Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Wstęp

1. Formalno-prawne założenia współczesnego państwa

2. Organy państwa

3. Zróżnicowanie form współczesnych państw. Systemy rządów, typy sprawowania władzy

4. Terytorialno-administracyjne atrybuty państwa

5. Współczesne państwo w warunkach procesu globalizacji

Słownik

Bibliografia

Wstęp

Funkcjonowanie współczesnego państwa opiera się na założeniach formalno-

prawnych. Występują one w postaci konkretnych rozwiązań o charakterze

organizacyjnym. Aby w odpowiedni sposób móc wyjaśnić podstawowe funkcje

współczesnego państwa, wymagana jest szczegółowa analiza jego form

organizacyjnych i ich wzajemnych powiązań.

1. Formalno-prawne założenia współczesnego państwa

Współczesne państwo należy rozpatrywać pod kątem jego uwarunkowań formalno-

prawnych. Oznacza to, że za bazę analityczną trzeba przyjąć z jednej strony zespół

norm kształtujących podstawy prawne państwa, z drugiej zaś odpowiednie

rozwiązania organizacyjne. Te ostatnie występują pod postacią organów państwa, są

więc wyrazem rozwiązań instytucjonalnych.

1

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Normatywny charakter współczesnego państwa odnosi się w pierwszym rzędzie do

jego podstaw prawnych. Jest to zaś związane bezpośrednio z zagadnieniem

legitymizacji władzy państwowej. Oznacza to, że władza reprezentowana i

realizowana przez państwo powinna działać w oparciu o odpowiednie postanowienia

o charakterze normatywnym, akceptowane przez ogół społeczeństwa.

Legalność władzy państwowej wynika we współczesnym państwie z postanowień

zawartych w ustawie zasadniczej (konstytucji). Konstytucja jest zbiorem norm ujętych

w formę prawną, które mają charakter obligatoryjny dla danej społeczności. Państwo

może działać legalnie tylko w myśl postanowień ustawy zasadniczej, która wyznacza

zakres jego kompetencji, charakter władzy i form działania.

Uznanie konstytucji jako podstawy normatywno-prawnej funkcjonowania państwa

powstało w wyniku złożonych procesów historycznych. Konstytucjonalizm jako

obowiązująca zasada w stosunkach politycznych pojawił się dopiero w epoce

nowożytnej, chociaż jego wcześniejsze wzorce występowały także we

wcześniejszych okresach. Ale to dopiero idea liberalna legła u podstaw formowania

się nowoczesnego konstytucjonalizmu. W myśl tych poglądów w stosunkach

politycznych powinna obowiązywać podstawowa zasada — wolność działania.

Wprowadzanie tej idei do praktyki politycznej związane było z licznymi wstrząsami,

których doświadczały państwa europejskie w epoce nowożytnej. Ich przyczyną były

konflikty społeczne narastające w poszczególnych państwach europejskich, które

dotyczyły w pierwszym rzędzie sprzeczności interesów poszczególnych grup

społecznych.

Liberalizm wyrażał potrzebę przeprowadzenia gruntownych zmian mających

zagwarantować interesy klasy średniej (mieszczaństwa), która w dotychczasowych

warunkach pozbawiona była praw politycznych. Stąd też pojawiły się zdecydowane w

swym programie i działaniu ruchy społeczne, których zadaniem politycznym było

doprowadzenie do zmiany istniejącego porządku społecznego. Liberalizm jako

ideologia opowiadał się za zniesieniem dotychczasowego systemu politycznego,

2

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

mającego swe korzenie w tradycji feudalnej, a także występował przeciwko formom

politycznym reprezentowanym przez monarchię absolutną.

Konstytucjonalizm mógł rozwijać się tylko w warunkach systemu liberalnego, który

dopuszczał do współrządzenia szerszą reprezentację społeczną, gwarantując tym

samym udział w rządzeniu warstw, które dotychczas takich możliwości nie posiadały.

Formujący się na tych zasadach system polityczny zmieniał w zasadniczy sposób

uprzednio obowiązujący. Dokonywało się to na dwu drogach:

 rewolucyjnej,
 ewolucyjnej.

Pierwsza z nich charakteryzowała się stosowaniem środków politycznych, które

opierały się na stosowaniu przymusu i przemocy w dążeniu do zmiany politycznego

status quo. Przykładami mogą tu być rewolucje: angielska i francuska. W rewolucji

angielskiej z XVII wieku obalono monarchię absolutną i po krótkim okresie rządów

republikańskich nastąpił powrót do ustroju monarchicznego, który jednak nie był w

stanie zachować swej uprzedniej formy absolutystycznej i został zastąpiony

monarchią parlamentarną. Stwarzała ona warunki dla rozwoju parlamentaryzmu i

wprowadzenia zasad konstytucjonalizmu. Anglia stała się pierwszym krajem

europejskim, który stworzył podstawy dla rozwoju parlamentaryzmu opartego na

zasadach demokratycznych. Drugim przypadkiem jest Wielka Rewolucja Francuska

z

końca XVIII wieku, która obaliła struktury feudalne i otworzyła drogę dla dalszych

przemian politycznych, które po burzliwym okresie napoleońskim doprowadziły z

czasem do powstania ustroju republikańskiego, opartego na zasadach

konstytucjonalizmu.

Odrębnym przykładem może być konstytucjonalizm amerykański, który rozwinął się

po uzyskaniu przez byłe kolonie brytyjskie niepodległości, co umożliwiło powstanie

niezależnego państwa amerykańskiego. Państwo to przyjęło zasady

konstytucjonalizmu jako podstawę demokratycznego rozwoju, a konstytucja

amerykańska jest uważana za efekt wcielenia w życie oświeceniowych norm

politycznych, opartych na założeniach liberalnych.

