mszy, która miała być odprawiona w Upicie. W kościele spotkał
Billewiczównę. Po mszy ksiądz odczytał list Jana Kazimierza, w którym była mowa o bohaterskich dokonaniach pana
Andrzeja. Kmicic wraz z Wołodyjowskim i Zagłobą oraz otoczony tłumem dotarł do Wodoktów. Wkrótce miecznik
Billewicz wyprawił huczną ucztę na cześć Andrzeja i Oleńki. Po ślubie Kmicic po raz kolejny uczestniczył w

4

Imiona synów: Kosma i Damian

wyprawie wojennej, a po jej zakończeniu osiadł w Wodoktach. Król Jan Kazimierz w nagrodę mianował go starostą
upickim.

3) Romantyczne cechy biografii Kmicica – porównaj bohatera np. z Jackiem Soplicą

4) Oleńka Billewiczówna – do charakterystyki postaci:

 wnuczka Herakliusza Billewicza, zgodnie z jego wolą zostaje narzeczoną Andrzeja Kmicica
 to piękna i dumna panna o płowych włosach
 jej uroda i osobowość sprawiają że cieszy się szacunkiem i wzbudza respekt (nawet wśród kompanów Kmicica)
 ma duże poczucie sprawiedliwości, dlatego nie może zaakceptować postępowania Kmicica – pragnie, aby bohater
się zmienił
 ma jasne zasady moralne – widzi co jest dobre a co złe. Wynika to poniekąd z jej pobożności
 jest stanowcza, nieugięta i szczera, potępia postępowanie Kmicica w Upicie, ale nie potępia samego bohatera –
wierzy, w dobro i uczciwość ukochanego, który deklaruje jej chęć poprawy
 jest wierna wyznawanym przez siebie zasadom,
 jest konsekwentna w swoim postępowaniu – kocha Andrzeja i nie kryje tego, ale oświadcza, że dopóki ten się nie
zmieni o małżeństwie mowy być nie może, potrafi cierpliwie czekać na poprawę Kmicica.
 od przyszłego małżonka wymaga uczciwości, postępowania na wzór rycerza. Nie zniesie życia z człowiekiem,
którego ludzie boją się lub nienawidzą.
 to postać niemal bez skazy. Jest dumna, ale jest to duma, która daje jej siłę i pewność siebie, potrzebne do
bronienia swoich racji. Jednocześnie potrafi ustąpić, gdy trzeba powiedzieć to co niewygodne a słuszne. Konieczność
robienia tego, co właściwe jest podstawową zasadą, którą kieruje się w życiu Aleksandra Billewiczówna.
 Ceni rycerską fantazję, ale jeżeli łamie ona prawo lub wywołuje czyjeś łzy jest bezlitosna w krytycznym osądzie.
 Panna nienawidzi zdrajców. Jest wielką patriotką. Ponieważ jej dziadek i reszta rodu byli ludźmi, którzy walczyli
o dobro ojczyzny, Oleńka ceni męstwo i odwagę, oddanie sprawie narodowej, pogardę wobec śmierci, rycerskość.
 wielokrotnie zaskakuje mężczyzn ze swojego otoczenia roztropnością i opanowaniem
- potrafi doradzić najlepszy sposób postępowania w każdej sytuacji. *Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy Kmicic
przyjeżdża do Billewicz zabrać miecznika Tomasza i ją do Kiejdan. Miecznik jest już prawie przekonany, ale

Andrzej Kmicic – chorąży orszański,

bohater ,,Potopu” Henryka Sienkiewicza

Jacek Soplica – zubożały szlachcic,

,,Podczaszyc” bohater ,,Pana Tadeusza”

Adama Mickiewicza

PODOBIEŃSTWA

 pochodzenie: szlachcic ze słynnego, aczkolwiek zubożałego rodu
 *dzieje bohatera osnute są na kanwie fabularnej utworu
 zachowanie, sposób bycia przed przemianą: dumny i zuchwały warchoł i
awanturnik, popularny i znany w gronie szlacheckim – tak wśród szlachciców (sława i
łatwość nawiązywania kontaktów, szaleńcza odwaga i śmiałość) jak i szlachcianek (ze
względu na fantazję, osobisty urok),
 miłość: wielka, dozgonna, odwzajemniona i przynajmniej początkowo nieszczęśliwa;
ukochana wywiera pozytywny wpływ na bohatera
 przez jakiś czas współpracuje z magnaterią
 posądzenie o zdradę, infamia, utrata społecznego szacunku
 wewnętrzne rozdarcie, osamotnienie w działaniach
 uświadamia sobie własne błędy i chce je odkupić
 porzuca dawny tryb życia
 jest aktywny, zaangażowany, skłonny do poświęceń
 metamorfozę bohatera umożliwia działanie incognito – pod przybranym
nazwiskiem
 zamiast dumy – pokora, zamiast prywaty – bezinteresowna służba ojczyźnie
 chęć rozkazywania i przewodzenia, nieuznawanie nad sobą niczyjej władzy
zostaje zastąpione rzetelnym i wiernym wykonywaniem rozkazów przełożonych
 rezygnacja z prywatnych dążeń na rzecz patriotyzmu i walki z wrogiem
 dzięki zasługom następuje rehabilitacja bohatera i pojednanie ze społeczeństwem
 przesłanie autora: bohater to wzór do naśladowania

RÓŻNICE

szczęśliwe zakończenie ,,Potopu”: Kmicic odzyskuje ukochaną i zostaje jej mężem,
Soplica nie – ukochana Ewa zmarła wiele lat wcześniej, a ranny w walce z Moskalami
bohater umiera
 różnice majątkowe między zakochanymi: między Oleńką a Kmicicem prawie żadne,
przepaść dzieli Jacka i Ewę Horeszkównę – on ubogi szlachetka, ona – córka magnata
 dlaczego bohater się zmienia: pan Andrzej robi to przede wszystkim po to, aby
odzyskać ,,afekt, estymę i rękę” Oleńki; Jacek Soplica – otoczony pogardą, ze
zrujnowanym majątkiem i zmarnowanym życiem osobistym nie może już niżej upaść.