3

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Podejście ewolucyjne zakłada natomiast dokonywanie zmian istniejącego porządku

politycznego na drodze przeprowadzanych w sposób racjonalny reform polityczno-

społecznych. Proces ewolucyjny wymaga istnienia określonej woli politycznej

przeprowadzania reform państwa oraz zgody na ich dokonanie przez główne siły

polityczne kraju. Nie we wszystkich warunkach politycznych reformy są możliwe do

przeprowadzenia. Jeśli władza ma charakter absolutystyczny czy dyktatorski, trudno

jest zakładać, że ci, którzy ją sprawują, będą gotowi z niej zrezygnować lub poddać

demokratycznej kontroli. Stad najczęściej w tego typu przypadkach dochodzi do

wydarzeń o charakterze rewolucyjnym. Sama rewolucja nie jest także gwarantem, że

dojdzie do rzeczywistych zmian i powstaną warunki potrzebne do realizacji państwa

prawa i wprowadzenia zasad konstytucjonalizmu.

Rewolucja może być początkiem walki o władzę, którą prowadzą rywalizujące

ugrupowania, i często staje się początkiem nowej dyktatury. Takie wydarzenia miały

miejsce w przypadku przejęcia władzy w Rosji przez bolszewików w 1917 r. Był to

początek wojny domowej trwającej przez kilka lat, w wyniku której doszło do

powstania i umocnienia dyktatury komunistycznej. Inny przebieg miały z kolei

wydarzenia z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w państwach

socjalistycznych w Europie, gdzie doszło do zmiany istniejącego porządku

politycznego w wyniku przekształceń ewolucyjnych — transformacji ustrojowej.

Współczesny, konstytucyjny model państwa opiera się na złożeniach normatywnych,

które określają podstawowe prawa i obowiązki obywateli, stwarzając warunki

niezbędne do funkcjonowania systemu demokratycznego. Ta forma państwa jest

realizowana obecnie w większości państw europejskich, Stanach Zjednoczonych,

Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, a wiec wszędzie tam, gdzie dominuje tradycja

kultury zachodniej. Natomiast w krajach Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej spotykamy

cały szereg modeli politycznych, które różnią się od siebie stopniem realizacji zasad

państwa prawa lub też całkowicie od niego odchodzą, co znajduje swój wyraz w

występowaniu monarchii absolutnych czy dyktatur. W krajach tych model państwa

prawa z trudnością toruje sobie drogę do pełnej realizacji z uwagi na miejscową

tradycję polityczną, której daleko do stosowania zasad konstytucjonalizmu. Trudno

4

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

też jednoznacznie orzec, czy model państwa prawa znajdzie tam w przyszłości

odpowiednie podstawy dla jego realizacji.

2. Organy państwa

Państwo z uwagi na podstawowe funkcje, które realizuje, posiada wyspecjalizowane

organy. Ich pochodzenie związane jest z określona tradycją, ukształtowaną w wyniku

złożonych procesów rozwoju państwa, a ich funkcjonowanie odbywa się na

podstawie uregulowań prawnych zawarty w ustawie zasadniczej (konstytucji).

Organy państwowe, zgodnie z uregulowaniami prawnymi lub zwyczajowymi, to

konkretne grupy osób lub osoby, które zaangażowane są w realizację podstawowych

funkcji państwa.

Według oświeceniowego francuskiego filozofa Monteskiusza

(1689–1755) —

najlepszym rozwiązaniem jest podział władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i

sądowniczą. Tego typu rozłożenie prerogatyw dla rządzących ma służyć

zapobieganiu nadużyć władzy i poddaniu jej kontroli. Trójpodział władzy stwarza

także podstawę precyzyjnego określenia charakteru organów państwa i ich miejsca w

ogólnym systemie politycznym, a także właściwy podział ich kompetencji.

Władza ustawodawcza znajduje swe funkcjonalne umocowanie w organach

przedstawicielskich. Organem władzy przedstawicielskiej jest, powoływana w

warunkach wolnych wyborów, kolegialna instytucja zwana najczęściej parlamentem.

Jest to organ przedstawicielski, ale nie posiada on wyłączności na sprawowanie w

państwie władzy. Jego kompetencje są regulowane w aktach prawnych, zawartych w

konstytucji, które stanowią o zasadach powoływania parlamentu, jego kompetencjach

i kadencyjności.

Parlament pełni przede wszystkim funkcję ustawodawczą. Polega ona na zdolności

parlamentu do podejmowania inicjatyw ustawodawczych, przeprowadzania dyskusji

5

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

nad projektami ustaw, a także na możliwości ich uchwalania bądź odrzucania.

Parlament pełni także funkcję kontrolną, sprowadzającą się do oceny prac rządu,

czyli organu wykonawczego, a w szczególnych przypadkach (zgodnie z

obowiązującą procedurą konstytucyjną) pozwalającą na odwoływanie rządu (wotum

nieufności). Podstawowe funkcje parlamentu sprowadzają się zatem do zdolności

ustawodawczej i kontrolnej. Tym samym zostaje zachowana zasada podziału władzy.

Struktura współczesnych parlamentów jest różna. Występują parlamenty jedno- i

dwuizbowe. Parlament dwuizbowy dzieli się na izbę niższą (sejm) i izbę wyższą

(najczęściej nazywaną senatem). W wyniku historycznego rozwoju izba wyższa

parlamentu utraciła swe dawne prerogatywy. W przeszłości w ustrojach

monarchicznych członkowie izby wyższej byli powoływani przez monarchę, nie

pochodzili z wyborów. Z czasem w wyniku procesów demokratyzacyjnych izba

wyższa utraciła swe znaczenie na rzecz izby niższej, do której deputowani byli

powoływani w wyniku procedur demokratycznych (głosowanie). Istnieją także

parlamenty jednoizbowe (w Europie takie parlamenty występują w Danii, Finlandii,

Grecji, Portugalii oraz Szwecji).

Parlament funkcjonuje według założeń konstytucyjnych i posiada własny regulamin

prac. Działalnością parlamentu kieruje wybrany przez zgromadzenie

parlamentarzystów lider (np. w Polsce — marszałek sejmu, w Wielkiej Brytanii —

speaker). Zastępcami lidera mogą być przedstawiciele ugrupowań koalicyjnych lub

opozycyjnych. Ponadto w pracach parlamentu funkcje wspomagające spełniają

komisje zajmujące się poszczególnymi dziedzinami związanymi z resortami

rządowymi (np. oświatą, budownictwem, finansami). W komisjach parlamentarnych

podejmowana jest dyskusja nad projektami ustaw oraz bieżącymi zagadnieniami

związanymi z funkcjonowaniem parlamentu. Powoływane są także komisje

nadzwyczajne do rozpatrywania specjalnych zagadnień, szczególnie w przypadkach

naruszania procedur prawnych. Parlamentarzyści zorganizowani są w klubach

według klucza partyjnego.

Organem realizującym bieżącą politykę państwa jest rząd. Na czele rządu stoi

prezes rady ministrów (premier) powoływany przez parlament. W systemach

6

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

prezydenckich na czele rządu stoi prezydent (np. w Stanach Zjednoczonych).

Premier powołuje ministrów wchodzących w skład rządu, którzy muszą być

zaakceptowani przez parlament. Zarówno premier, rząd, jak i poszczególni

ministrowie mogą też być odwołani przez parlament (wotum nieufności jest jedną z

możliwości formalnego odwołania rządu).

Do podstawowych zadań rządu należy kierowanie na bieżąco sprawami publicznymi,

zgodnie z kompetencjami poszczególnych resortów kierowanymi przez ministrów.

Rada ministrów jest organem kolegialnym rządu, której przewodniczy premier.

Ponadto rząd zobowiązany jest do realizowania postanowień wynikających z ustaleń

legislacyjnych parlamentu. Do zadań rządu należy także inicjatywa ustawodawcza.

Kieruje on do parlamentu projekty nowych ustaw, a także innych aktów prawnych.

Rząd przygotowuje także projekt budżetu, który przedstawiany jest do akceptacji

parlamentu (nieuchwalenie budżetu przez parlament może być podstawą do

odwołania rządu). Rząd odpowiedzialny jest również za przygotowywanie koncepcji

oraz realizację polityki zagranicznej i obronnej państwa.

Organem państwa jest także urząd głowy państwa. Najczęściej we współczesnym

państwie urząd ten sprawuje prezydent. Jest to funkcja, której tradycja sięga

dawnych ustrojów monarchicznych, gdzie na czele państwa stał cesarz lub król. W

wyniku procesu demokratyzacyjnego funkcja ta stała się wybieralna i jest obsadzana

poprzez wybory powszechne bądź przez parlament. Zakres funkcji prezydenta jako

głowy państwa jest zróżnicowany — od bardzo ograniczonych kompetencji

sprowadzających się do uprawnień reprezentacyjno-ceremonialnych — po szersze

uprawnienia w rządzeniu państwem (w przypadku amerykańskim prezydent pełni

funkcję szefa rządu).

We współczesnych monarchiach parlamentarnych, monarchowie są głowami

państwa, ale ich władza jest zazwyczaj nominalna, ograniczona jedynie do funkcji

reprezentacyjnych. Rzeczywistą władzę sprawuje rząd, wybierany w procedurze

demokratycznej.

7

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Do organów państwa należą również sądy. Podstawową cecha sądów jest ich

niezależność i niezawisłość. Oznacza to, że system sądowniczy nie może

podlegać politycznej kontroli ze strony innych organów państwa, a także układów

politycznych. Kiedy dochodzi do takiej sytuacji, wówczas system sądowniczy traci

swe najistotniejsze atrybuty, a państwo przestaje być demokratyczne. Trzy

podstawowe zakresy działania systemu sądowniczego koncentrują się na

orzecznictwie w zakresie cywilnym, karnym i administracyjnym. Sądy są wiec

odpowiedzialne za porządek legislacyjny państwa. Dotyczy to zarówno obywateli, jak

i organów ustawodawczych i wykonawczych państwa. System sądowniczy państw

zorganizowany jest według kryteriów wieloszczeblowych. Przestrzeganie prawa jest

jedną z podstawowych zasad ustroju demokratycznego. Dotyczy to w pierwszym

rzędzie obywateli, których prawa i obowiązki musza być przestrzegane zgodnie z

przyjętymi ustaleniami legislacyjnymi. System sądowniczy stoi na straży tego

porządku.

3. Zróżnicowanie form współczesnych państw.

Systemy rządów, typy sprawowania władzy

Współczesne państwa różnią się między sobą ze względu na sposób organizacji

życia polityczno-społecznego. Znajduje to wyraz w formach władzy politycznej, a

więc w odpowiedniej strukturze organów państwowych i ich wzajemnych relacji. W

nauce o państwie i prawie występują zróżnicowane podejścia do klasyfikacji form

współczesnych państw.