zdecydowany opór Oleńki przypomina mu, jak należy postępować. To ona wymyśla także sposób ucieczki z
Taurogów. Zaskakuje także opanowanie panny Aleksandry w wielu sytuacjach. Kiedy Szwedzi napadają na
Wołmontowicze inne panny, np. Anusia, są wystraszone i mdleją. Oleńka nie boi się walki i myśli trzeźwo o tym, jak
zorganizować pomoc rannym.
- Jedną z najbardziej widocznych cech Oleńki jest jej pobożność. Oleńka wiele czasu spędza na modlitwie.
Rozczarowana pierwszą nieudaną miłością postanawia nawet schronić się do klasztoru. Modli się za Kmicica, jednak
kiedy dowiaduje się, że miał zamiar zabić króla (co było tylko fałszywym pomówieniem), nie potrafi się za niego
modlić, co wielokrotnie sobie wyrzuca. Mimo tego cokolwiek by zrobił, Oleńka nie przestaje go kochać. Ważniejsze
jednak od głosów serca są dla niej takie wartości, jak: prawość, wierność ojczyźnie, szlachetność, pobożność. Tylko
wtedy, gdy Kmicic nie będzie hańbił najważniejszych dla niej wartości, będzie mogła z nim być.

5) Król i ,,ojciec narodu” – jak ,,Potop” ukazuje Jana Kazimierza:



idealizacja postaci monarchy na rzecz prawdy historycznej



wygląd Jana Kazimierza oddaje jego charakter i przeżycia – szlachetna twarz, na której rysuje się ból i cierpienie

(wilgotne, zaczerwienione oczy, )



cierpienia monarchy są wyraźnie hiperbolizowane, ale służy to przedstawieniu monarchy jakby jako cierpiącego

ojca narodu, który został przez Polaków (analogia z synem marnotrawnym) pozostawiony sam sobie i opuszczony



bardzo przejmuje się sytuacją kraju



jest prawdziwym pomazańcem bożym – wzbudza szacunek i respekt poddanych (*porównaj: reakcja Kmicica na

widok króla – T2, XXI)



mąż Ludwiki Marii głęboko wierzący, modlitwa pozwala mu znosić swój los z godnością, nawet gdy jest na

wygnaniu nic nie traci nic ze swojego majestatu, po powrocie do kraju oddaje państwo pod opiekę Matki Boskiej – w
ślubach lwowskich



mimo zranienia przez niewdzięcznych poddanych, jest gotów poświęcić swe życie dla narodu



cierpliwie czeka, aż Polacy zrozumieją swój błąd i zechcą go naprawić



jest łaskawy, wybaczający, szlachetny i wspaniałomyślny, gdy widzi, że społeczeństwo polskie deklaruje chęć

powrotu pod jego panowanie wraca ze Śląska do kraju – by dowodzić walką ze Szwedami



docenia poświęcenie szlachty, ale zauważa też walkę innych stanów – mieszczan i chłopów – ogrania swoją

opieką cały naród, czego wyrazem są np. śluby lwowskie.



Jan Kazimierz jest ukazany w konfrontacji z Karolem Gustawem – w odróżnieniu od monarchy Szwedzkiego jest

szlachetny, dobry, miłosierny i wyrozumiały



ufność w łaskawość Boską oraz współpraca z narodem sprawia, że król Polski odzyskuje tron i władzę

6) Sarmatów portret własny – pan Zagłoba
 Jan Onufry Zagłoba herbu Wczele to wcielenie wad i zalet Sarmaty

 charakterystyczny wygląd: jedno oko zakryte bielmem, na czole szeroką bliznę, przez którą widać kości czaszki.
Ma szerokie ramiona, twarz czerwoną, białą brodę, jest dość gruby. Jest człowiekiem starym, ale czerstwo jeszcze
wygląda jat tur.
 jest żołnierzem ostrożnym, niekiedy nawet tchórzliwym, ale w potrzebie lub w obronie przyjaciół potrafi
wykrzesać z siebie odwagę i desperację. Za swoją podstawową broń uważa rozum. I rzeczywiście w wymyślaniu
forteli odnosi znaczące sukcesy. Najważniejszym fortelem Zagłoby w Potopie jest przekonanie Rocha Kowalskiego,
że jest jego wujem, upicie go i w efekcie uwolnienie uwięzionych pułkowników. nie masz na świecie takowych
terminów, z których by ten człowiek nie potrafił się salwować. Gdzie męstwem i siłą nie poradzi, tam się fortelem
wykręci. Inni fantazję tracą, gdy im śmierć nad szyją zawiśnie, albo polecają się Bogu czekając, co się stanie; a on
zaraz zaczyna głową pracować i zawsze coś wymyśli. Mężny on w potrzebie bywa jako Achilles, ale woli Ulissesa iść
śladem.
 lubi dobrze zjeść i pokosztować różnych trunków.
 samowolny w postępowaniu i sądach - Niekiedy lekceważy dyscyplinę i obowiązek posłuszeństwa wobec wodza.
 bardzo dba o swoją skórę, nie ryzykuje niepotrzebnie, ale w ostateczności umie się zdobyć na odwagę, stać go na
piękne, bezinteresowne gesty i bohaterskie czyny
 wobec przyjaciół jest lojalny i wierny
 to gaduła o bujnej wyobraźni – jego opowieści nie zawsze odzwierciedlają fakty
 jest człowiekiem niebezpiecznym w słownej szermierce. Nie ma takiej kwestii, na którą nie znalazłby godnej i
złośliwej repliki. Nie ma tak wysoko postawionej osoby, która uniknęłaby jego złośliwości, a zarazem oparłaby się
jego urokowi.
choć sam nie jest wolny od wielu śmiesznostek, szybko i z łatwością dostrzega je u innych osób. Swoją
spostrzegawczość potrafi doskonale wykorzystać. Dzieje się tak wtedy, kiedy ma oddać list marszałkowi
Lubomirskiemu, a wie, że jedynym sposobem zjednania sobie go jest schlebianie jego próżności.
 bohater to łgarz, demagog i krasomówca skłonny do przechwalania się. Jako człowiek żądny uznania, lubił
znajdować się w centrum zainteresowania. Był powszechnie znany: Imię jego głośne było w całej Rzeczypospolitej –
sam król kochał się w jego opowiadaniach i dowcipie.
 cechuje go życiowa mądrość oraz znajomość ludzkich charakterów.

 funkcja w powieści: uosabia zalety i przywary Sarmatów i jednocześnie jest tą postacią w powieści, która niesie
ze sobą największy ładunek komizmu.