Przyjąwszy za punkt wyjścia kryteria dotyczące ustroju, można założyć, że

podstawowa różnica, z punktu widzenia formalnego, występuje między ustrojem

monarchicznym (monarchia) i republikańskim (republika). W praktyce jednak

okazuje się, że współcześnie te różnice ustrojowe nie mają większego znaczenia. W

warunkach zaawansowanego procesu demokratyzacyjnego współczesne monarchie

utraciły swój dawny charakter, kiedy to monarcha sprawował władzę absolutną lub

8

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

posiadał znaczący wpływ na decyzje polityczne w państwie. Obecnie funkcje

monarchy mają bardziej reprezentacyjno-ceremonialny charakter. Dawne

uprawnienia monarchy we współczesnym państwie zostały w dużym stopniu przejęte

przez organa państwa, a zwłaszcza rząd i parlament. Monarchowie uzyskują władzę

w wyniku dziedziczenia (monarchia dziedziczna), względnie w wyniku wyboru

(monarchia elekcyjna). Tym niemniej, ustrój monarchiczny utrzymał się w szeregu

państw, głównie z uwagi na tradycję.

W Europie ustroje monarchiczne występują w Belgii, Danii, Hiszpanii, Holandii,

Lichtensteinie, Luksemburgu, Monako, Norwegii, Szwecji, Watykanie i Wielkiej

Brytanii. Ponadto monarchie można spotkać w szeregu krajów pozaeuropejskich, w

tym również w tych, które uznają nadal zwierzchnictwo korony brytyjskiej (niektóre

byłe kolonie brytyjskie, np. Australia, Kanada, Nowa Zelandia).

Współczesny ustrój republikański — ukształtowany w wyniku procesów

historycznych, głownie w oparciu o nowożytna tradycję europejską — opiera się na

zasadzie demokratycznych procedur przy wyborze głowy państwa, zgodnie z

ustalonymi konstytucyjnie regułami kadencyjności. Sprawia to, że głowa państwa

może być wybierana tylko na określony czas, bez możliwości ponownego wyboru po

jego wygaśnięciu. Ma to chronić przed niebezpieczeństwem trwałego utrzymania

władzy przez jedną osobę. Tym samym republika w swych założeniach odwołuje się

do procedur demokratycznych.

We współczesnych państwach występują różnice w sposobie działania i zakresie

kompetencji organów władzy. Można wyróżnić dwa systemy rządów: prezydialny i

parlamentarny. Pierwszy z nich charakteryzuje się połączeniem funkcji głowy

państwa i szefa rządu (klasycznym przykładem jest system amerykański).

Są także dwa odmienne warianty systemu prezydenckiego, w których prezydent pełni

funkcję głowy państwa i szefa rządu, ale jego działalność jest kontrolowana przez

rząd (tego typu rozwiązania można spotkać w Ameryce Łacińskiej). Występuje także

system prezydencki, który opiera się na zasadzie kolegialności. Głowa państwa jest

9

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

w tym przypadku organem zbiorowym (przykładem może być Szwajcaria i jej

kolektywny, czyli siedmioosobowy organ wykonawczy — Rada Związkowa).

Parlamentarny system rządów rozdziela funkcje głowy państwa od funkcji szefa

rządu. Podział kompetencji w sprawowaniu władzy w tym systemie jest

zróżnicowany. Relacje między władzą prezydenta (względnie monarchy) a rządem i

premierem mogą przybierać odmienne postaci i charakteryzować się większymi

uprawnieniami bądź głowy państwa, bądź premiera. Przy czym we współczesnych

państwach monarcha nie ma z reguły pozycji dominującej. Natomiast w systemach

republikańskich te zależności pozostają zróżnicowane, zgodnie z postanowieniami

ustawy zasadniczej. Może występować także sytuacja, w której parlament ma

pozycję dominującą w stosunku do rządu. W systemie parlamentarnym główny

problem sprowadza się do stworzenia odpowiedniej równowagi miedzy funkcjami

głowy państwa, szefa rządu i parlamentu.

Istnieją rozwiązania systemowe, nazwane parlamentarno-gabinetowymi, które

charakteryzują się określoną równowagą między władzą ustawodawczą a

wykonawczą. W takim układzie rząd jest uzależniony od poparcia, jakiego udziela mu

większość parlamentarna. Parlament może odwołać rząd lub poszczególnych jego

ministrów (wotum nieufności). W tym systemie najczęściej głowę państwa powołuje

rząd posiadający odpowiednie poparcie parlamentarne. Głowa państwa nie ma

jednak większych uprawnień politycznych, a także normotwórczych (stanowienie

prawa). W układzie parlamentarno-gabinetowym chodzi głównie o utrzymanie

odpowiedniej równowagi między organami państwa tak, aby został zachowany

podstawowy atrybut systemów demokratycznych, jakim jest podział władzy, a nie jej

monopolizacja.

Innym rozwiązaniem, chociaż zbliżonym do parlamentarno-gabinetowego, jest

system kanclerski. Na czele rządu stoi kanclerz. Jego pozycja polityczna jest

mocniejsza niż w systemie parlamentarno-gabinetowym, gdyż przysługuje mu

większy obszar władzy. Ministrowie podlegają kanclerzowi, a ich odwołanie może

nastąpić jedynie przez prezydenta na wniosek kanclerza. Obowiązuje także zasada

10

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

wskazania kandydatury nowego kanclerza w przypadku zgłoszenia w parlamencie

wotum nieufności wobec rządu (tzw. konstruktywne wotum nieufności).

System prezydencki w jeszcze większym stopniu umacnia zakres władzy

wykonawczej, która w tym przypadku należy do kompetencji głowy państwa.