 jedna z najciekawszych postaci Trylogii
7) Pełen sprzeczności zdrajca – charakterystyka i ocena Bogusława Radziwiłła

Książę Bogusław to człowiek łączący w sobie sprzeczne cechy. Z jednej strony jest zniewieściały, umalowany;
przesadnie dba o swój wygląd, z uwielbieniem przegląda się w lustrze. Z drugiej strony jest kimś, kto wykazuje się
niesamowitą odwagą, wręcz brawurą – w czasie polowań, na polu walki nie ma sobie równych. Jest także
podrywaczem i uwodzicielem nie tylko panien, ale także mężatek. Jest człowiekiem cynicznym. Najwyższą wartością
jest sam dla siebie – ojczyzna nie liczy się dla niego wcale. Tym co ma dla niego znaczenie i za co jest w stanie
walczyć jest jego własny majątek oraz jego imię i opinia niezwyciężonego zarówno na polu walki, jak i miłości.
Książę Bogusław jest tym, który odsłoni haniebne zamiary Radziwiłłów wobec Polski i Litwy przed Kmicicem.
Gotów jest bez skrupułów sprzedać państwo, jeśli tylko uda mu się ocalić majątek. Książę Bogusław jest
człowiekiem, który nie znosi nudy. Jest amoralny, ale nie jest nudny. Podąża zawsze z tymi, którzy odnoszą sukcesy.
Za nic ma takie wartości jak prawda. Kłamie jeśli tylko wie, że kłamstwo przyniesie mu zysk. Jest cynicznym
graczem, który przed Oleńką, którą chce uwieść, będzie się przedstawiał jako obrońca ojczyzny i zwolennik króla
Jana Kazimierza. Będzie kłamał także, żeby ocalić życie w pojedynku pod Prostkami, w którym wygra Kmicic.
Bogusław Radziwiłł jest najgorszym z czarnych charakterów Potopu. Jest bezwzględny, nie szuka żadnego
usprawiedliwienia dla swojego złego postępowania. Sposób kreowania tej postaci jest także zaprzeczeniem
klarownego sposobu opisywania bohaterów w powieści. Zazwyczaj postacie dobre zostają nagrodzone, a złe ukarane.
Tymczasem księciu Bogusławowi udaje się uniknąć kary. Kmicic oddaje go Michałowi Radziwiłłowi, który, chociaż
walczy po przeciwnej stronie, postanawia ocalić życie krewniaka.

8) Rola oblężonego klasztoru w powieści – Jasna Góra jako duchowa stolica narodu:

- oblężenie klasztoru – najważniejsza część powieści – niemal ,,serce” ,,Potopu”
- dzięki barwnemu i szczegółowemu opisowi próby zdobycia klasztoru przez Szwedów Sienkiewicz realizuje główny
zamysł Trylogii – krzepi serca.
- sam opis klasztoru ma znamiona baśniowości – aura mistyki, tajemniczości i boskiej opatrzności otacza tak cały
klasztor jak i obrońców – i choćby dlatego (z punktu widzenia XVII wiecznego Polaka!) panu Andrzejowi udaje się
zniszczyć kolubrynę – Bóg mu sprzyja
- patriotyzm, poświęcenie, przekonanie o słuszności walki i wiara w zwycięstwo umożliwiają polskim obrońcom
zwycięstwo – nie tyle nad Szwedami, co nad własną słabością – zaczynają wierzyć w ostateczne zwycięstwo nad
wrogiem
- Jasna Góra – miejsce tak duchowego odrodzenia narodu jak i Kmicica
- pisarz celowo wyolbrzymia w t. I i II objawy moralnego upadku Polaków, by tym mocniej podkreślić cud
odrodzenia narodu. Klęska goni klęskę położenie kraju nie może być chyba gorsze, ale nawet wtedy zostaje jeszcze
nadzieja – jasnogórski klasztor. ,,Kraj był cały jako okręt pogrążony już w otchłani, a jeno ów klasztor sterczał jak
koniec masztu nad falami”
- pisarz dowodzi, że od katastrofy dziejowej ocaliło Polaków przywiązanie do Najświętszej Panny i tradycji –
zapomnieli, że ten naród ma jeszcze jedno uczucie, to właśnie, którego wyrazem była Jasna Góra. I w tym uczuciu
było jego odrodzenie. Więc huk dział, który odezwał się pod świętym przybytkiem, odezwał się zarazem we wszystkich
sercach magnackich, szlacheckich, mieszczańskich i chłopskich. Okrzyk zgrozy rozległ się od Karpat do Bałtyku i
olbrzym rozbudził się z odrętwienia. – Jasna Góra – impuls, który wyrwał naród z duchowego marazmu
- *Sienkiewicz wyolbrzymia znaczenie Jasnej Góry, która nie miała dla Polaków znaczenia strategicznego, ale miała
znaczenie moralne. W artystycznym kształcie powieści obrona stała się przełomowym momentem akcji. Obrona
klasztoru, mimo przytłaczającej przewagi Szwedów zakończyła się sukcesem Augustyna Kordeckiego i polskich
obrońców. Niepowodzenie Skandynawów odbiło się szerokim echem po kraju i zachęciło cały naród do walki z
wrogiem, a więc także przyśpieszyło koniec wojny.

9) ,,Potop” jako powieść ku pokrzepieniu serc.

Potop powstawał w szczególnych okolicznościach historycznych, w których brak własnych instytucji państwowych i
zniknięcie Polski z mapy świata skłaniało Polaków do poszukiwania tożsamości narodowej w przeszłości. Wśród
licznych ówczesnych szkiców i powieści historycznych Potop, tak jak cała Trylogia, realizował zapotrzebowanie na
mit wielkości narodowej, który mobilizowałby świadomość narodową. Sienkiewicz odnalazł w dokumentach XVII
wieku i zawarł w powieści dwa składniki, które miały dać nadzieję współczesnym mu Polakom: wielkość tkwiącą w
postaciach, czynach i zdarzeniach oraz przykłady takich sytuacji, które udowadniały, że istnieje możliwość wyjścia z
najbardziej nawet tragicznej sytuacji. Historia przedstawiona w Potopie dzieli się na dwie części. Pierwsza to
doprowadzenie kraju do prawie całkowitego upadku, druga to zakończone sukcesem oswobadzanie kraju. Uwolnienie
kraju od najeźdźcy szwedzkiego wiąże się ze zmianą w postępowaniu Polaków, którzy odrzucili prywatę i poświęcili
wszystko dla ocalenia Rzeczpospolitej.
Pokrzepieniu serc służy bez wątpienia ukazanie uratowania kraju, który wydawał się być już stracony. Taką samą
funkcję miało także obszerne ukazywanie w powieści zwycięstw polskich, jak na przykład sukces w bitwie pod
Prostkami czy odbicie Warszawy z rąk szwedzkich i pojawiające się tylko w zdawkowych relacjach świadectwa
polskich porażek.