Prezydent bezpośrednio kieruje pracami rządu. W przypadku amerykańskim

prezydent jest reprezentantem władzy wykonawczej, podczas gdy parlament

(Kongres) władzy ustawodawczej. Prezydent nie posiada uprawnień związanych z

inicjatywą ustawodawczą. Ta spoczywa wyłącznie w gestii Kongresu. Prezydent nie

może też rozwiązać parlamentu ani skrócić jego kadencji. Natomiast Kongres może

przeprowadzić procedurę odwołania prezydenta, jeżeli naruszył on zasady prawa

(procedura impeachmentu). Prezydent jest wyłaniany w wyniku wyborów

powszechnych. Istnieje więc w przypadku systemu prezydenckiego ścisłe

rozgraniczenie władzy ustawodawczej i wykonawczej.

W państwach europejskich nie spotykamy systemu prezydenckiego. Podejmowane

próby na rzecz jego wprowadzenia (np. we Francji) przyniosły połowiczne

rozwiązanie. Wzmocniono bowiem władzę prezydenta — jest on wybierany w

wyborach powszechnych, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, kreuje polityką

zagraniczną, może przewodniczyć obradom rządu. Jednakże rząd pozostaje pod

kontrolą parlamentu i nie może funkcjonować poza parlamentem — w sensie

podejmowania niezależnych decyzji.

W większości krajów postradzieckich i w samej Rosji system prezydencki przybrał

specyficzny kształt, charakteryzujący się posiadaniem przez głowę państwa

znacznych uprawnień, które umożliwiają podejmowanie samodzielnych decyzji

politycznych, a także wydawanie dekretów. Także w krajach azjatyckich,

afrykańskich i południowoamerykańskich system prezydencki odbiega często od

założeń konstytucyjno-demokratycznych. Niekiedy prowadzi to do uzyskiwania przez

głowę państwa władzy nieograniczonej.

11

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

4. Terytorialno-administracyjne atrybuty państwa

Państwo jest jednostką posiadającą określony zasięg terytorialny, wyznaczany

formalnie przez granice oddzielające dany kraj od innych. Ma ono jurysdykcję nad

terytorium wyznaczonym przez granice zewnętrzne. Jego podział wewnętrzny

(administracyjny) należy do suwerennych atrybutów państwa. Podział ten jest

realizowany na podstawie odpowiednich uregulowań prawnych, akceptowanych — w

systemach demokratycznych — przez parlament.

Również dystrybucja władzy w państwie pozostaje w gestii wewnętrznego ustroju i

przyjętych postanowień. Dotyczy to relacji, jaka zachodzi między jednostkami władzy

centralnej a terenowej. Można w tym przypadku mówić o stopniu centralizacji lub

decentralizacji władzy państwowej. W przypadku modelu opartego na zasadzie

decentralizacji — przyznawane są duże uprawnienia władzy terenowej (lokalnej), a

więc ustanawiana jest autonomia lokalna.

Przykładem pierwszego typu państwa jest państwo unitarne. Charakteryzuje go

centralizm. Poszczególne jednostki administracyjne są podporządkowane władzy

centralnej i odpowiadają jej rozwiązaniom funkcjonalnym, co znaczy, że

administracja w terenie jest zorganizowana analogicznie do organizacji centralnej.

Ten typ organizacji państwa występuje najczęściej we współczesnym świecie.

Przeważa on także w Europie. Jego główną zaletą jest przejrzysty układ organów

władzy centralnej i regionalnej (terenowej), a także skuteczność w kierowaniu

państwem. Opiera się on ponadto na jednolitym systemie prawnym. Jednakże

między państwami unitarnymi występują liczne różnice, które dotyczą przede

wszystkim ich stopnia centralizacji. Centralizacja oznacza w praktyce znaczne

podporządkowanie administracji lokalnej organom władzy centralnej. Dotyczy to

także powoływania przedstawicieli władzy lokalnej, którzy wyznaczani są przez rząd.

Ponadto, władze centralne mają szeroki zakres uprawnień w podejmowaniu decyzji

odnośnie bezpośredniego kierowania i zarządzania sprawami lokalnymi.

12

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Model oparty na decentralizacji oznacza przekazywanie (w różnym stopniu)

uprawnień władzy centralnej na rzecz organów władzy terenowej (lokalnej). Mogą

one wtedy podejmować autonomicznie szereg decyzji dotyczących zarządzania

sprawami lokalnymi. Stopień centralizacji związany jest również ze sprawą

dystrybucji finansów ze szczebla centralnego na stopnie niższe. Im większe fundusze

znajdują się w gestii organów centralnych państwa, tym większy jest stopień

centralizacji.

W państwach złożonych stopień decentralizacji jest posunięty znacznie dalej, co

wynika z założeń ustrojowych. Ten model państwa ma oczywiście różne formy

realizacji, wynikające z kształtujących je odmiennych procesów historycznych.

Najbardziej luźnym związkiem państwowym jest unia personalna. Jest to związek

co najmniej dwu państw, które łączy wspólna głowa państwa. W przeszłości tego

typu państwa powstawały w wyniku polityki dynastycznej i małżeństw między

przedstawicielami rodów panujących. Obecnie ten model państwa można spotkać we

Wspólnocie Brytyjskiej, gdzie niektóre byłe kolonie uznają monarchę brytyjskiego za

głowę państwa (np. Kanada, Australia). Poza uznaniem wspólnej głowy państwa,

kraje te pozostają w pełni niezależne. Nie posiadają też żadnych wspólnych organów

rządowych.

Odmiennym typem państwa złożonego jest unia realna. W tym przypadku istnieje

ściślejszy związek państw współtworzących unię. Istnieją bowiem wspólne organy

państwowe, które sprawiają, że zakres kompetencji władzy centralnej państw

członkowskich unii jest większy. Dotyczy on najczęściej takich wspólnych dziedzin,

jak polityka zagraniczna, obronna czy budżetowa. Istnieje jednak duży zakres

autonomii państw współtworzących unię realną. Nie są one pozbawione atrybutów

suwerenności, której stopień jest różny w konkretnych przypadkach.

Odmienną formą państwa złożonego jest konfederacja, czyli związek państw, które

wchodzą ze sobą w ścisłe zależności w celu realizacji konkretnych celów

politycznych, gospodarczych i społecznych. Podstawową cechą tego modelu jest

zachowanie przez państwa członkowskie suwerenności. Jedynie niektóre funkcje

władzy są delegowane do organu lub organów wspólnych dla całej konfederacji.

13

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Poszczególne państwa wchodzące w skład konfederacji są uznawane za niezależne

w stosunkach międzynarodowych. Jeżeli chodzi o wspólny organ konfederacji, to jest

nim najczęściej zgromadzenie parlamentarne. Przedstawiciele poszczególnych

państw posiadają w takim zgromadzeniu równą liczbę głosów (bez względu na

wielkość państwa członkowskiego, liczby ludności, pozycji gospodarczej itp.).

Najbardziej rozbudowanym pod względem formalno-prawnym typem państwa

złożonego jest federacja. Jest to typ państwa związkowego. Poszczególne państwa

związkowe posiadają status samodzielności politycznej i prawnej. Jest on

regulowany przez postanowienia ustawy zasadniczej dla całej federacji. Stopień

samodzielności państw związkowych jest zróżnicowany w poszczególnych rodzajach

rozwiązań federalnych we współczesnym świecie. Są one także różnie nazywane:

stany, kantony, kraje związkowe, prowincje. Cechą charakterystyczną modelu

federalnego jest zdolność państw członkowskich do własnego podziału

administracyjno-terytorialnego. Natomiast człony federacji nie mają prawa do

występowania na zewnątrz (w sferze stosunków międzynarodowych) samodzielne.

Polityka zagraniczna pozostaje w gestii państwa federalnego. W większości

przypadków jednostki polityczno-administracyjne wchodzące w skład państwa

federalnego pozbawione są możliwości wystąpienia z federacji.

Zakres autonomii jednostek polityczno-administracyjnych wchodzących w skład

federacji jest znaczny. Człony federacji posiadają zdolność prawną do uchwalania

ustaw (przez lokalne ciała ustawodawcze), które mają moc prawną na danym

terytorium. Ustawy te powinny jednak pozostawać w zgodzie z ogólnymi założeniami

konstytucyjnymi federacji. Ponadto człony federacji mogą dysponować własnym

systemem sądowniczym. W niektórych państwach występuje zasada podwójnego

obywatelstwa (lokalnego i federalnego).

Na szczeblu federalnym interesy państw członkowskich reprezentuje druga izba

parlamentu, do której wybierani są deputowani z poszczególnych państw

związkowych.

14

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Najistotniejszą kwestią w funkcjonowaniu państwa związkowego (federacji) są

stosunki, jakie występują między organami władzy federalnej (centralnej) a władzami

poszczególnych państw członkowskich. Chodzi w tym przypadku o precyzyjne

rozgraniczenie kompetencji między władzami centralnymi a lokalnymi. We

współczesnych państwach federalnych istnieją w tym zakresie znaczne różnice. W

ustawach zasadniczych Stanów Zjednoczonych, Australii, Brazylii i Meksyku

występują jednoznaczne wskazania odnośnie zakresu kompetencji władz

centralnych. Pozostała sfera (niewymieniona w konstytucji) może być przedmiotem

działania państw członkowskich. W innych krajach (Austria, RFN) obowiązuje zasada

wyłącznej kompetencji związku, a więc jednoznaczne ustalenie zakresu władzy

centralnej w stosunku do władz lokalnych. Istnieje też system, który rozgranicza

kompetencje władz centralnych, lokalnych, ale także tych, które posiadają wspólny

zakres dla władz centralnych i lokalnych.

5. Współczesne państwo w warunkach procesu globalizacji

Podstawowe atrybuty współczesnego państwa, ukształtowanego w wyniku procesów

historycznych, dotyczą suwerenności i niezależności. Oznacza to, że państwo

zdolne jest do samodzielnego zarządzania i kierowania sprawami wewnętrznymi w

sferach: politycznej, obronnej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej. Suwerenność

stała się podstawową zasadą regulującą stosunki miedzy państwami. Zostały

stworzone formalno-prawne zasady (prawo międzynarodowe) regulujące wzajemne

relacje między suwerennymi, niezależnymi państwami. W takiej sytuacji państwo

współczesne zostało uznane za podstawową, suwerenną i niezależną jednostkę

polityczną zdolną do działania na arenie międzynarodowej, której zasadniczym celem

stało się zabezpieczanie własnego interesu narodowego. W tym też przejawiała się

najpełniej realizacja idei państwa narodowego. Mimo licznych przypadków naruszeń

tej zasady (konflikty miedzy państwami, akty agresji, dążenia imperialne

poszczególnych mocarstw) zasada suwerenności i niezależności była uznawana za

obowiązującą.

15

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Istotne zmiany zaszły w tym względzie w XX wieku. Doszło bowiem do pojawienie się

nowych tendencji, które najkrócej określane bywają mianem procesu globalizacji.