Pokrzepienie serc dokonywało się także przez ukazanie niezachwianych wartości narodu polskiego. Kiedy wydaje się,
że wszystko zostało już stracone, cały naród zrywa się do obrony na wieść o ataku szwedzkim na Jasną Górę.
Sienkiewicz wykorzystuje tu przede wszystkim funkcję narodową i społeczną religii, a nie jej mistyczny i
ponadnarodowy charakter.

10) *Społeczeństwo wobec najazdu

: najazd Szwedów był m.in. konsekwencją postaw reprezentowanych przez

zdrajcę magnata Hieronima Radziejowskiego. Podobne stanowisko zajęli również inni przedstawiciele magnaterii,
tacy jak Janusz i Bogusław Radziwiłłowie czy Krzysztof Opaliński. Wśród magnaterii godni naśladowania byli Paweł
Sapieha i Michał Radziwiłł. W obronie ojczyzny stanęli również niżej urodzeni: Wołodyjowski, Skrzetuscy, Zagłoba.
W niektórych osobach rozsądek zagłuszał patriotyczne pobudki działania. Tak działo się z Niewiarowskim, który
podczas uczty kiejdańskiej najpierw rzucił buławę, potem zaś powiedział: Protestowałem jako obywatel, jako żołnierz
słuchać muszę. Sytuacja panująca w kraju sprzyjała najazdowi szwedzkiemu: Król nie rządzi, bo mu nie dają... Sejmy
nie rządzą, bo je rwą... Nie masz wojska, bo podatków płacić nie chcą; (...) nie masz miłości do ojczyzny, bo ją
Szwedowi oddali za obietnicę, że im po staremu w dawnej swawoli żyć nie przeszkodzi. Nowego zwierzchnictwa nie
akceptowali mieszczanie i chłopi, którzy gotowi byli rozpocząć walkę z najeźdźcą. Przełomowy moment w historii
najazdu stanowił atak na klasztor jasnogórski. Niezłomna postawa obrońców, którym pomagał prosty lud, a także aura
cudowności, jaka otaczała to miejsce, sprawiły, że w Polakach obudził się duch walki, w Szwedach zaś strach i
świadomość klęski. Nieugięta postawa przeora Kordeckiego jako dyplomaty i Kmicica jako dowódcy oraz oddanie
się pod opiekę Matki Boskiej przyniosły rezultaty. Wieść o skutecznej obronie Jasnej Góry dotarła w najdalsze
zakątki kraju i sprawiła, że w narodzie obudziła się odpowiedzialność za ojczyznę. Nagła zmiana postawy Polaków
zaskoczyła najeźdźców, którzy nie mogli zrozumieć motywów postępowania społeczeństwa. W kraju zaczął się
tworzyć ogólnonarodowy ruch oporu przeciwko Szwedom, na czele którego stanął Stefan Czarniecki. Do walki
przystąpił prosty lud, ukazany przez autora zazwyczaj anonimowo, z wyjątkiem górali ratujących króla w wąwozie i
Michałka, który zdobył szwedzką chorągiew podczas jednej z bitew. Powrót króla, konfederacja tyszowiecka oraz
uniwersał Jana Kazimierza stały się czynnikami, dzięki którym walka uwieńczona została zwycięstwem. W
ogólnonarodowej walce ze Szwedami ważną rolę odegrały niższe warstwy społeczne, czyli średnia i drobna szlachta,
mieszczanie i chłopi. Zjawiska charakterystyczne dla czasów potopu szwedzkiego to szerząca się początkowo wśród
Polaków zdrada, a następnie powstanie ruchu oporu. Ewolucja postaw społecznych, podobnie jak kreacja Kmicica,
została podporządkowana idei krzepienia serc.

11) Społeczeństwo polskie w XVII wieku – charakterystyka:
a)

magnateria:

 reprezentanci: Paweł Sapieha, Stefan Czarniecki, Jerzy Sebastian Lubomirski, Jan ,,Sobiepan” Zamoyski,

Hieronim Radziejowski, Janusz Radziwiłł, Bogusław Radziwiłł, Krzysztof Opaliński etc.
b) średniozamożna i uboga szlachta:
 reprezentanci: Andrzej Kmicic, Jerzy Michał Wołodyjowski, Jan Onufry Zagłoba, Jan Skrzetuski, Stanisław
Skrzetuski, Roch Kowalski, Kuklinowski, Butrymowie, Gościewicze, Domasiewicze, etc

c)zalety i wady panów braci:

d)mieszczanie:
reprezentanci: najczęściej zbiorowo i anonimowo: Jacek Brzuchalski z Częstochowy, mieszkańcy Lwowa,
Warszawy etc.
 jako jedni z pierwszych odczuli dotkliwie szwedzkie jarzmo i rozpoczęli walkę z najeźdźcą
 są wierni Janowi Kazimierzowi,

SZLACHTA

ZALETY

WADY

- przywiązanie do tradycji przodków
- potępianie zdrajców i zdrady, przestrzeganie kodeksu
honorowego
- odwaga i brawura, zdolność do poświęceń i wyrzeczeń
- umiejętność przezwyciężania waśni i podziałów w
obliczu wspólnego wroga
- przywiązanie do wiary katolickiej, szczególny kult
Maryi
- zainteresowanie polityką, patriotyzm,
- potrafią postawić dobro Ojczyzny ponad własny
interes
- cenią honor i godność
- zdolni dostrzec własne błędy i są gotowi by je
naprawić
- potrafią docenić bohaterstwo niżej urodzonych
(Michałko)
- w krytycznej sytuacji potrafią odrzucić prywatę i
podporządkować się przełożonym dla dobra
publicznego