Polega on, najogólniej mówiąc, na przesuwaniu się punktu ciężkości polityki

światowej z relacji opartych na zasadzie suwerenności państwa na powstającą i

nieustannie rozwijającą się sieć powiązań międzynarodowych, które wykraczają poza

tradycyjne formy stosunków miedzy państwami. Powoduje to ograniczanie zasady

suwerenności na rzecz tworzenia się nowych układów, które mają charakter

transnarodowy i ponadnarodowy. Dotyczy to przede wszystkim sfery gospodarczej

i funkcjonowania współczesnego kapitału, który ulega w coraz większym stopniu

umiędzynarodowieniu.

Tworzą się i rozwijają swą działalność coraz potężniejsze organizacje (firmy)

międzynarodowe, których zdolności finansowe i zyski przekraczają niejednokrotnie

wartość dochodu poszczególnych państw. Są one w stanie prowadzić niezależną

politykę gospodarczą, organizować własne rynki zbytu i dyktować warunki wielu

państwom.

W takich warunkach rola państwa suwerennego i niezależnego zostaje w istotny

sposób ograniczona. Proces ten obejmuje nie tylko małe państwa, ale także te, które

posiadają znaczący potencjał gospodarczy. Ponadto występują także we

współczesnym świecie procesy integracyjne, których celem jest budowa struktur

ponadnarodowych posiadających zdolność do tworzenia organów wyposażonych w

uprawnienia do podejmowania decyzji o charakterze wykraczającym poza

jurysdykcje właściwe dla państw suwerennych. Procesy integracyjne mają na celu

tworzenie silnych wielonarodowych struktur gospodarczych, które jednakże ewoluują

w niektórych przypadkach w kierunku tworzenia wspólnych struktur politycznych i

obronnych (przykładem może być Unia Europejska). Procesy integracyjne mają

charakter regionalny, ograniczone są do danych obszarów geograficznych:

— Unia Europejska — powstała w Europie Zachodniej i stopniowo rozszerza swój

zasięg o dalsze kraje europejskie,

— NAFTA obejmuje kraje Ameryki Północnej i Środkowej (Kanadę, USA, Meksyk).

16

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Problemy ekologiczne również pobudzają wzrost tendencji globalizacyjnych.

Zagrożenia, jakie obecnie występują w sferze zanieczyszczenia środowiska

naturalnego, umacniają przekonanie, że ich skuteczne rozwiązanie jest możliwe tylko

na szczeblu ponadnarodowym. Międzynarodowe regulacje prawne mają zmusić

poszczególne państwa do działań na rzecz ochrony środowiska, które często będą

sprzeczne z ich partykularnymi interesami. A więc będą stosowane rozwiązania,

które naruszą suwerenne prawa poszczególnych państw do dysponowania własnymi

zasobami naturalnymi oraz do stosowania odpowiednich reguł w zakresie ochrony

środowiska naturalnego.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na wzrost tendencji globalistycznych we

współczesnym świecie jest międzynarodowy terroryzm. Jego źródła mogą być

zróżnicowane, ale fakt istnienia terroryzmu zmusza do podejmowania działań, które

muszą opierać się na ścisłym międzynarodowym współdziałaniu — przekraczającym

klasyczne reguły związane z zasadą suwerenności państwowej.

Charakterystyczną cecha terroryzmu międzynarodowego jest jego sposób działania.

Obliczone jest ono na wywoływanie poczucia zagrożenia wśród ludności cywilnej.

Atak terrorystyczny może nastąpić w każdym miejscu i w każdym czasie, najczęściej

w momencie całkowicie nieoczekiwanym. Walka z terroryzmem międzynarodowym

okazuje się być szczególnie trudna. Wymaga współdziałania organów ścigania i

specjalnych grup antyterrorystycznych, praktycznie rzecz biorąc, na całym świecie.

Ataki terrorystów samobójców są przypadkami, z którymi szczególnie trudno jest

walczyć. Odrębnym zagadnieniem jest wsparcie, jakie dla grup terrorystycznych

mogą udzielać poszczególne państwa lub organizacje. Następuje więc swoiste

sprzęgnięcie szeregu elementów leżących u podstaw współczesnego terroryzmu

międzynarodowego.

Jeszcze innym czynnikiem, który wpływa na zmianę pozycji współczesnego państwa,

jest problem praw człowieka. Normy — uznające prawa człowieka jako

powszechnie obowiązujące — wywodzą się z tradycji europejskiego oświecenia.

Prawa te zostały z czasem uznane za uniwersalne (deklaracja praw człowieka

przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych), a państwa członkowskie ONZ

17

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

zostały zobowiązane do ich przestrzegania. Stwarza to specyficzną sytuację, w której

istnieje powszechnie obowiązujący kodeks postępowania, który jednak nie zawsze

bywa przestrzegany w poszczególnych krajach członkowskich ONZ.

Powstaje zatem pytanie, jak ma reagować społeczność międzynarodowa na łamanie

w poszczególnych krajach praw człowieka i czy powinna czynnie interweniować w

określonych przypadkach? Podejmowanie tego typu interwencji może być traktowane

jako ingerencja w wewnętrzne sprawy suwerennego państwa. Pojawiają się także

opinie, że problem praw człowieka jest uwarunkowany kulturalnie i że nie istnieje

jeden powszechny kodeks postępowania obowiązujący we wszystkich przypadkach.

W krajach Azji czy Afryki prawa człowieka mogą być pojmowane inaczej niż

formułuje to konwencja przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych.