- niewłaściwe rozumienie szlacheckiej wolności
- awanturnictwo, zuchwałość, pieniactwo; przekonanie, że w
Rzeczpospolitej liczy się tylko odwaga i siła
- wybujałe ambicje (szczególnie u magnaterii)
- samowola i warcholstwo – nieuznawanie praw
- przesadna dbałość o własne dobro
- umiłowanie swobody - ,,szlachcic na zagrodzie…”
- pogarda dla innych stanów, tak mieszczan jak i
chłopów (*o mieszczanach Kmicic pogardliwie mawiał:
,,łyczkowie”)
- obżarstwo i pijaństwo
- przewaga emocji nad rozwagą, gwałtowność i popędliwość
- kłótliwość, trudności z zawieraniem kompromisu,
współpracą (Lubomirski)
- buta, egoizm, prywata, duma i pycha
- zdolność do sprzymierzenia się z wrogiem dla własnej
korzyści, zdrada
- brak szacunku dla monarchy, autorytetów – każdy sobie
panem

 na własną rękę bronią swoich miast, gdy zachodzi potrzeba wspomagają też szlachtę
 wobec Rzeczpospolitej wyróżnia ich miłość i oddanie
 wspaniali obrońcy, gotowi do walki z najeźdźcą, mimo jego znacznej przewagi
e)chłopi:
 reprezentanci: najczęściej zbiorowo i anonimowo: Michałko, tatrzańscy górale, etc.
mimo prostoty i niewielkiej wiedzy o świecie – wierni królowi, lojalni, gotowi do poświęceń
 w najtrudniejszych chwilach wyróżniają się patriotyzmem i odwagą – nie czują strachu przed wybornie uzbrojoną i
zdyscyplinowaną armią Karola Gustawa
 cechuje ich bezwarunkowa chęć do walki ze Szwedami –mimo ich ograniczonych możliwości, szkodzą wrogim
oddziałom jak tylko się da - ,, Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki
Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od
szlacheckich szabel opłynęły krwią szwedzką”.
Michałko z Rudnika: kilkunastoletnie chłopiec stajenny, który naprowadza na Szwedów polską chorągiew i bierze
udział w bitwie, wykazując się dzielnością i męstwem, za co podziwia go szlachta i sam Stefan Czarniecki.
 tatrzańscy górale: prowodyrzy pierwszych partii partyzanckich, obrońcy króla oraz jasnogórskiego klasztoru,
odpowiedzialni za odwrót Wrzeszczowicza oraz za przetrzebienie szwedzkich oddziałów w lasach

12) Społeczeństwo polskie w XVII wieku – ocena

W „Potopie” autor obok stojącej na czele narodu arystokracji, występujących w relacjach narratora mieszczan czy
odważnie walczących przy obronie Jasnej Góry chłopów, sportretował także szlachtę, zarówno tą zamożną, jak i
ubogą, zaściankową.
Analizując pozytywne cechy szlachty, ukazane w utworze, należy skupić się przede wszystkim na patriotyzmie tej
grupy społecznej. Reprezentantami bezgranicznego oddania królowi Janowi Kazimierzowi i Rzeczypospolitej,
gotowymi poświęcić życie za ojczyznę są Zagłoba, Skrzetuscy, Wołodyjowski, Kmicic.
Poświęcenie większej ilości miejsca na gloryfikację szlachty nie znaczy jednak, że Sienkiewicz zapomniał o wadach
tej warstwy. Przeciwnie – sporo uwagi ofiarował także mniej chwalebnym postępkom szlachciców.
Portretując między innymi uczestników pospolitego ruszenia pod Ujściem czy oficerów Radziwiłła, pisarz zwrócił
uwagi na opieszałość, roszczeniowość i ugodowość Polaków. Dbałość jedynie o własny interes, rezygnacja z podjęcia
walki z wrogiem, przechodzenie na jego stronę wypełniają wiele miejsca na kartach „Potopu”, wystarczy chociażby
wspomnieć o niegodziwym postępowaniu pułkowników w czasie oblężenia Jasnej Góry czy pogląd zarozumiałych
szlachciców, twierdzących po przejściu na stronę Karola Gustawa, że każdy ma prawo wybrać takiego króla, jakiego
chce: „Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można”.

13) Gloryfikacja Polaków w ,,Potopie”:

Podczas pisania „Potopu” Henrykowi Sienkiewiczowi przyświecała – podobnie jak w przypadku dwóch pozostałych
części „Trylogii” – idea tworzenia „ku pokrzepieniu serc”. Chęć przypomnienia czasów, gdy Polska, choć
pozostająca pod obstrzałem ataków silniejszych mocarstw, potrafiła się przeciwstawić wrogowi sprawiła, że
Sienkiewicz przejaskrawił nieco momenty dzielności narodu. Z racji tego autor wyidealizował swoich bohaterów oraz
zmienił nieco Polską historię.
Przedstawienie rodaków w obliczu oblężenia Rzeczypospolitej przez oddziały szwedzkie umożliwiło twórcy
„Trylogii” uwypuklenie zalet żołnierzy, dowódców, strategów. Dzięki temu zabiegowi Sienkiewicz stworzył dzieło
niezapomniane, pełne takich wartości, jak godność i bezwarunkowa miłość, prawdziwy patriotyzm i poświęcenie dla
ojczyzny
Cechy te widać w każdej ze sportretowanych grup. W pozostającej najwyżej w społecznej hierarchii arystokracji, do
której zaliczają się między innymi król Polski Jan II Kazimierz Waza, jego małżonka Maria Ludwika Gonzaga de
Nevers oraz ich dwór, Sienkiewicz wyidealizował ich cechy, na przykład monarchę przedstawił jako władcę
niezwykle mądrego, sprawiedliwego, oddanego krajowi i stale kontemplującego niegodziwe postępowanie szlachty.
W opisach kolejnej warstwie, czyli magnaterii, przeważa pogląd, iż stanowili ją patrioci stawiający dobro ojczyzny
ponad własne interes, na przykład Paweł Sapieha, Jerzy Lubomirski, Jan „Sobiepan” Zamoyski.
Gotowość do poświęcenia życia ojczyźnie, odwaga czy wiara o Boską Opatrzność z kolei przynależą powieściowemu
duchowieństwu, a klerykom stającym na czele partii chłopskich na Litwie czy zakonnikom z Jasnej Góry (ojciec
Augustyn Kordecki - obrońca klasztoru, który nie zrezygnował z obrony świętego miejsca przez prawie czterdzieści
dni, a w końcu ukrył oryginał Cudownego Obrazu, dzięki czemu uniemożliwił jego zrabowanie i dewastację).
Miłość i oddanie ojczyźnie są cechami także niższych warstw, takich jak mieszczaństwo czy chłopi. Są oni
pokazani jako wzorowi patrioci, dożywotni obrońcy swoich miast, na przykład Jacek Brzuchalski z Częstochowy,
mieszkańcy Lwowa czy Warszawy:
O mieszczanach tylko słyszał Kmicic, iż dawnych czasów, pogrążonej ojczyzny i króla żałują (…) Mówiono też, że
cechy miały broń ukrytą, zwłaszcza płatnerze, rzeźnicy, kuśnierze i potężny cech szewiecki (…) i przy lada pomocy z
zewnątrz, gotowi by byli na Szwedów uderzyć”.
Podobnie został wyidealizowany wiejski lud, który mimo swojej prostoty i niewielkiej wiedzy o świecie, w
najtrudniejszych chwilach potrafi udowodnić swój patriotyzm, wierność królowi i bezwarunkową chęć do walki ze
szwedzkim najeźdźcą: „(…)chłopi bowiem po równi ze szlachtą i mieszczany wyciągnęli do lasów. Lud z gór, lud z
puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia,
wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwią szwedzką”. Wszystko to

widać na przykładzie kilkunastoletniego chłopca stajennego Michałka, który naprowadza na Szwedów polską
chorągiew i bierze udział w bitwie, wykazując się dzielnością i męstwem, za co podziwia go szlachta i sam Stefan
Czarniecki.
Dowód braku strachu przed Szwedami dali także tatrzańscy górale – prowodyrzy pierwszych partii partyzanckich,
obrońcy króla oraz jasnogórskiego klasztoru, odpowiedzialni za odwrót Wrzeszczowicza oraz za przetrzebienie
szwedzkich oddziałów w lasach
Konstatując, „Potop” jest utworem gloryfikującym wszystkie warstwy społeczne Polaków w XVII wieku. Henryk
Sienkiewicz z pietyzmem zamieniającym się miejscami w patos ukazał, jak rodacy rosną w siłę i zaczynają wierzyć w
zwycięstwo. Idea pisarstwa podnoszącego na duchu, przyświecająca autorowi od początku prac nad swoim dziełem,
zorganizowała cały artystyczny i ideowy format powieści, co widać w ostatnim zdaniu „Trylogii”: „Na tym kończy się
ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Temu pisarz
podporządkował kształt cyklu.

14) Motyw rycerza w ,,Potopie”

Motyw rycerza jest w „Potopie” Henryka Sienkiewicza realizowany poprzez kreacje zarówno głównych, jak i
drugoplanowych bohaterów. Wśród tych pierwszych prym wiedzie Andrzej Kmicic, którego postępowanie po
wewnętrznego przemianie jest dowodem na cechy idealnego rycerza.
Choć początkowe postępowanie Kmicica czasami nie mieści się w ogólnie powielane pojęcia o cnotach rycerza, a
jego gwałtowność, porywczość, skłonność do “bitki i wypitki”, brak poszanowania prawa i bujny temperament nie
korespondują z powściągliwością Rolanda z „Pieśni o Rolandzie” czy wrażliwością Tristana z „Dziejów Tristana i
Izoldy”, nie znaczy to jednak, że Andrzej nie posiada cech charakteru właściwych doskonałemu rycerzowi. Może i na
jego sumieniu były jakieś skazy („był sam swawolnikiem, w którym dusza kipiała ustawicznie”, noc pełna rozpusty,
alkoholu i strzelaniny do portretów przodków Billewiczów w Lubiczu), w miarę rozwoju akcji wielokrotnie
udowodnił bezinteresowność swoich szlachetnych odruchów i uczciwość.

Cechy Kmicica jako rycerza:


młody, smukły, wysoki, bogato ubrany chorąży orszański nie ma sobie równych jeśli chodzi o urodę i zdobywanie

niewieścich serc
 waleczność i odwaga w obronie ojczyzny
 bardzo dobrze czuje się na polu bitwy, doskonały żołnierz
 możliwość oddania życia z kraj – największy zaszczyt
 mistrzostwo w jakiejś dziedzinie walki – u Kmicica było kilka takich talentów: posługiwanie się szablą,
wyśmienita jazda na koniu, brak zahamowań na polu walki, za co zyskał sobie szacunek i posłuszeństwo nie tylko
podwładnych, a nawet rozjuszonej ordy tatarskiej
 zdanie się na Boga – Kmicic nigdy nie zwątpił w Opatrzność Boską – nawet po odkryciu spisku Radziwiłłów czy
zdradzie pod Ujściem. Bezgranicznie ufał Boskim wyrokom, wielokrotnie poświęcając jemu swój los. * Uczestnictwo
we mszy świętej było dla niego swego rodzaju oczyszczeniem, wychodził z niej jak nowo narodzony, pełny werwy do
dalszej walki i nadziei na zwycięstwo.
 bezinteresowność i poświęcenie w służbie króla i Ojczyzny - Decyzja o rezygnacji z osobistego szczęścia i
założenia rodziny z Oleńką, branie udział w kilku pojedynkach na śmierć i życie czy zgłaszanie się na ochotnika do
udziału w samobójczych wręcz misjach jest ostatecznym podsumowaniem rycerskich cech, widocznych w kreacji
Kmicica.
 dumny, honorowy, uczciwy, wierny, gotów do poświęceń
 dożywotnio wierny pani swego serca. Choć w jego przypadku połączenie się z ukochaną Oleńką było ciągle
przerywane przez spiski Radziwiłła i wojenne zawieruchy, to w każdej chwili pamiętał o niej i za priorytet postawił
sobie oczyszczenie swego splamionego zdradą imienia przed narzeczoną.
** Wszystko to trzeba okrasić jeszcze nieprzeciętną inteligencją (znajdowanie wyjścia z opresji z najtrudniejszych
momentów walk ze Szwedami), szaleńczą wiarą w pokonanie wroga oraz zapomnieniem się w ciągłych podjazdach i
pościgach, a zwłaszcza dumą, mającą wpływ na wzrost sympatii czytelnika dla tego honorowego bohatera (woli na
przykład zginąć, gdy podczas pojedynku z Wołodyjowskim okazuje się, że nie dorównuje mu umiejętnościami, niż
stać się obiektem kpin). Mało któremu bohaterowi Sienkiewicza udało się dokonać tylu rycerskich czynów, jak jemu.
Ocalenie wojsk konfederackich przed Radziwiłłem, obrona starosty Łuszczewskiego, a potem klasztoru na Jasnej
Górze, uratowanie Wołmontowicz czy króla Jana Kazimierza w Tatrach są tego najlepszym dowodem.