Odmiennie, czyli zgodnie z własną tradycja, inną od tej, która ma swe korzenie w

tradycji oświeceniowej.

Procesy globalizacji wywołują krytyczną reakcję ze strony środowisk, które wskazują

na ich negatywne skutki w sferze społecznej (wzrost bogactwa już bogatych,

pogrążanie się w ubóstwie biednych). Podziały te mają charakter transnarodowy.

Działalność antyglobalistów ze swej istoty nosi także międzynarodowy charakter,

wykraczający poza tradycyjne podziały między państwami. Odpowiedzią na procesy

globalizacji są więc ruchy, które także opierają się na współpracy pozanarodowej.

Ruchy antyglobalistyczne dążą do przeciwstawiania się tym tendencjom w polityce i

gospodarce światowej, które ich zdaniem utrwalają podziały społeczne w świecie i

prowadzą do umacniania się roli międzynarodowego kapitału.

Z ruchami antyglobalistycznymi wiąże się idea społeczeństwa obywatelskiego.

Swoje założenia wywodzi ona z tradycji europejskiego oświecenia. Odwołuje się do

konieczności przestrzegania praw człowieka, uznawania praw jednostki do

swobodnego wyrażania swych poglądów i przekonań, równości społecznej i

demokratycznych zasad w życiu publicznym. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego

ma charakter uniwersalny, kosmopolityczny. Jest zatem nośnikiem działań

zmierzających do przezwyciężania podziałów narodowych, etnicznych czy religijnych.

Jest to więc idea, która podważa tradycyjną rolę państwa narodowego, a opowiada

18

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

się za budową społeczności międzynarodowej niwelującej dawne podziały i

sprzeczności. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego wywodzi z wzorców

europejskich — dlatego też rodzi sprzeciw tych społeczności, które odwołują się do

rodzimych tradycji, niedających się pogodzić z tradycją europejską.

Współczesne państwo znajduje się w specyficznej sytuacji, wynikającej z głębokich

zmian zachodzących w sferach politycznej, gospodarczej, społecznej w wymiarze

globalnym. Dawne rozwiązania instytucjonalne państwa narodowego okazują się być

nieadekwatne do zmieniającej się sytuacji światowej. Z jednej strony, na skutek

postępu technicznego (zwłaszcza w sferze komunikacji) świat staje się coraz

mniejszy, wzrastają społeczne interakcje. Z drugiej zaś utrzymują się jednak głębokie

podziały, mające swe źródło w odmiennych tradycjach społecznych, religijnych, a

także w poziomie życia. Wszystkie te czynniki rzutują w sposób istotny na charakter,

zakres, formę instytucjonalną i sposób działania współczesnego państwa. Musi ono

w odpowiedni sposób dostosować się do tych zmian, co z kolei powoduje daleko

idące transformacje jego tradycyjnych funkcji.

19

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

Słownik

Prawo — ogół uznawanych za obowiązujące norm regulujących stosunki społeczne

na określonym terytorium. Prawo określa normy zachowań jednostkowych i

grupowych, wskazuje na sposób i charakter stosowania

przymusu politycznego,

zgodnie z przyjętymi instrumentami przymusu.

Podstawowym celem prawa jest

dążenie do zachowania stabilności określonego ładu społecznego. W wymiarze

politycznym najistotniejsze znaczenie posiadają: prawo konstytucyjne,

administracyjne i międzynarodowe.

Konstytucjonalizm — system rządów oparty na konstytucji (ustawie zasadniczej).

Oznacza on akceptację społeczną dla tego typu systemu politycznego i zgodę na

funkcjonowanie władzy w oparciu o normy konstytucyjne. W węższym znaczeniu (w

ramach nauki o polityce) oznacza teorię zajmującą się wiedzą o konstytucji, w tym

także porównywanie (komparatystykę) istniejących współcześnie systemów

konstytucyjnych.

Sądownictwo — organa państwowe sprawujące władzę sądowniczą. System

sadowniczy państwa odpowiedzialny jest za rozstrzyganie sporów w oparciu o prawo

cywilne oraz wymierzanie kar za przestępstwa. W państwie demokratycznym system

sądowniczy opiera się na zasadzie niezawisłości sądów.

Rewolucja — (z łac. revolutio — ‘nagła zmiana’) w znaczeniu politologicznym nagłe

przejecie władzy w państwie przez jednostkę lub grupę (klasę), która dotychczas jej

nie posiadała. Najczęściej rewolucja dokonuje się w wyniku przewrotu zbrojnego.

Rewolucji towarzyszy zazwyczaj nagła zmiana wartości, a także instytucji

politycznych i struktury społecznej. Efekty rewolucji w znaczeniu politycznym

oznaczają więc zasadnicze zmiany systemowe.

Federacja — (z łac. federatio — ‘sprzymierzenie’) związek państw, które cedują

część swej suwerenności na rzecz wspólnego systemu politycznego. Władza w

20

Formy prawno-organizacyjne współczesnego państwa

21

federacji podlega podziałowi między organy federalne (rząd, parlament), a władze

reprezentowana przez organy państw-członków.

Bibliografia

E. Cassirer, 1973: The Myth of State, New Haven.

H. Davis, 1987: Models of Democracy, Cambridge.

R. Rose, 1991: Prime Minister in Parliamentary Democracies, London.

G. Roszkowski, 1982: O azylach i ekstradycji, Warszawa.

W. Skrzydło, 2000: Leksykon wiedzy o państwie i konstytucji, Warszawa.

B. Wierzbicki, 1979: Pojęcie przestępstwa politycznego w prawie międzynarodowym,

Warszawa.