* * *

Prócz głównego bohatera, w „Potopie” mamy co najmniej kilkanaście przykładów rycerzy, m.in. Ketling, Skrzetuski
czy Michał Wołodyjowski.

15) Problematyka powieści

Głównymi problemami poruszanymi w powieści historyczno-obyczajowej Henryka Sienkiewicza „Potop” jest
odrodzenie moralne Polaków, postępujące odwrotnie proporcjonalnie do przejmowania kolejnych terenów
Rzeczypospolitej przez Szwedów oraz miłosne perypetie Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Połączenie
wątku historycznego i romansowego wyszło Sienkiewiczowi bardzo sprawnie. Chcąc wczepić w pozostające w
niewoli społeczeństwo końca XIX wieku chęć do walki i nadzieje na zwycięstwo, a także spopularyzować wiedzę o
latach, gdy Polska także była obiektem ataków silniejszych mocarstw, autor „Potopu” posunął się naciągnięcia kilku

faktów historycznych i wyidealizowania Polaków, stając się – jak trafnie zauważa badacz literatury Juliusz Kijas:
„nieoficjalnym nauczycielem dziejów ojczystych, świadczących o sile i żywotności narodu polskiego oraz o jego
zdolności do odrodzenia się”.
Pokazanie pierwszego problemu – narodowo-wyzwoleńczego – nie ogranicza się jedynie do ukazania sposobów
walki polskich żołnierzy ze szwedzkim najeźdźcą oraz procesu samego ataku. Wątek ten został uzupełniony bogatą
panoramą arystokracji, szlachty, magnaterii i mieszczan w XVII wieku, obrazem zróżnicowanego wewnętrznie
wojska polskiego, wieloma przykładami bezgranicznego patriotyzmu i zdrady będącej efektem dbałości jedynie o
prywatne interesy, nadającym powieści cechy utworu politycznego wątkiem dyplomatycznym, motywem dotyczącym
rodu Radziwiłłów czy epizodem bohaterskiej obrony jasnogórskiego klasztoru.
Z kolei wątek romansowy, stworzony na klasycznej zasadzie trójkąta i zorganizowany wokół scalającego fabułę
chorążego orszańskiego Andrzeja Kmicica, pięknej mieszkanki Upity Aleksandry Billewiczówny oraz niegodziwego
księcia Bogusława Radziwiłła, jest ramą dla dramatu, rozgrywającego się między jego uczestnikami na tle zmian
politycznych. Ciągłe rozstania i powroty bohaterów, ich kłótnie i ponowne przebaczenia są powodem powstania wielu
innych wątków, na przykład przemiany wewnętrznej Kmicica z młodego, rozpustnego hulaki w dojrzałego,
odpowiedzialnego i uczciwego narzeczonego. Kolejne odsłony problematyki drugiej części „Trylogii”, ukazanie jej
patriotycznego, historycznego, etycznego i romansowego wymiaru stanowi przykład mistrzostwa pióra Sienkiewicza.

16) Wątek romansowo-przygodowy w ,,Potopie”

Wątek romansowo-przygodowy w Potopie dotyczy losów postaci fikcyjnych, które wplątane są w wydarzenia
historyczne. Punktem wyjścia tego wątku jest miłość Kmicica i Oleńki, a w zasadzie utrata Oleńki przez Kmicica.
Kmicic dopuszcza się czynów, których Oleńka nie potrafi zaakceptować. Panna, mimo że ciągle kocha tego
niespokojnego rycerza, wypędza go mówiąc, że nie chce go więcej znać. Od tego momentu Kmicic przebędzie długą
drogę do odzyskania narzeczonej. Jego droga stanowi zasadniczą nić wątku przygodowego w powieści. Początkowo
Kmicic działa starymi sposobami – porywa Oleńkę. Później wzorem staje się dla niego Jan Skrzetuski, którego
przykład wskazał mu Wołodyjowski. Od tego czasu będzie się starał odzyskać Oleńkę przez spełnienie jej oczekiwań.
Najpierw Kmicic wikła się we współpracę z Radziwiłłami, która postawi go znów po złej stronie. Kiedy odkryje swój
błąd, trafi w końcu na właściwą drogę – zostanie obrońcą ojczyzny i religii (przez obronę klasztoru na Jasnej Górze),
który sprawy publiczne postawi nad prywatnymi. Historia Kmicica pełna jest brawurowych czynów i nagłych
zwrotów akcji.
Romans opisany w Potopie łączy dwie osoby, które pokochały się od pierwszego wejrzenia, ale muszą przejść długą
drogę, żeby być razem. Na przeszkodzie stają im nie tylko różnice charakterów, ale także okoliczności zewnętrzne.
Żadne z nich ani na chwilę nie dopuszcza do siebie myśli o tym, żeby związać się z kimś innym. Związek kobiety
anioła i rycerza, który dla swojej pani jest w stanie zrobić wszystko, kończy się klasycznym szczęśliwym
zakończeniem.

17) Historia w ,,Potopie”



wizja przeszłości zaprezentowana przez autora różniła się od ówczesnego stanowiska historiografii i była wizją

optymistyczną, afirmującą przeszłość. Autor wskrzesił chwile dawnej chwały Rzeczypospolitej, krzepiąc przykładami
minionej świetności i ocalenia ojczyzny z pozornie nieuchronnej zagłady. W powieści pisarz uwzględnił następujące
fakty historyczne:
- wkroczenie Szwedów do Polski w 1655r.;
- kapitulacja pod Ujściem, poddanie Poznania przez Krzysztofa Opalińskiego i Litwy przez Janusza Radziwiłła, a
następnie poddanie Warszawy i Krakowa;
- ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk i wydanie uniwersału wzywającego do walki z najeźdźcą;
- partyzanckie działania chłopów na Podhalu i odzyskanie przez Polaków Nowego Sącza
- obrona Jasnej Góry
- powrót króla i złożenie ślubów w katedrze we Lwowie
- bitwa pod Warszawą, którą najpierw zajęli Polacy, a następnie na kilka tygodni Szwedzi
- odwrót wojsk szwedzkich
- wyjście wojsk szwedzkich z granic państwa polskiego
- wojna z Rakoczym
Autor połączył prawdę historyczną z fikcją literacką. Niektóre fakty pominął, inne nieco zmienił, np. Gosiewski
rzeczywiście znalazł się w radziwiłłowskim więzieniu, ale trzy tygodnie później; przyjęcie aktu kiejdańskiego nie
wywołało aż takiego zaskoczenia, jak to zostało ukazane w powieści, gdyż było wcześniej negocjowane; wojsko nie
zbuntowało się w czasie uczty w Kiejdanach, ale nieco później. Prawda historyczna została w powieści
podporządkowana idei krzepienia serc, stąd znacznie obszerniejsze opisy bitew zwycięskich niż przegranych i
pominięcie niektórych klęsk. Szczególnego znaczenia nabrała w powieści obrona Jasnej Góry. To wydarzenie zostało
ukazane jako moment przełomowy w dziejach najazdu.

18) *,,Potop” – pełna artyzmu mozaika różnych gatunków epickich.

Potop łączy w nadrzędnym gatunku powieści obyczajowo-historycznej kilka innych gatunków literackich:
Elementy baśni – przejawiają się w np.: stawianiu bohaterów w sytuacjach pozornie bez wyjścia, które udaje im się
jednak rozwiązać; triumfie dobra nad złem.
Elementy legendy i apokryfu – są widoczne w epizodzie oblężenia Częstochowy.

Elementy romansu przygodowego – pojawiają się w burzliwych dziejach związku Kmicica i Oleńki.
Elementy tradycyjnej powieści historycznej – opierają się na wyzyskaniu źródeł historycznych.

19) *,,Potop” – język, narracja, etc.
Narracja w utworze:

narracja w powieści nie ma jednolitego charakteru. Narrator występuje jako uczestnik,

świadek i obserwator wydarzeń. Jest także kronikarzem-bajarzem, który najczęściej przekazuje wiedzę o kraju,
wiedząc więcej niż bohaterowie, ale tyle, ile wiedzieć mogło i w co wierzyło ówczesne społeczeństwo. Momentami
narrator przeobraża się w historyka przekazującego współczesną autorowi wiedzę o minionych czasach, świadomego
wydarzeń z przeszłości i znającego ich znaczenie w chwili powstawania dzieła.

Tendencja w utworze:

wynikała z przekonania autora o potrzebie zapobiegania nasilającym się tendencjom

zniechęcenia i zwątpienia w odzyskanie niepodległości przez Polskę zniewoloną zaborami. Autor pisał dzieło ku
pokrzepieniu serc, co było potrzebne społeczeństwu po klęskach dwóch powstań i w okresie popularyzacji teorii o
potrzebie lojalności wobec zaborców. Pisarz celowo ukazał takie wydarzenia z dziejów Polski, kiedy wydawało się,
że nic nie powstrzyma ostatecznej klęski Rzeczypospolitej, a jednak Polska odrodziła się i uniknęła katastrofy.

Potop jako powieść historyczna:

Sienkiewicz wykorzystując zdobycze literatury polskiej i obcej w zakresie

powieści historycznej, przyczynił się do jej udoskonalenia. Uważając, że gatunek ten może stanowić dopełnienie bądź
objaśnienie prawdy dziejowej, stworzył utwór, w którym:
- połączył tradycję homerycką, walterskotyzm, tradycję romansu i baśni
- wartką akcję powieści wzbogacił doskonałymi opisami scen batalistycznych
- stworzył bohaterów łączących cechy uniwersalne i narodowe, a przy tym nie pozbawione cech indywidualnych
- język poddał stylizacji archaicznej, nadając mu charakterystyczne cechy języka XVII w., takie jak np. makaronizmy.

20) *Sposób kreowania bohaterów w powieści:

Sienkiewicz uważany jest za mistrza w tworzeniu bohaterów literackich. Pisarz połączył w Trylogii dwie tendencje
pojawiające się we wcześniejszych powieściach historycznych, które albo skupiały się na dawnym człowieku,
pomijając niemal całkowicie szeroką problematykę historyczną, albo całkowicie podporządkowywały postaci
wielkim wydarzeniom epoki i spychały je na dalszy plan. Sienkiewicz powiązał obie te tendencje. Jego bohaterowie
łączą w sobie cechy postaci z awanturniczego romansu płaszcza i szpady z typowymi rysami przedstawiciela epoki i
określonej warstwy społecznej.
Sienkiewicz nie zajmuje się raczej psychologicznymi zawiłościami charakterów, z rzadka też przedstawia obszerne
opisy ich przeżyć wewnętrznych. Cechy charakteru, motywacje działania postaci, przeżycia wewnętrzne możemy
odczytać przede wszystkim z działań bohaterów. Dość istotnym elementem przedstawiania postaci i docierania do
prawdy o ich życiu wewnętrznym są opisy ich wyglądu. Wygląd postaci, jej mimika i postawa są u Sienkiewicza
ściśle związane z cechami osobowości.
Sienkiewicz obdarza swoje postaci kilkoma wyrazistymi cechami charakteru, które powtarza wielokrotnie. Jego
bohaterowie nie przestają być sobą nawet w najmniej sprzyjających okolicznościach: hardość Kmicica nie znika
nawet w obliczu śmierci czy budzącego we wszystkich lęk władcy; spryt i zawadiacki dowcip pana Zagłoby nie nikną
nawet w najniebezpieczniejszych sytuacjach. Wszystkie postacie mają wyraziste i często skontrastowane cechy
charakteru. Postacie w Potopie mają moc zmiany własnego losu. Mogą rozstrzygać sytuacje dzięki swojej sile i
pomysłowości.
Zasadą wprowadzania postaci do akcji jest z reguły jej opisanie. Najczęściej na opis postaci składa się charakterystyka
zewnętrzna i ukazywanie postaci w działaniu.
Wszystkie postacie pierwszoplanowe są w jakiś sposób połączone wspólnym losem. Łączy ich przyjaźń,
współdziałanie lub wrogość. Więzi, które spajają losy bohaterów, mają głębsze uzasadnienie – dotyczą ich wspólnych
poglądów, związku z królem, patriotyzmu, religii. Wszystkie pozytywne postacie Potopu zjednoczone są w trosce o
ocalenie bytu państwa, wszystkie czarne charaktery splamione są zarzutem zdrady

.